Рабіна звычайная
Рабіна звычайная[1][2] (Sórbus aucupária) — дрэва або куст, від роду Рабіна сямейства Ружавыя (Rosaceae)[3]. НазваРабіна звычайная, гарабіна, гарамбіна[4], рабіна[5][6], ярабіна, ярэмбіна[7][8], арабіна[9]. Батанічнае апісанне
Дрэва з прамым ствалом[3], радзей куст. Дасягае 15 м вышыні[3] (звычайна 5-10 м)[10]. Крона круглявая, ажурная. Маладыя парасткі шаравата-чырвоныя, апушаныя[3]. Кара дарослых дрэў гладкая светла-шэра-карычневая, шэра-аліўкавая або жоўта-шэрая, бліскучая[3][10]. Пупышкі лямцава-пухнатыя. Лісце да 20 см даўжынёй, чарговае, непарнаперыстае, складаецца з 7-15 амаль сядзячых ланцэтных або выцягнутых, завостраных, зубчастых па краі лісточкаў, цэльнакрайніх у ніжняй частцы і пільчатых у верхняй, зверху зялёных, звычайна матавых, знізу прыкметна больш бледных, апушаных[3]. Увосень лісце афарбоўваюцца ў залацістыя і чырвоныя тоны. Кветкі невялікія, шматлікія, сабраныя ў складаныя шчыткападобныя суквецці дыяметрам да 10 см[3][10]; суквецці размяшчаюцца на канцах скарочаных парасткаў. Кветаложа ўрнападобнай формы — кубачак з пяці шырокатрохвугольных расніцавых чашалісцікаў. Вяночак белы (0,8-1,5 см у дыяметры), пялёсткаў пяць, тычачак шмат, песцік адзін, слупкоў тры, завязь ніжняя. Пры квіценні струменіць непрыемны пах (прычынай таму газ трымеціламін). Квітнее ў маі-чэрвені[3]. Плод — шарападобны сакавіты аранжава-чырвоны яблык (9-10 мм см у папярочніку) з дробным круглявым па краі насеннем[3][10]. Пасля маразоў назіраецца інтэнсіўнае ападанне пладоў[3].
СістэматыкаМногія раней апісаныя віды рабіны пазней былі аб’яднаны з відам Sorbus aucuparia, а іх назвы ўвайшлі ў сінаніміку віду: Сінонімы
іншыя сінонімы:
Інфравіды
Іншыя віды сталі разглядацца як падвіды ці формы рабіны звычайнай: Вылучаюць некалькі падвідаў і форм:
Статус некаторых разнавіднасцяў невыразным:
Распаўсюджанне і экалогія
Арэал — амаль уся Еўропа, Пярэдняя Азія, Каўказ; даходзіць да Крайняй Поўначы, а ў гарах паднімаецца да самай мяжы расліннасці, дзе становіцца ўжо хмызняком. Інтрадукавана паўсюль у свеце ў зоне ўмеранага клімату. У Беларусі сустракаецца па ўсёй тэрыторыі[10]. У Расіі распаўсюджана ў лясной і лесастэпавай зонах еўрапейскай часткі, на Паўночным Каўказе. Расце асобнымі экзэмплярамі, не ствараючы суцэльных зараснікаў, у падлеску ці другім ярусе іглічных, змешаных, зрэдку ліставых лясоў, на лясных палянах і ўзлесках, паміж хмызнякамі. Ценевынослівая і зімаўстойлівая расліна[3]. Расце на розных вільготных глебах, але лепей на пладародных супясчаных і гліністых[3]. Парода хуткарослая, дае прырост да 0,5 м у год. У плоданашэнне ўступае на 5-7-ы год. Плоданасіць штогод. Працягласць жыцця рабіны звычайнай дасягае 150 гадоў. Найбольшая ўраджайнасць наступае ў 35-40 гадоў (да 100 кг з дрэва)[3]. Размножваецца адводкамі, каранёвым параснікам, насеннем[3]. Жыццёвая форма (па Раўнкіеру): фанерафіт. Селекцыя
Рабіна звычайная валодае пладамі горкага густу, што зніжае іх харчовую каштоўнасць. Толькі ў XIX стагоддзі былі вылучаны мутантныя формы з пладамі без горычы. Сорт 'Edulis', быў першапачаткова знойдзены ў 1810 годзе ў гарах Альтватэр паблізу гары Шпорнхау. Пазней у 1899 годзе была знойдзена іншая форма з нягоркімі пладамі, якая атрымала назву 'Beissneri'. За двухсотгадовую гісторыю атрымана мноства насенных нашчадкаў гэтых рабін, аб’яднаных у мараўскую сартагрупу. Адбор сярод сеянцаў вёўся на павелічэнне масы пладоў. Найбольш буйнаплодныя і ўраджайныя формы былі замацаваны шляхам вегетатыўнага размнажэння. Размнажэнне двух формаў — 'Rossica' і 'Rossica Major' — было пачата нямецкай фірмай Шпета ў 1898 і 1903 гг. Яны мелі плод прыкладна ў паўтары разы буйней, чым у першапачатковых формаў мараўскай рабіны. Пазней, іншыя буйнаплодныя сарты мараўскай сартагрупы былі атрыманы