Наёмніцтва ў Афрыцы пасля 1960 года

Наёмніцтва ў Афрыцы пасля 1960 года — феномен у афрыканскай ваеннай гісторыі, звязаны з адраджэннем класічнага найміцтва і яго эвалюцыяй да прыватных ваенных кампаній^[1]. Першапачаткова практыка распаўсюдзілася на фоне дэкаланізацыі, калі маладым дзяржавам спатрэбіліся прафесійныя ваенныя кадры^[2]. Дзейнасць наймітаў у Афрыцы неадкладна была ўзята пад кантроль замежных урадаў, а потым і транснацыянальных кампаній, у сувязі з чым наёмніцтва на кантыненце разглядаецца як форма неакаланіяльнай палітыкі^[3].

У гады Халоднай вайны сярод ваенных авантурыстаў пераважалі ўраджэнцы заходніх краін, але ў 1990-я адбыўся наплыў наёмнікаў з былога СССР^[4].

Практыка найміцтва амаль прыпынілася з пачаткам індустрыяльнай эпохі і ў гады сусветных войн. Адраджэнне гэтай сферы прыйшлося на 60-я гады XX стагоддзя, калі разгарнулася дэкаланізацыя Афрыкі. У афрыканскіх краінах каланіяльныя адміністрацыйныя структуры распаліся, а ўзброеныя сілы знаходзіліся ў стадыі фарміравання. Тут неадкладна пачалася ўзброеная барацьба за ўладу. У дадзенай сітуацыі ўрадам маладых дзяржаў апынуліся неабходныя прафесійныя вайскоўцы, асабліва з вопытам баявых дзеянняў^[2].

Як пісаў у сваёй працы гісторык і ваенны карэспандэнт Іван Канавалаў  (руск.) (бел., рэакцыя сусветнай супольнасці на іх дзейнасць была пераважна негатыўнай. У заходняй ліберальнай прэсе і ў СМІ сацыялістычных краін можна было сустрэць эпітэты «подлыя найміты», «адкіды грамадства», «шалёныя сабакі вайны на службе імперыялістаў». Правая прэса заходніх краін не выказвалася пра ваенных авантурыстаў абразліва, але была вельмі стрымана ў заявах. Зрэшты, часам гучалі і рамантызаваныя ацэнкі. Самі ж наёмнікі аддавалі перавагу лічыць сябе змагарамі з камунізмам^[5].

У 60-я і 70-я гады найміцтва знаходзілася ў росквіце^[1]. Найбольшай папулярнасцю яно карысталася ў ЗША з-за шматлікіх ветэранаў В’етнама, якія з цяжкасцю прыстасоўваліся да мірнага жыцця^[6]. Менавіта ў гэты перыяд пачалася кар’ера самых знакамітых ваенных авантурыстаў XX стагоддзя — Боба Дэнара і Майкла Хоара. У той жа час на наймітаў сталі глядзець як на бандытаў, чаму спрыялі шматлікія выпадкі катаванняў і забойстваў^[2]. «Салдаты ўдачы» змагаліся як правіла ў інтарэсах пэўных заходніх краін для вырашэння розных палітычных пытанняў^[1].

З канца 70-х і да пачатку XXI стагоддзя, паводле Канавалава, адбыўся заняпад класічнага найміцтва. Крызіс быў выкліканы Луандыйскім працэсам і шэрагам правалаў ваенных авантурыстаў, пасля чаго заходнія ўрады страцілі давер да «дзікіх гусей»^[2]. У той жа час многія дзяржавы «першага свету» былі выкрыты ў падтрымцы або ігнараванні наёмніцтва, таму прынялі законы аб забароне дзейнасці «салдат удачы»^[7]. Класічныя найміты апынуліся выцеснены ў маргінальнае поле, хоць і не зніклі цалкам. На іх месца прыйшлі афіцыйна зарэгістраваныя прыватныя ваенныя кампаніі (ПВК). Доўгі час дзейнасць такіх арганізацый хавалася. Яны, як і свае папярэднікі, былі інструментамі «бруднай палітыкі»^[1].

Пасля 1991 года ў дадзенай сферы адбыліся істотныя змены. У сувязі з падзеннем сацблока велізарная колькасць вайскоўцаў у былым СССР была выкінута з арміі^[4]. Многія воінскія часці расфарміроўвалі, а спецыялістаў звальнялі на пенсію. Некаторыя сыходзілі самі з-за нізкіх заробкаў^[8]. Не ўсе змаглі прыстасавацца да «грамадзянцы»^[9], таму частка звольненых пайшла ў найміты^[8]. Афрыка стала галоўным месцам для замежных падзаробкаў. Прыток спецыялістаў з былога СССР, паводле французскага найміта Боба Дэнара, спарадзіў выцясненне ўраджэнцаў Захаду^[4].

