Пашырэнне Еўрапейскага саюза

Пашырэнне Еўрапейскага Саюза — працэс далучэння новых дзяржаў-членаў да Еўрапейскага Саюза (ЕС). З моманту свайго заснавання ў 1957 годзе як Еўрапейская эканамічная супольнасць (ЕЭС), ЕС прайшоў некалькі этапаў пашырэння, павялічыўшы колькасць удзельнікаў з 6 да 27 краін (станам на 2025 год).

Гісторыя пашырэння

Першае пашырэнне (1973)

Першае пашырэнне адбылося 1 студзеня 1973 года, калі да арганізацыі далучыліся тры новыя краіны: Вялікабрытанія, Ірландыя і Данія. Гэтае пашырэнне стала важным крокам у еўрапейскай інтэграцыі і значна павялічыла эканамічны і палітычны ўплыў супольнасці.

У 1960-х гадах Вялікабрытанія двойчы падавала заяўку на далучэнне да Еўрапейскай эканамічнай супольнасці (ЕЭС), але абедзве спробы былі заблакаваныя Францыяй. Прэзідэнт Францыі Шарль дэ Голь лічыў, што Вялікабрытанія занадта залежыць ад ЗША і яе далучэнне можа парушыць баланс у супольнасці. Толькі пасля сыходу дэ Голя з пасады ў 1969 годзе перамовы былі адноўлены і прывялі да падпісання дагавораў аб далучэнні. Новыя краіны павінны былі прыняць эканамічныя і прававыя нормы ЕЭС, уключаючы агульную сельскагаспадарчую палітыку і мытны саюз. Для Вялікабрытаніі гэта азначала значныя змены ў гандлёвай палітыцы, бо яна была часткай Садружнасці нацый, што патрабавала перагляду яе эканамічных сувязяў.

Нарвегія таксама вяла перамовы аб далучэнні, але пасля рэферэндуму 25 верасня 1972 года, на якім большасць насельніцтва прагаласавала супраць уступлення, краіна адмовілася ад сяброўства і засталася па-за межамі ЕЭС.

Першае пашырэнне значна ўзмацніла ролю Еўрапейскіх супольнасцей на міжнароднай арэне. Адначасова гэта прывяло да ўнутраных эканамічных адаптацый, асабліва для Вялікабрытаніі, якая пазней, у 2016 годзе, на рэферэндуме вырашыла пакінуць ЕС (так званы Brexit). Першае пашырэнне заклала аснову для далейшай экспансіі Саюза і паказала, што інтэграцыя можа паспяхова ўключаць усё больш краін.

Другое пашырэнне (1981)

Другое пашырэнне ЕЭС адбылося 1 студзеня 1981 года, калі Грэцыя стала дзесятым членам арганізацыі. Гэта быў першы выпадак далучэння краіны з Паўднёвай Еўропы, што пашырыла геаграфічныя межы ЕЭС і павялічыла яе культурную разнастайнасць.

Грэцыя падала заяўку на сяброўства ў ЕЭС яшчэ ў 1975 годзе, неўзабаве пасля падзення ваеннай дыктатуры (так званага "рэжыму чорных палкоўнікаў"). Новыя дэмакратычныя ўлады краіны разглядалі інтэграцыю з ЕЭС як гарант стабільнасці і эканамічнага развіцця. Акрамя таго, ЕЭС імкнулася падтрымаць маладыя дэмакратыі ў Паўднёвай Еўропе, што стала адным з важных крытэрыяў для далучэння новых краін. Працэс далучэння

Перамовы праходзілі ў другой палове 1970-х гадоў. Галоўнымі выклікамі былі: неабходнасць мадэрнізацыі грэцкай эканомікі, якая значна адрознівалася ад эканомік заходнееўрапейскіх дзяржаў; адаптацыя сельскай гаспадаркі да агульнай сельскагаспадарчай палітыкі ЕЭС; пытанні фінансавай падтрымкі і структурных фондаў, якія павінны былі дапамагчы Грэцыі дасягнуць узроўню развіцця іншых краін-членаў. У выніку пагадненне аб далучэнні было падпісана ў 1979 годзе, а праз два гады Грэцыя афіцыйна стала членам ЕЭС.