ў Германіі ў інстытуце селекцыі пладовых культур Дрэздэн-Пільніца і ў пладова-ягадным інстытуце ў Драждзяна ў Чэхіі[11]. У Расіі нягоркія формы рабіны звычайнай былі выяўлены ў сяле Нявежына Юр’еў-Польскага раёна Уладзімірскай вобласці[12], адкуль яны шырока распаўсюдзіліся па цэнтры Расіі. Шляхам народнай селекцыі быў адабраны шэраг сартоў пасля зарэгістраваных пад назвамі 'Кубовая', 'Жёлтая', 'Красная'. Разнастайнасць формаў абумоўлена як насенным размнажэннем, так і адборам пупышкавых мутацый. Некалькі перспектыўных сартоў нявежынскай сартагрупы былі зарэгістраваны савецкім памолагам Я. М. Пятровым. Пазней ён працягнуў селекцыйную працу з рабінай і атрымаў шэраг гібрыдаў ад скрыжавання мараўскай і нявежынскай рабіны адна з адной і мічурынскімі сартамі. Выключна важную ролю ва ўдасканаленні сартыментаў рабіны сыграў расійскі селекцыянер І. У. Мічурын. У якасці асноўнага аб’екта працы ён выкарыстаў звычайную горкую рабіну звычайную, якую скрыжаваў з чарнаплоднай рабінай (Aronia melanocarpa), Sorbus torminalis, яблыняй (Malus), грушай (Pyrus), глогам (Crataegus) і Mespilus. У далейшым работы па селекцыі рабіны працягваліся ў г. Мічурынску ў УНДІГ і СПР. Там былі створаны сарты 'Бусинка', 'Вефед', 'Дочь Кубовой', 'Сорбинка', якія з’яўляюцца вынікам скрыжавання нявежынскай і мараўскай рабін. Селекцыйная праца з рабінай праводзілася таксама ва Усерасійскім інстытуце раслінаводства і іншых расійскіх установах[11]. Сарты
Памолагі дзеляць сарты рабіны звычайнай на два сартатыпы: Мараўская і Нявежынская. Да першага сартатыпу ставяцца сарты цэнтральнаеўрапейскага паходжання: 'Beissneri', 'Konzentra', 'Мараўская', 'Rosina', 'Edulis', да другога — сарты ўсходнееўрапейскага паходжання: 'Жёлтая', 'Красная', 'Кубовая', 'Невежинская ', 'Сахарная'[13]. Сарты 'Rossica' і 'Rossica Major', якія былі інтрадуцыраваны нямецкай фірмай Шпета на мяжы XIX—XX стагоддзяў з-пад Кіева, могуць быць нашчадкамі мараўскай рабіны[14], якую ў той час шырока культывавалі на Украіне. Новыя сарты расійскай селекцыі адбываюцца як ад нявежынскай, так і ад мараўскай рабіны. Існуе блытаніна з сартамі селекцыі І. У. Мічурына. Некаторыя сарты згубленыя, а такія як 'Ликерная', 'Бурка', 'Титан', 'Гранатная' практычна немагчыма было разгледзець. Таксама падвяргаецца сумневу выкарыстанне Mespilus пры стварэнні сорту 'Мичуринская десертная'. Для ўдакладнення паходжання мічурынскіх сартоў патрабуюцца сучасныя метады генетычнага аналізу[13]. Збор, перапрацоўка і захоўванне
Плады збіраюць у кастрычніку[3] разам з пладаножкай, зразаючы нажніцамі або секатарам, складаюць у кошыкі, скрыні ці вёдры. Для працяглага захоўвання ў свежым выглядзе плады раскладваюць у памяшканнях пластом 9-16 см пры тэмпературы каля 0° і вільготнасці паветра 80-85 %. Перад транспарціроўкай на пункты перапрацоўка плады чысцяць ад лісця і пладаножак, сартуюць і пакуюць у папяровыя мяшкі або кардонныя скрыні. Сушаць плады рабіны ў печах або сушылках пры тэмпературы 50-60°. Сухія плады пакуюць у палатняныя мяшкі па 20-40 кг і захоўваюць у сухіх памяшканнях на стэлажах або дошках. Тэрмін захоўвання — да двух гадоў[3]. Хімічны складПлады ўтрымліваюць цукар (да 5 %), яблычную, лімонную, вінную і бурштынавую кіслоты (2,5 %), дубільныя (0,5 %) і пекцінавыя (0,5 %) рэчывы, сарбіт і сарбозу, амінакіслоты, эфірныя алеі, солі калію, кальцыю, магнію, натрыю, а таксама караціноіды (да 20 мг %), аскарбінавую кіслату (да 200 мг %), флаваноіды, трыцерпенавыя злучэнні, горкія рэчывы, сарбінавую кіслату[15]. Плады выкарыстоўваюць у медыцыне ў якасці полівітаміннага сродка і карацінаўтрымальнай сыравіны. Значэнне і ўжываннеМае харчовае, меданоснае, медыцынскае, дэкаратыўнае, фітамеліяратыўнае і іншыя значэнні. У выніку скрыжавання рабіны звычайнай з глогам (Crataegus) і мушмулой (Mespilus), з іншымі відамі рабіны, а таксама шляхам адбору з дзікарослых рабін атрыманы некалькі гібрыдаў і сартоў з характэрнымі гаспадарчымі якасцямі. Харчовае значэнне