З 2018 года сярод наймітаў нарасцілі сваю прысутнасць супрацоўнікі расійскай ПВК «Вагнер»^[10]. Калумніст «UnHerd  (англ.) (бел.» Джасцін Лінг адзначыў, што фарміраванне ў самыя кароткія тэрміны зарэкамендавала сябе самым надзейным партнёрам у сферы бяспекі для ўрадаў на кантыненце^[11].

Наймітаў у Афрыцы можна падзяліць на два тыпы:

1. Прадстаўнікі інтарэсаў замежных ўрадаў, у прыватнасці Злучаных Штатаў, Расіі, Францыі, Вялікабрытаніі, Бельгіі^[12][13][14].
2. Прадстаўнікі інтарэсаў буйных транснацыянальных карпарацый (ТНК)^[3].

У сувязі з усім вышэйпералічаным сьералеонскі палітык і навуковец Дэвід Фрэнсіс  (англ.) (бел. разглядаў дзейнасць наймітаў у Афрыцы як форму неакаланіяльнай палітыкі^[3].

Як адзначалі ваенныя гісторыкі Стывен Рукс і Вальтэр Бруер-Астэлс, падчас і пасля барацьбы за незалежнасць краін кантыненту заходнія дзяржавы выкарыстоўвалі наймітаў, каб уплываць на грамадзянскія войны і ўнутранапалітычную сітуацыю ў новаствораных дзяржавах. Дзейнасць замежных баевікоў шмат у чым спрыяла прыходу да ўладу сіл, дружалюбна настроеных да былых каланізатараў^[12]. Стаўка на наёмнікаў была абгрунтавана тым, што яны не былі вайскоўцамі ўзброеных сіл зацікаўленай дзяржавы і афіцыйна з ёй ніяк не звязаны. Такім чынам былыя метраполіі жадалі ўтрымаць афрыканскія краіны ў сферы свайго ўплыву і абараніць свае эканамічныя інтарэсы. У тых ці іншых выпадках найміты выкарыстоўваліся для дапамогі паўстанцам, правядзення пераваротаў, абароны непапулярных лідараў і палітычнага запалохвання^[3][14].

У кантэксце Халоднай вайны найміты выкарыстоўваліся па ідэалагічных меркаваннях. Белы дом і яго саюзнікі прыцягвалі «дзікіх гусей» для падтрымкі паўстанцкіх, пераважна правых, фракцый у рамках глабальнай барацьбы супраць сацыялістычных сіл. Ваенных авантурыстаў часта набіралі з ліку ідэалагічных радыкалаў, якія пранікліся глыбокай нянавісцю да камунізму. Акрамя таго, многія былі прыхільнікамі ідэі перавагі белай расы  (руск.) (бел. і правых рухаў. Выкарыстанне наймітаў дазволіла Злучаным Штатам захаваць свой афіцыйны нейтралітэт у афрыканскай палітыцы і войнах, пры гэтым неафіцыйна актыўна ўдзельнічаючы ў падтрымцы правых дыктатур. У сваю чаргу Вялікабрытанія праз наймітаў супрацоўнічала з арміяй Паўднёва-Афрыканскай Рэспублікі, абыходзячы міжнароднае эмбарга супраць апартэіду^[13][14].

Самы паспяховы выпадак работы наёмнікаў пад крылом замежных спецслужбаў — Кангалезскі крызіс, дзе «салдаты ўдачы» змаглі фактычна пераламаць ход вайны на карысць урада. У далейшым гэты вопыт ужываўся заходнімі краінамі ў Анголе^[6][15] і Біяфры^[16], але там такія мерапрыемствы не мелі поспеху. Сярод сучасных прыкладаў можна адзначыць дзейнасць групы Вагнера, якая фактычна адстойвае інтарэсы ўрада Расіі^[17].

Як пісаў Фрэнсіс, новая эра наёмніцтва — прыватныя ваенныя кампаніі — цесна звязана з кантролем і здабычай рэсурсаў у Афрыцы, напрыклад, нафты і каштоўных камянёў. Бізнес-мадэль заключаецца ў абароне багатых рэсурсамі раёнаў у абмен на права здабычы. Звычайна гэта робіцца з дапамогай некалькіх карпарацый рознай накіраванасці, пры гэтым ПВК атрымліваюць адну з найбольшых частак даходу. Урад краіны ў сваю чаргу выкарыстоўвае замежнікаў для сілавога ўмацавання сваёй улады. У гэтым сэнсе дзеянні наймітаў расцэньваюцца як неакаланіялізм^[3]. Пры гэтым ПВК амаль нічога не робяць для забеспячэння доўгатэрміновай стабільнасці дзяржавы і абыходзяцца вельмі дорага^[18].