Трэцяе пашырэнне (1986)

Трэцяе пашырэнне ЕЭС адбылося 1 студзеня 1986 года, калі да супольнасці далучыліся Іспанія і Партугалія. Гэта пашырэнне ўмацавала пазіцыі ЕЭС у Паўднёвай Еўропе і стала важным этапам у палітычнай і эканамічнай інтэграцыі кантынента. Іспанія і Партугалія доўгі час знаходзіліся пад аўтарытарнымі рэжымамі — у Іспаніі да 1975 года кіраваў Франсіска Франка, а ў Партугаліі да 1974 года існаваў рэжым Антоніу Салазара. Пасля аднаўлення дэмакратыі абедзве краіны пачалі інтэнсіўны рух да еўрапейскай інтэграцыі, бачачы ў ЕЭС магчымасць для палітычнай стабільнасці і эканамічнага развіцця. Заяўкі на далучэнне былі пададзеныя ў 1977 годзе (Іспанія) і 1978 годзе (Партугалія).

Перамовы працягваліся амаль сем гадоў і былі даволі складанымі. Асноўныя выклікі: эканамічнае адставанне — Іспанія і Партугалія мелі ніжэйшы ўзровень развіцця ў параўнанні з іншымі членамі ЕЭС, таму ім патрабавалася фінансавая падтрымка. Сельская гаспадарка — абедзве краіны мелі вялікі сельскагаспадарчы сектар, што патрабавала адаптацыі да агульнай сельскагаспадарчай палітыкі ЕЭС. Прамысловая канкурэнцыя — еўрапейскія вытворцы асцерагаліся канкурэнцыі з боку іспанскіх і партугальскіх прадпрыемстваў, асабліва ў галіне тэкстылю і рыбалоўства.

У выніку Пагадненне аб далучэнні было падпісана ў 1985 годзе, і 1 студзеня 1986 года Іспанія і Партугалія сталі членамі ЕЭС.

Чацвёртае пашырэнне (1995)

Чацвёртае пашырэнне Еўрапейскага Саюза адбылося 1 студзеня 1995 года, калі да супольнасці далучыліся Аўстрыя, Фінляндыя і Швецыя. Гэта пашырэнне стала першым пасля падзення Берлінскай сцяны і ўмацавала пазіцыі ЕС у Цэнтральнай і Паўночнай Еўропе.

На працягу доўгага часу Аўстрыя, Фінляндыя і Швецыя захоўвалі нейтральны статус і не ўдзельнічалі ў еўрапейскай інтэграцыі. Аднак у 1990-х гадах геапалітычная сітуацыя змянілася. Пасля падзення Савецкага Саюза і заканчэння Халоднай вайны неабходнасць у нейтралітэце знізілася. Гэтыя краіны ўжо былі эканамічна звязаныя з ЕС праз Еўрапейскую асацыяцыю свабоднага гандлю (EFTA) і Еўрапейскую эканамічную зону (EEA). Сяброўства ў ЕС адкрывала доступ да агульнага еўрапейскага рынку і забяспечвала стабільныя эканамічныя перспектывы.

Заяўкі на сяброўства былі пададзеныя: Аўстрыяй – у 1989 годзе, Фінляндыяй – у 1992 годзе, Швецыяй – у 1991 годзе. Перамовы праходзілі ў першай палове 1990-х гадоў і былі скончаныя да 1994 года. Усе тры краіны правялі рэферэндумы па пытанні далучэння: у Аўстрыі 66,6% выбаршчыкаў падтрымалі сяброўства, Фінляндыі – 56,9%, Швецыі – 52,3%. Нарвегія таксама вяла перамовы і была гатовая далучыцца да ЕС, але пасля рэферэндуму (52,2% прагаласавалі супраць) засталася па-за супольнасцю. 1 студзеня 1995 года Аўстрыя, Фінляндыя і Швецыя афіцыйна сталі членамі ЕС.

