Нацыянальны навукова-асветніцкі цэнтр імя Францыска Скарыны

Нацыянальны навукова-асветніцкі цэнтр імя Францыска Скарыны (Скарынаўскі цэнтр) — дзяржаўная ўстанова адукацыі Беларусі, якая існавала ў 1991—2004 гадах.

Асноўныя напрамкі дзейнасці:

• гісторыя і тэорыя беларускай культуры;
• распрацоўка беларускай тэрміналогіі;
• праблемы выяўлення, вяртання і супольнага выкарыстання беларускіх матэрыяльных і духоўных каштоўнасцей, што знаходзяцца па-за межамі краіны;
• стварэнне інфармацыйнага банку ў галіне адукацыі, навукі, гісторыі, культуры, рэлігіі Беларусі ды інш.

Пры Нацыянальным цэнтры з 1991 года дзейнічала Міжнародная асацыяцыя беларусістаў^[3].

З 1993 года ў Цэнтры збіралася інфармацыйная база даных у дзесяці галінах:

• адукацыя;
• гісторыя;
• дыяспара;
• краязнаўства;
• культура;
• навука;
• нацыянальныя супольнасці;
• персаналіі;
• рэстытуцыя;
• сувязі паміж культурамі Беларусі і замежных краін^[4].

У 1993 годзе ў Цэнтры была створаная бібліятэка з калекцыяй выданняў беларускай дыяспары, фонды якой папаўняліся за кошт падарункаў, па кнігаабмене, з дапамогай сувязяў Цэнтра з аб’яднаннямі беларусаў замежжа^[3]. Самыя раннія беларускамоўныя выданні ў калекцыі — кнігі ваеннага і паваеннага часоў (1940-я гады), надрукаваныя ў лагерах для перамешчаных асоб^[5]. Найбольшую частку складалі беларускія выданні ў ЗША.

На аснове сабранай базы Скарынаўскі цэнтр выдаў шасцітомны энцыклапедычны даведнік «Беларусы і ўраджэнцы Беларусі ў памежных краінах» (2000), сем зборнікаў «Вяртанне», 29 зборнікаў «Беларусіка=Albaruthenica», каля сотні нумароў інфармацыйна-аналітычнага бюлетэня «Кантакты і дыялогі», зборнікі, прысвечаныя культурнаму ўзаемадзеянню краін і народаў^[6].

З сабраных з дапамогай беларусаў з усяго свету карцін, скульптур, тканін, дакументаў, кніг і іншых прадметаў у 1993 года быў створаны музей «Беларусь у свеце»^[7]. Пры перадачы збораў музея педагагічнаму ўніверсітэту частка экспанатаў знікла^[8].

Сумесныя даследаванні са Скарынаўскім цэнтрам ладзілі звыш 200 беларусазнаўцаў з 23 краін Азіі, Паўночнай Амерыкі і Еўропы. Супрацоўнічалі з навуковымі ўстановамі Ізраіля і ЗША (Беларускі інстытут навукі і мастацтва), а таксама такіх краін Еўропы, як Латвія, Літва, Польшча (Варшаўскі ўніверсітэт і Інстытут Цэнтральнай і Усходняй Еўропы У Любліне), Расія (Інстытут славяназнаўства і балканістыкі РАН) і Украіна, Англія (Беларуская бібліятэка і музей імя Францыска Скарыны), Балгарыя, Італія, Германія і Францыя. Да 2002 года зладзілі 45 міжнародных навуковых канферэнцый і выдалі 40 кніг. Сумесна з «Міжнароднай асацыяцыяй беларусістаў» зладзілі 3 міжнародныя кангрэсы беларусістаў^[9].

На 2004 год Нацыянальны навукова-асветніцкі цэнтр імя Францыска Скарыны (ННАЦ) налічваў 6 аддзелаў:

1. гісторыі і тэорыі беларускай культуры;
2. праблем хрысціянства і нацыянальнага развіцця;
3. культурных узаемасувязяў і беларускай дыяспары;
4. сацыяльна-палітычнай культуры і грамадскай думкі Беларусі;
5. беларускай навуковай тэрміналогіі;
6. інфармацыйна-асветніцкі.