Менавіта гэтая бізнес-мадэль, на думку Фрэнсіса, была рэалізавана ў Сьера-Леонэ ў 1990-х гадах. З пачаткам грамадзянскай вайны паўстанцы хутка захапілі найважнейшыя эканамічныя раёны краіны, дзе здабываліся карысныя выкапні. Каб абараніць сталіцу і аднавіць кантроль над захопленымі абласцямі, урад наняў паўдёваафрыканскую «Executive Outcomes». Арганізацыі плацілі 1,25 мільёна долараў у месяц. Улады таксама прадставілі канцэсіі на здабычу карысных выкапняў «Branch Energy», горназдабыўной кампаніі, якая часткова належала «Executive Outcomes»^[3].

Расійская ПВК «Вагнер» таксама ўжывала падобную схему. Так, напрыклад, на тэрыторыі Цэнтральна-Афрыканскай Рэспублікі з 2019 года яна кіравала алмазнай гандлёвай кампаніяй Diamville^[19]. Больш за тое, адной з прычын дзейнасці вагнераўцаў у краіне называлася жаданне афіцыйнай Масквы атрымаць кантроль над прыроднымі рэсурсамі^[20]. Інтарэсы наймітаў і расійскага ўрада заключаліся ў адваёўванні шахтаў ва ўзброенай апазіцыі^[21].

Падрабязней гл. таксама: Белыя найміты ў Конга, Найміты ў Біяфры, Найміты ў Радэзіі, Найміты ў Анголе

У пачатку 60-х былое Бельгійскае Конга ахапіла грамадзянская вайна. Тады ж атрады наймітаў упершыню праявілі сябе^[5]. Аднымі з першых замежных баевікоў у канфлікце задзейнічалі катангскія сепаратысты  (фр.) (бел.^[22]. Самым баяздольным замежным падраздзяленнем катангцаў стаў атрад «Каманда 4» на чале з Майкам Хоарам, які ў снежні 1961 года расфарміравалі, але былы камандзір сабраў новую групу — «Каманда 5»^[23]. Паралельна фармуецца група Боба Дэнара — «Каманда 6»^[24]. Жан Шрам, яшчэ адзін буйны дзеяч заходнееўрапейскага найміцтва, кіраваў падраздзяленнем «Каманда 10». Гэтыя фарміраванні змагаліся ўжо на баку Кангалезскай нацыянальнай арміі. Афіцыйныя ўлады заручыліся паслугамі наймітаў з-за нежадання ЗША наўпрост дапамагаць у падаўленні паўстання Сімба^[25]. У цэлым, у Кангалезскім крызісе на тым ці іншым баку змагаліся ўраджэнцы Вялікабрытаніі, Францыі, Заходняй Германіі, ПАР, Радэзіі, Ірландыі, Іспаніі, Бельгіі і Італіі^[24][26][27].

У канцы 60-х найміты змагаліся ў Біяфры. Немец Рольф Штайнер узначальваў 4-ю брыгаду камандас арміі сепаратыстаў. Сярод яго падначаленых — паўднёваафрыканец Тэфі Уільямс. ВПС Біяфры курыраваў паляк Ян Зумбах^[28]. Сярод іншых кіраўнікоў авіяцыі былі канадзец Лін Гарысан, швед Карл Густаў фон Розен і радэзіец Джэк Малак^[29].

Паралельна «салдаты ўдачы» адзначыліся ў Радэзіі падчас вайны ў бушы. Тут замежнікі служылі ў сухапутных часцях, сілах спецпрызначэння і ВПС. У Радэзійскай лёгкай пяхоце ваявала асабліва шмат немцаў і датчан. У 1-м батальёне тэрытарыяльнага Радэзійскага палка пры садзейнічанні Боба Дэнара сфарміравана 7-я асобная французская рота пад камандаваннем адстаўнога маёра Ласапсьёна з 11-га ўдарнага парашутнага палка арміі Францыі, які да гэтага служыў у асабістай гвардыі прэзідэнта Габона. Яго намеснікамі сталі маёр Лавіёла (былы сяржант Замежнага легіёну) і чарнаскуры антылец капітан Тумі — першы чорны афіцэр у радэзійскай арміі^[30].