Гэтае пашырэнне паказала, што ЕС прыцягальны не толькі для краін Паўднёвай і Усходняй Еўропы, але і для эканамічна развітых дзяржаў з моцнымі дэмакратычнымі традыцыямі.

Пятае пашырэнне (2004, 2007)

У 2004 годзе адбылося найбуйнейшае пашырэнне ЕС, калі адразу 10 краін, у тым ліку Польшча, Чэхія, Славакія, Венгрыя, Літва, Латвія, Эстонія, Славенія, Мальта і Кіпр, далучыліся да Саюза. У 2007 годзе ўступілі Балгарыя і Румынія.

Пятае пашырэнне было абумоўлена завяршэннем Халоднай вайны, распадам Савецкага Саюза і імкненнем краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы да дэмакратыі, эканамічнага развіцця і стабільнасці. Краіны рэгіёна ў 1990-х гадах актыўна праводзілі рэформы і імкнуліся інтэгравацца ў НАТА і ЕС. Еўрапейскі Саюз, у сваю чаргу, быў зацікаўлены ў пашырэнні сферы стабільнасці і дэмакратыі на ўсход. Заяўкі на сяброўства былі пададзеныя ў перыяд 1994–1996 гадоў.

Пятае пашырэнне стала гістарычным этапам у еўрапейскай інтэграцыі і пацвердзіла ролю ЕС як ключавога фактару палітычнай і эканамічнай стабільнасці ў Еўропе. Разам з тым, яно паставіла перад ЕС новыя выклікі, звязаныя з кіраваннем больш буйным і разнастайным саюзам.

Шостае пашырэнне (2013)

У 2013 годзе членам ЕС стала Харватыя. Пасля распаду Югаславіі ў 1990-х гадах краіны Балкан сутыкнуліся з узброенымі канфліктамі, эканамічнымі цяжкасцямі і палітычнай нестабільнасцю. Харватыя аднавіла незалежнасць у 1991 годзе, а ў 2003 годзе афіцыйна падала заяўку на сяброўства ў ЕС. Еўрапейскі Саюз бачыў далучэнне Харватыі як частку працэсу стабілізацыі Балкан, што магло б спрыяць устойліваму міру і эканамічнаму развіццю рэгіёна.

У 2005 годзе Харватыя атрымала статус краіны-кандыдата. Перамовы працягваліся да 2011 года і былі аднымі з самых складаных у гісторыі ЕС. У 2012 годзе Харватыя правяла рэферэндум, на якім 66,3% выбаршчыкаў падтрымалі далучэнне да ЕС. 1 ліпеня 2013 года Харватыя афіцыйна стала членам Еўрапейскага Саюза.

Шостае пашырэнне паказала, што ЕС працягвае палітыку інтэграцыі Балкан, але працэс далучэння новых краін становіцца ўсё больш складаным і патрабуе глыбокіх рэформаў у дзяржавах-кандыдатах.

Будучыя пашырэнні

Еўрапейскі Саюз працягвае палітыку пашырэння, накіраваную пераважна на краіны Балканскага рэгіёна, Усходняй Еўропы і Каўказа. На дадзены момант афіцыйны статус краіны-кандыдата маюць восем дзяржаў, у той час як некалькі іншых знаходзяцца на розных этапах працэсу еўраінтэграцыі.