Плады з-за горычы ў свежым выглядзе практычна нельга есць, але пасля маразоў яны губляюць горыч[3]. Іх выкарыстоўваюць галоўным чынам для перапрацоўкі, у свежым выглядзе ўжываюць у ежу. Яны выдатная сыравіна для лікёра-гарэлачных горкіх настоек, у тым ліку рабінаўкі і «Рабіны на каньяку» і кандытарскай прамысловасці, вытворчасці безалкагольных напояў. Пры кансерваванні з іх рыхтуюць жэле, цукеркі тыпу «рабіна ў цукры», павідла, мармелад, варэнне, пасцілу[10]. Плады сушаць і з іх вырабляюць «пладовыя парашкі» і муку, кансервуюць. Парасарбінавая і сарбінавая кіслоты рабіны тармозяць рост мікраарганізмаў, грыбоў і цвілі, што дазваляе ўжываць іх у якасці кансервантаў харчовых прадуктаў. Медыцынскае значэннеУ навуковай медыцыне ўжываюць плады рабіны звычайнай — Fructus Sorbi як полівітамінны, мачагонны і кроваспыняльны сродак[3] і як карацінаўтрымальную сыравіну[3][10]. Наяўнасць вітаміну Р[3] ставіць рабіну на адно з першых месцаў сярод іншых пладовых раслін. Прэпараты з пладоў рабіны зніжаюць колькасць тлушчу ў печані і халестэрын у складзе крыві, парашок з пладоў рабіны павышае рэзістэнтнасць крывяносных сасудаў. Багатыя плады рабіны і вітамінам С (да 160 мг%) і карацін (да 56 мг%)[3]. Сок са свежых ягад рэкамендуецца прымаць пры паніжанай кіслотнасці страўнікавага соку[3]. Рабіны здаўна ўжывалася як жаўцягонны сродак, і толькі нядаўна ўстаноўлена, што жаўцягонныя ўласцівасці звязаныя з сарбінавай кіслатой і сарбітам[3]. Сарбіт зніжае ўзровень тлушчу ў печані і халестэрыну ў крыві. У механізм жаўцягоннага дзеяння па чарзе ўключаюцца: раздражненне сарбітам слізістай абалонкі дванаццаціперснай кішкі, вызваленне халецыстакініна, скарачэнне жоўцевага пузыра і адначасова расслабленне сфінктара Оддзі. Сарбіт апынуўся эфектыўным таксама пры хранічным запоры, які суправаджаецца захворваннем жоўцевых шляхоў. Ён павольна ўсмоктваецца і дзейнічае як солевае слабільнае[3]. Акрамя гэтага сарбіт прымяняюць таксама ў якасці заменніка цукру ў хворых на цукровы дыябет[3]. Амігдалін, які ўтрымліваецца ў ягадах рабіны, павышае ўстойлівасць жывёл да недахопу кіслароду. Ён прапанаваны ў якасці прэпарата з радыё- і рэнтгенаабаронным дзеяннем. У аснове механізму дзеяння амігдаліну ляжыць абарона дыхальных ферментаў ад распаду шляхам утварэння з імі часовай сувязі. Амігдалін павышае супраціўляльнасць арганізма да гіпаксіі, акрамя таго, ёсць дадзеныя аб удзеле амігдаліна ў аднаўленні сульфгідрыльных груп і абароне ліпідаў ад пераакіслення, што апраўдвае ўжыванне ў народнай медыцыне рабіны пры атэрасклерозе. У народнай медыцыне выкарыстоўваюць плады і суквецці рабіны пры мочакаменнай хваробе, парушэнні абмену рэчываў, прастудзе, страўнікава-кішачных захворваннях, а адвар кары — пры гіпертаніі. Меданоснае і фітамеліяратыўнае значэннеРабіна — сярэднепрадуктыўны вясновы меданос, дае пчолам нектар і пылок; нектарапрадуктыўнасць — да 30-40 кг з гектару насаджэнняў. Мёд з рабіны чырвоны і буйназярністы, з моцным водарам[16]. На рабіны часта вылучаюць падзь лістаблошкі (Psyllidae). Расліна вельмі дэкаратыўная, асабліва ў перыяд цвіцення і паспявання пладоў. Дзякуючы гэтаму, рабіна шырока ўжываецца ў дэкаратыўным садоўніцтве і азеляненні і паўсюдна разводзіцца. Дэкаратыўная на працягу ўсяго года, асабліва ў час квіцення і ў восеньскай афарбоўцы. Мае шмат дэкаратыўных садовых формаў, з якіх асабліва вылучаецца ніцая — з падоўжанымі звісаючымі да зямлі галінамі; Мараўская — з вытанчанай кронай і тонкімі чырвонымі галінамі. Таксама вырошчваюць вузкапірамідальную, жоўтаплодную, з пёрыста-лопасцевымі лісточкамі і іншыя формы.