У 1975 годзе пачалася вярбовачная кампанія на грамадзянскую вайну ў Анголе. Яе запусціў брытанец Джон Бэнкс, які заклікаў антыкамуністаў далучыцца да ангольскай апазіцыі, сцвярджаючы, што атрымаў фінансаванне ад ЦРУ на наёмніцкую місію ў памеры 80 тысяч долараў (як пасля высветлілася, дадзеная інфармацыя была ілжывай^[31]). Адначасна па кіраўніцтвам ЗША паспяхова сабраны атрад з 250 французскіх, партугальскіх і брытанскіх спецыялістаў^[6]. Наёмніцкая місія ў Анголе апынулася найбольш правальнай, прычынай чаму сталі некампетэнтнасць ваенных авантурыстаў і адсутнасць падтрымкі з боку амерыканскай арміі^[6][32].

Падрабязней гл. таксама: Найміты з былых савецкіх рэспублік у Афрыцы, Найміты ў Сьера-Леонэ, Замежныя найміты ў Лівіі, Дзейнасць ПВК «Вагнер» у Афрыцы

Пасля 1991 года адбыўся прыток «дзікіх гусей» з былых савецкіх рэспублік. У асноўным у якасці пілотаў і тэхнікаў яны, пераважна ўкраінцы і расіяне, прынялі ўдзел у грамадзянскай вайне ў Анголе і эфіопа-эрытрэйскай вайне^[33][34], а таксама змагаліся ў Заіры ў складзе шматнацыянальнага атрада «Белы легіён»^[35]. Прыкметна, што найміты з постсавецкай прасторы часам ваявалі за розныя фракцыі і перыядычна сутыкаліся адзін з адным у баях^[33][34][36].

Адзін з першых вядомых выпадкаў прыцягнення ўраджэнцаў былога СССР — верталётная эскадрылья паўднёваафрыканскай ПВК «Executive Outcomes» падчас грамадзянскай вайны ў Сьера-Леонэ (гэтая кампанія адначасна дзейнічала ў Анголе^[37]). У падраздзяленні, якім камандаваў былы афіцэр арміі ПАР Карл Албертс, служылі выхадцы з Расіі, Украіны і Беларусі^[33][38]. Паралельна з імі ў краіне працавала група наёмных інструктараў з гуркхаў  (руск.) (бел. і ўраджэнцаў заходніх краін ад арганізацыі GSG (Gurkha Security Guards Limited). Кантынгент узначальваў амерыканец Роберт Мак-Кензі^[39][40].

Ужо ў пачатку 2000-х найміты адзначыліся ў Кот-д’Івуары. Падчас Першай Івуарыйскай вайны на баку ўрада змагалася адна тысяча «салдат удачы» з суседняй Ліберыі^[41]. У ВПС краіны працавалі наёмныя пілоты і тэхнікі з Францыі, ПАР, Украіны, Балгарыі, Расіі і Беларусі. Апошнія атрымаюць найбольшую сярод усіх вядомасць за лік здарэння з бамбардзіроўкай французскай ваеннай базы ў 2004 годзе^[42]. Яшчэ адным месцам, дзе служылі пілоты-найміты, было ДР Конга^[43].

Іншым буйным выпадкам прыцягнення наймітаў у баявыя дзеянні стала грамадзянская вайна ў Лівіі. Тут ваявалі «дзікія гусі» пераважна з краін Чорнай Афрыкі (Ліберыя, Эрытрэя, Мазамбік, Лесота, Гамбія, Судан, Танзанія, Бенін, Тога, Маўрытанія, Самалі, Камерун, ЦАР, Ангола, Чад, Гвінея, Нігерыя, Кот-д’Івуар)^[44]. Была інфармацыя і аб наёмніках з Алжыра, Афганістана, Шры-Ланкі, Украіны, Сербіі, Румыніі, Расіі і Беларусі^[45][46].

У наступным у шэрагу «гарачых кропках» разгарнулі дзейнасць вагнераўцы. З 2018 года яны падтрымлівалі армію фельдмаршала Хафтара ў Лівійскім канфлікце^[47] і ўрад Фастэна-Аршанжа Туадэры ў грамадзянскай вайне ў ЦАР^[48], а з 2019 года далучыліся да барацьбы супраць ісламістаў у Мазамбіку^[49].