Да дзяржаў, якія афіцыйна атрымалі статус кандыдата на ўступленне ў ЕС, адносяцца:

Албанія – атрымала статус кандыдата ў 2014 годзе, а перамовы пачаліся ў 2022 годзе. Галоўнымі перашкодамі на шляху да членства з’яўляюцца праблемы судовай сістэмы і барацьбы з карупцыяй.
Боснія і Герцагавіна – стала кандыдатам у 2022 годзе, але перамовы яшчэ не пачаліся. Асноўныя складанасці звязаныя з палітычнай нестабільнасцю і ўнутранымі этнічнымі канфліктамі.
Грузія – атрымала статус кандыдата ў 2023 годзе, але афіцыйныя перамовы яшчэ не стартавалі. Галоўныя перашкоды – тэрытарыяльныя канфлікты (Абхазія, Паўднёвая Асеція) і неабходнасць дэмакратычных рэформ.
Малдова – статус кандыдата з 2022 года, пачатак перамоў чакаецца ў 2024 годзе. Асноўнымі праблемамі з’яўляюцца эканамічная нестабільнасць і Прыднястроўскі канфлікт.
Чарнагорыя – з’яўляецца кандыдатам з 2010 года, а перамовы з ЕС вядуцца з 2012 года. Краіна лічыцца адной з найбольш падрыхтаваных да далучэння, але ёй неабходна завяршыць судовую рэформу.
Паўночная Македонія – атрымала статус кандыдата яшчэ ў 2005 годзе, але перамовы пачаліся толькі ў 2022 годзе з-за працяглых канфліктаў з Грэцыяй і Балгарыяй.
Сербія – стала кандыдатам у 2012 годзе, перамовы пачаліся ў 2014 годзе. Галоўнай перашкодай да далучэння з’яўляецца неўрэгуляваны статус Косава.
Украіна – атрымала статус кандыдата ў 2022 годзе, а пачатак перамоў чакаецца ў 2024–2025 гадах. Асноўныя праблемы – вайна з Расіяй і неабходнасць рэформаў прававой сістэмы.

Акрамя афіцыйных кандыдатаў, некалькі краін маюць шанцы атрымаць гэты статус у будучыні:

Косава – падала заяўку на далучэнне ў 2022 годзе, але пакуль не прызнана ўсімі дзяржавамі-членамі ЕС.
Арменія – пакуль не падавала афіцыйнай заяўкі, але ўсё часцей разглядаецца як патэнцыйны кандыдат.

Дакладныя тэрміны наступнага пашырэння ЕС залежаць ад хуткасці рэформаў у краінах-кандыдатах. Прыблізныя прагнозы выглядаюць наступным чынам:

Албанія і Паўночная Македонія таксама могуць уступіць да 2030 года, калі не сутыкнуцца з дадатковымі перашкодамі.
Чарнагорыя і Сербія могуць далучыцца да ЕС у 2030 годзе, калі завершаць усе неабходныя рэформы.
Украіна, Малдова і Грузія верагодна далучацца не раней за 2030-я ці нават 2040-я гады з улікам складанасці рэформаў і геапалітычнай сітуацыі.

Працэс пашырэння ЕС значна запаволіўся ў параўнанні з мінулымі дзесяцігоддзямі. Саюз усё больш уважліва ацэньвае гатоўнасць новых краін, патрабуючы ад іх глыбокіх рэформаў і поўнай адпаведнасці стандартам ЕС перад далучэннем.

Крытэрыі і працэдура далучэння

Дзяржава, якая хоча стаць членам ЕС, павінна:

Адпавядаць Капенгагенскім крытэрам (стабільнасць інстытутаў, рыначная эканоміка, здольнасць выконваць нормы ЕС);
Падаць афіцыйную заяўку і атрымаць статус кандыдата;
Правесці перамовы па 35 раздзелах законодавства ЕС;
Падпісаць і ратыфікаваць дагавор аб далучэнні.

Вынікі і наступствы пашырэння

Пашырэнне ЕС спрыяе палітычнай стабільнасці, эканамічнаму росту і інтэграцыі кантынента. Аднак яно таксама выклікае выклікі, такія як узмацненне разнастайнасці паміж членамі, адаптацыя новых краін да эканамічных стандартаў і неабходнасць рэформаў у самой структуры ЕС.