Менскі акруговы архіў Менскага акруговага камісарыята

Менскі акруговы архіў — архіў у Мінску, які дзейнічаў у час нямецкай акупацыі 1941—1944 гг. пры Менскім акруговым камісарыяце.

Дзейнічаў з 1941 года. З заняццем немцамі Мінска архівы, як і іншыя аб’екты культуры, апынуліся пад пагрозай знішчэння. Дакументы дарэвалюцыйнага перыяду Менскага абласнога архіва захоўваліся ў архівасховішчы № 1^[1] у будынку былога Свята-Духавага храма па вул. Бакуніна, 3^[2]. Улетку праваслаўныя вернікі адкрылі зачыненыя бальшавікамі храмы. Каб вызваліць храм святар Уладзімір Фінькоўскі наняў 50 яўрэяў, якія на працягу трох дзён выкінулі на вуліцу ўсе дакументы з архівасховішча^[1][3]. Акрамя таго, Фінькоўскі забраў з архіва частку маёмасці^[1].

Чатыры архівісты Мінскага абласнога архіва змаглі іх перанесці іншае архівасховішча^[1], відаць, у суседнім будынку архіва, які размяшчаўся ў былым касцёле Святога Іосіфа па вул. Бакуніна, 4. Дакументы былі пераблытаны і патрабавалі ўпарадкавання^[1]. Архіў меў вялікія складанасці з забеспячэннем захаванасці дакументаў. У архівасховішчы былі выбіты вокны, праз якія пранікалі дождж і снег, праз што псаваліся дакументы. Акупацыйныя ўлады не клапаціліся пра захаванасць беларускіх архіваў, зварот у Генеральны камісарыят з просьбай аказаць дапамогу архіву застаўся без увагі, архівісты самі забілі частку вокнаў дошкамі і фанерай, а дакументы накрылі кардонам і паперай. Забіць усе вокны не ўяўлялася магчымым, бо ў цемры было б немагчыма весці працу ў архіве^[1].

У такім стане архіў знаходзіўся ў цячэнні ўсяго перыяду вайны. Падчас завей, асабліва ў лютым, у яго наносіла шмат снега, які архівістам штодня даводзілася прыбіраць. Пры добрым надвор’і архівісты праветрывалі памяшканні, каб не развівалася цвіль^[1].

Паводле А. Шукелойця, у 1941 годзе «ў Гістарычным архіве (у былым касцёле бернардзінцаў) засталася адна маладая прафесійная працаўніца, сп-ня Дзяржынская [відаць, ён блытае яе з Мянжынскай], якая адважна бараніла фонды ад розных валацугаў і зарганізавала нармальную дзейнасць гэтае ўстановы. Архіў камплектаваў па тры асобнікі ўсіх выдаваных кніжак, газет, лятучак, легальных і нелегальных»^[4][5].

У сакавіку 1942 г. пасаду загадчыцы архіва займала Яніна Мянжынская. Акрамя яе ў архіве працавала 3 чалавекі: Антон Ганжын, Марыя Бабкова, Вітольд Мянжынскі. У чэрвені 1942 г. месца Ганжына заняў Вацлаў Навакоўскі. У сувязі з тым, што Мянжынская была хворая (недастатковасць мітральнага клапана), яе абавязкі некаторы час у 1942 г. і 1943 г. выконваў Навакоўскі^[1].

У сакавіку 1943 г. супрацоўнікі архіва перавезлі ў архівасховішчы ацалелыя матэрыялы з Акадэміі навук^[1][6]. У Менскім акруговым архіве падчас акупацыі знаходзіліся на захоўванні ўсе архіўныя фонды, якія засталіся ў Менску: дарэвалюцыйныя дакументы гістарычнага архіва, паслярэвалюцыйныя фонды, фонды перададзеныя напярэдадні войны з Віленскага архіва, у тым ліку і акты з Нясвіжскага архіва князёў Радзівілаў^[1].