Значэнне для лесаперапрацоўчай вытворчасці
Мае дробнапорыстую чырванаватую драўніну, з якой робяць такарныя вырабы, ўпрыгожанні, мэблю. Кара рабіны звычайнай утрымлівае 7-11 % танідаў і можа прымяняцца ў якасці дубільнай сыравіны[3]. Маладыя галіны даюць чорную фарбу. У лесамеліярацыйных насаджэннях цэніцца як спадарожнік дуба, прыцягвае пладамі птушак. Сельскагаспадарчае значэннеПлод служаць выдатным кормам для птушак[3], парасткі — для жывёлы. Сырымі спелымі пладамі можна адкормліваць хатнюю жывёлу і хатнюю птушку. У ветэрынарнай практыцы моцны адвар з пладоў выкарыстоўваюць пры лёгачных хваробах жывёл. Квітнеючая рабіна — багатая крыніца пылку і нектара для пчол[3]. Вядома, што здробненае лісце рабіны засцерагае бульбу ад псавання[3]. Для захавання 100 кг бульбы, закладзенай у сховішча, дастаткова ўзяць 300 г рабінавага лісця і перасыпаць ім бульбу[3]. Уплыў на культуруУ літаратуры
У «Малодшай Эдзе» распавядаецца, як скандынаўскі бог Тор выратаваўся ад хуткай ракі, створанай волаткай Г'ялп, схапіўшыся за галіну рабіны[17]. З гэтага кантэксту ўзнікла прымаўка «Рабіна — выратаванне Тора», у якой маецца на ўвазе, што паколькі рабіна выратавала Тора, то і простым людзям лёгка дапаможа. Згодна з англійскім фальклорам віктарыянскай эпохі, як лічылася, галінкі рабіны звычайнай маглі адагнаць злых духаў[18] і вядзьмарак[19][20][21]. Расліну называлі «ведзьма» ў Англіі і выкарыстоўвалі яе галінкі ў якасці біялакацыйных стрыжняў, з дапамогай якіх шукалі руду[22]. Галінкамі рабіны прыганялі свойскіх жывёл на пашу падчас першага вясенняга выгану, каб забяспечыць іх здароўе і пладавітасць[23]. Драўляныя часткі вілаў і іншых сельскагаспадарчых прылад рабіліся з рабіны, каб абараніць сельскагаспадарчых жывёл і гаспадарку ад ведзьмаўскіх загавораў[19]. Згодна з прыкметамі надвор’я, багаты ўраджай ягад рабіны прадракае добры ўраджай збожжа, але зычыць суровай зімы[18]. У філатэлііВыява рабіны звычайнай двойчы была выкарыстана на паштовых марках Украіны: у 2012 і 2013 гадах. Таксама яе выкарысталі на паштовай марцы Беларусі ў 2004 годзе.
У геральдыцыРабіна звычайная прысутнічае на гербах нямецкіх муніцыпалітэтаў Эбернхан, Эшэнродэ і Хермсдорф, а таксама на гербе Высочыны ў Чэхіі. Рабіна з’яўляецца часткай герба бора Уіган і лагатыпу іх камандаў па футболе і рэгбі.
У мастацтвеКампазіцыі з гронак і пажоўклых лісцяў рабіны звычайнай з’яўляюцца адным з матываў лакавага жывапісу ніжнетагільскіх падносаў. Рабіна з’яўляецца на карцінах Яцэка Мальчэўскага
Зноскі
Літаратура
Спасылкі
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(js)10.jpg)
Portal di Ensiklopedia Dunia