• Дакументальныя фільмы: «Бывай, Афрыка  (італ.) (бел.», (рэжысёры Гуалцьера Якапеці і Франка Праспэры, Італія, 1966), «Чалавек, які смяецца: Прызнанне забойцы  (ням.) (бел.» (рэжысёры Вальтэр Хайноўскі і Герхард Шойман, ФРГ, 1966)
• Мастацкія фільмы: «Цемра сонца  (англ.) (бел.» (рэжысёр Джэк Кардыф, Вялікабрытанія/ЗША, 1968), «Дзікія гусі  (англ.) (бел.» (рэжысёр Эндру Маклаглен, Вялікабрытанія, 1978), «Крывавы дыямент» (рэжысёр Эдвард Цвік, Германія/ЗША, 2006), «Турыст» (рэжысёр Андрэй Батаў, Расія/ЦАР, 2021), «Шугалей 3» (рэжысёр Максім Брыўс, Расія/Туніс, 2021).
• Дакументальная літаратура: «Найміт» (Майк Хоар, 1967), «Агнявая моц» (Крыс Дэмпстэр і Дэйв Томкінс, 1978), «Салдат удачы» (Пітэр Макдональд, 1986), «Сучасны найміт: сабака вайны або салдат гонару?» (Пітэр Тыклер, 1987), «Не злы салдат» (Пітэр Макаліз, 1993), «Зона паражэння» (Гары Мак-Каліан, 1995), «Найміты: салдаты ўдачы» (Цім Райлі, 1997), «Чужая вайна: найміты з 1960 года па цяперашні час» (Энтані Роджэрс, 1998).
• Мастацкая літаратура: «Сабакі вайны  (англ.) (бел.» (Фрэдэрык Фарсайт  (англ.) (бел., 1974), «Залаты савок» (Сэндзі Гал, 1977), «Нягоднік Геракл» (Дэніс Пітс, 1977), «Найміт» (Джайлс Тыпет, 1977), «Дзікія гусі (раман)  (англ.) (бел.» (Дэніэл Карні  (англ.) (бел., 1978), «Дні грому» (Майкл Хартман, 1980), «Афрыканскі Рог» (Філіп Капута, 1980), «Траса ў Катанзе» (Рычард Кокс, 1980), «Людзі-трыгеры» (Джэймс Макгіл, 1985), «Выратаванне» (Бары Сэдлер, 1991).

• Каманда 52 (Конга)
• Дзеці Біяфры (эскадрылля)
• Удзел украінцаў у эфіопа-эрытрэйскай вайне
• Група расійскіх ваенных спецыялістаў у Эфіопіі
• Беларусы ў лівійскім канфлікце
• Беларускія найміты ў Кот-д’Івуары
• Дзейнасць ПВК «Вагнер» у Лівіі
• Дзейнасць ПВК «Вагнер» у ЦАР

• Clarke, S.J.G. (1968). The Congo Mercenary: A history and analysis (PDF). Johannesburg: South African Institute of International Affairs. Архівавана з арыгінала (PDF) 24 чэрвеня 2021. Праверана 5 ліпеня 2023.
• Rookes, Stephen; Bruyère-Ostells, Walter (2022-02-17). "Mercenaries in the Congo and Biafra, 1960-1970: Africa's weapon of choice?". Small Wars & Insurgencies(англ.). 33 (1–2): 112–129. doi:10.1080/09592318.2021.1957535. ISSN 0959-2318. S2CID 239664793.
• Hughes, Geraint (2014-05-27). "Soldiers of Misfortune: the Angolan Civil War, The British Mercenary Intervention, and UK Policy towards Southern Africa, 1975–6". The International History Review(англ.). 36 (3): 493–512. doi:10.1080/07075332.2013.836120. ISSN 0707-5332. S2CID 153969333.
• Francis, David J (April 1999). "Mercenary intervention in Sierra Leone: Providing national security or international exploitation?". Third World Quarterly(англ.). 20 (2): 319–338. doi:10.1080/01436599913785. ISSN 0143-6597.
• Коновалов, И.П. (2015). Солдаты удачи и воины корпораций : История современного наёмничества. Пушкино: Центр стратегической конъюнктуры. ISBN 978-5-9906069-7-5.

• Сергей Арустамов, Курашко Денис. Человек, который смеялся // Независимая Африка : сайт.
• Андрей Максимов. «Солдаты удачи» в Африке // Версия : газета. — 20 июля 2020.
• Павел Лось. Наемники в Африке Архівавана 18 чэрвеня 2017. // Deutsche Welle : телерадиовещательная организация. — 2 августа 2002.

Памылка Lua у Модуль:External_links на радку 45: assign to undeclared variable 'link'.