Сярод загадчыкаў аддзелаў былі кандыдат гістарычных навук Сяргей Віцязь, доктар філасофскіх навук Уладзімір Конан, доктар фізіка-матэматычных навук Генадзь Пятроўскі і прафесар Генадзь Цыхун. Таксама навуковымі супрацоўнікамі былі дактары навук Анатоль Грыцкевіч, Мікалай Крукоўскі і Леанід Лыч. У Скарынаўскім цэнтры працавала бібліятэка, якая ўключала: рукапісны фонд, 2) збор выданняў беларускай дыяспары; 3) фонд фота- і фонадакументаў; 4) дасье выразак з перыёдыкі; 5) картатэку постацяў, паселішчаў, краін, дыяспары і рэстытуцыі; 6) камп’ютарную базу даных; 7) пастаянную выставу «Беларусы ў свеце» з больш як 2000 экспанатаў. На захоўванні знаходзіліся мастацкія творы Валерыя Дзевіскібы, Яна Кузьміцкага, Пятра Мірановіча, Галіны Русак, Тамары Стагановіч і Вячкі Целеша. Пры ННАЦ дзейнічалі: грамадскае аб’яднанне «Міжнародная асацыяцыя беларусістаў» («МАБ»), Тэрміналагічная камісія Міністэрства адукацыі Беларусі і Скарынаўскае брацтва^[10].

Ідэя стварэння Інстытута Беларусі з’явілася ў прафесара Адама Мальдзіса пасля ўбачання ім дзейнасці Славацкай маціцы^[11]. Навукова-асветніцкі цэнтр (ННАЦ) быў створаны ў 1991 годзе па рашэнні ЦК КПБ у межах мерапрыемстваў, прысвечаных 500-годдзю беларускага першадрукара Францыска Скарыны^[12]; Адам Мальдзіс стаў яго першым дырэктарам. Першапачаткова ННАЦ дзейнічаў пры Інстытуце літаратуры Акадэміі навук. Размяшчаўся ў Мінску па адрасе вул. Рэвалюцыйная, 15^[13] — у тым самым будынку, дзе ў савецкія часы дзейнічаў Інбелкульт.

З 1993 года Цэнтр быў перададзены з Акадэміі навук у падпарадкаванне Міністэрства адукацыі^[14]. Гэта абмежавала магчымасці яго дзейнасці, у якую ўваходзіла далёка не адукацыя^[12][15]. У 2002 года праз недахоп фінансавання Цэнтр быў вымушаны скараціць штат супрацоўнікаў да 20 чалавек (на 40 %)^[16].

У 2004 годзе Нацыянальны навукова-асветніцкі цэнтр стаў структурным падраздзяленнем педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка, пазбавіўшыся рэгістрацыі як юрыдычная асоба^[14].

Пасля канчатковай ліквідацыі зборы Цэнтра былі схаваныя, картатэкі і друкаваныя выданні перададзеныя на захаванне ў Нацыянальную бібліятэку^[17] і музей літаратуры і мастацтва^[18][19], экспанаты музея «Беларусы ў свеце» — у Нацыянальны гістарычны музей^[6]. Пазней частка сабраных збораў, датычная беларускай дыяспары, была перададзена ў Інстытут культуры Беларусі^[d][20].

• Адам Мальдзіс (1991 — снежань 1998)
• Любоў Уладыкоўская-Канаплянік (снежань 1998 — чэрвень 2004)

• Дзенісенка А. П. Беларускамоўныя замежныя выданні ў калекцыі аддзела рэдкіх кніг і рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі: агляд // Нацыянальная бібліятэка Беларусі Матэрыялы XVI Міжнародных кнігазнаўчых чытанняў, Мінск, 15 мая 2020 / склад. Т. А. Сапега, А. А. Суша, К. В. Суша. — Мн.: Беларуская навука, 2020. — С. 254—260. — ISBN 978-985-7235-27-8.
• Д. А. Крывашэй. Беларуская дыяспара ў культурнай палітыцы Рэспублікі Беларусь (1990—2017) // Інстытут гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі Весці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Серыя гуманітарных навук. — Мн.: 2019. — Т. 64. — № 3. — С. 299—311. — ISSN (Print), 2524—2377 (Online) 2524—2369 (Print), 2524—2377 (Online).
• Адам Мальдзіс. Ад Інбелкульта да «Інбелкульта». Інфармацыйнае забеспячэнне Інстытута беларускай культуры і айчыннай культуры ў цэлым // Культура Беларусі: рэаліі сучаснасці. — Мн.: БДУКМ, 2012. — В. (I). — С. 59—66.

• Архіў афіцыйнай старонкі ННАЦ