Акрамя забеспячэння захаванасці дакументаў у архіве вяліся працы па складанні пераліку фондаў і вопісаў. Цягам 1942 года супрацоўнікі архіва займаліся рэгістрацыяй метрычнага фонду. У сакавіку 1943 г. для гістарычнага архіва, які пацярпеў з-за святара Фінькоўскага, была распрацавана схема па сістэматызацыі архіўных матэрыялаў. Ніхто з супрацоўнікаў архіва не меў спецыяльнай архіўнай адукацыі, таму праца прасоўвалася вельмі павольна. У сакавіку 1943 г. было скончана складанне спісу дваранскіх дыпломаў. У чэрвені 1943 г. былі разабраны старыя акты і каралеўскія дыпломы часоў Рэчы Паспалітай, складзена схема іх сістэматызацыі. Метрычныя кнігі былі прыведзены ў парадак, апісаны і зарэгістраваны. У адпаведнасці са складзеным вопісам метрычных кніг розных касцёлаў і цэркваў, усе кнігі, якія лічыліся ў ёй, былі пранумараваны. Значная іх частка, асабліва невялікага аб’ёму і дрэнна захаваныя, звязаны ў пачкі, расстаўлены ў адпаведным парадку на стэлажах. З мэтай найбольш зручнага карыстання метрычнымі кнігамі было пачата складанне каталога. У 1944 г. прыступілі да апрацоўкі выяўленых у архіве матэрыялаў князя Любамірскага з вотчыны ў Дубровенскім графстве^[1][7].

У архіве паслярэвалюцыйнага перыяду працягвалася праца па апрацоўцы неўпарадкаваных матэрыялаў адмысловага аддзела Беларускай ваеннай акругі, якія паступілі сюды ў 1937 г. У другой палове 1943 г. у сувязі з няспраўнасцю каналізацыі ў памяшканні архіва на Панцэрштрасэ, 6 (вул. Інтэрнацыянальная), усе акты, якія знаходзіліся там, былі перанесены на другі паверх^[1][8]. Пры гэтым усе дрэнна звязаныя, а таксама не звязаныя пачкі былі спакаваны. Паколькі ў архівасховішча не было памяшкання са стэлажамі, гэтыя дакументы заставаліся неразабранымі. У сувязі з рамонтам будынка ў студзені 1944 г. дакументы былі перанесены для захоўвання з другога паверху на гарышча. Як пісаў В. Навакоўскі: «яны падвергліся вялікай небяспекі быць знішчанымі пры любым непрыемным выпадку»^[1].

У архіве праводзілася некаторая праца па выкарыстанні дакументаў. Так, па ініцыятыве нямецкага ваеннага камандавання яго наведвалі нямецкія афіцэры, якія знаёміліся з дваранскімі актамі. Найбольш цікавыя матэрыялы дэманстраваліся падчас экскурсій. У 1943 г. архіў наведала 5 груп нямецкіх афіцэраў, колькасцю па 20-30 чалавек^[1][9].

Адначасова праводзілася ўпарадкаванне архіўнай бібліятэкі, у якой захоўваліся кнігі арыштаванага напярэдадні вайны былога намесніка загадчыка ЦАУ БССР М. В. Мялешкі. Да вайны кнігі былі апячатаны і імі ніхто не карыстаўся. З пачаткам вайны шафа была ўзламана і частка кніг знікла^[10][1]. Архівісты перанеслі ацалелыя кнігі з падвала на другі паверх, дзе знаходзілася чытальная зала, пранумаравалі іх і склалі на іх каталог^[11][1].

У студзені 1944 года з надыходам зімы значна ўскладніліся і пагоршыліся ўмовы для працы ў архіве, бо памяшканне не было ўцеплена, вокны разбіты, гулялі скразнякі. У будынку архіва тапілася толькі адна печка, але яна не магла абагрэць нават невялікую канторку^[1].

Па загадзе Генеральнага камісарыята найбольш каштоўныя дакументы, акты, граматы, каштоўныя кнігі былі запакаваны ў скрыні. Шэраг кніг перададзены Генеральнаму камісарыяту для вывазу ў Германію. Нягледзячы на інфармацыю пра вываз матэрыялаў у справах архіва няма інфармацыя пра пералік перамешчаных дакументаў^[1].

Нягледзячы на добрасумленнае выкананне супрацоўнікамі архіва сваіх прафесійных абавязкаў, што садзейнічала забеспячэнню захаванасці кінутых на волю лёсу архіваў у гады акупацыі Мінска, яны былі абвінавачаны ў дапамаганні акупантам і падвергліся рэпрэсіям у паваенныя гады^[1]. Мянжынская была асуджана да 4 гадоў папраўча-працоўных лагераў, Ганжын — да 5 гадоў ссылкі ў Сібіры, Навакоўскі — да 25 гадоў папраўча-працоўных лагераў з канфіскацыяй маёмасці. Усе пасля рэабілітаваныя^[1].

Дакументы, звязаныя з дзейнасцю Менскага акруговага архіва Менскага акруговага камісарыята, захоўваюцца ў фондзе 793 Калекцыі малааб’ёмных фондаў устаноў акупацыйнага перыяду 1941—1944 гг. у Дзяржаўным архіве Мінскай вобласці^[1][12].