Спаржа лекавая
Спаржа лекавая, шпараг[1][2][3] (Asparágus officinális) — шматгадовая травяністая расліна; тыпавы від роду Спаржа (Asparagus) сямейства Спаржавыя (Asparagaceae). Распаўсюджанне і экалогія
У дзікім выглядзе расце ў раёнах з умераным кліматам па ўсім свеце — у Паўночнай Афрыцы, практычна на ўсёй тэрыторыі Еўропы (акрамя паўночных раёнаў), у Малой і Цэнтральнай Азіі, Паўночнай Амерыцы, Аўстраліі і Новай Зеландыі[4]. У Беларусі сустракаецца рэдка, на паўднёвым усходзе[3]. Культывуецца паўсюдна. Расце на пойменных лугах, берагавых абрывах, травяністых месцах, у стэпах, сярод хмызнякаў, часам на палях. Батанічнае апісаннеШматгадовая травяністая расліна з патоўшчаным кароткім карэнішчам[3]. Сцёблы вышынёй 30-150 см, голыя, гладкія, прамыя, з многімі коса і ўверх накіраванымі галінамі[3]. Кладодзіі тонкія, прамыя, ніткападобныя, 1-3 см даўжынёй, сядзяць па тры-шэсць, ідуць коса ўверх або больш-менш прыціснутыя да сцябла. Лісце дробнае, лускаватае, са шпорцам пры аснаванні, у іх пазухах сядзяць пучкі мяккіх іголкападобных зялёных галінак[3]. Кветкі зеленавата-белыя, бялёса-жаўтлявыя, па 1-2 на больш-менш доўгіх, сучлененых ля сярэдзіны або некалькі ніжэй або вышэй ножках і размешчаныя як па галоўнай восі, так і на галінах[3]; калякветнікі званочкава-варонкападобныя, з даўгаватымі долямі. Мужчынскія кветкі каля 5 мм даўжынёй, з пылавікамі амаль роўнымі ніткам тычынак. Песцічныя кветкі ўдвая драбней. Квітнее ў маі — чэрвені. Плод — шарападобная чырвона-цагляная ягада[3]. Цвіце ў чэрвені. Плады спеюць у жніўні — пачатку верасня[3]. Размнажаецца насеннем, аднаўляецца з карэнішча[3].
Таксанамія
Хімічны складКарэнішчы і карані спаржы ўтрымліваюць аспарагін, сапаніны, кумарыны, вугляводы, сляды эфірнага алею, караціноіды, амінакіслоты, вітамін C; у маладых парастках выяўленыя бялкі, аспарагін, лізін, аргінін і іншыя амінакіслоты, каратын, вялікая колькасць мінеральных соляў (асабліва калія), сапаніны; ў насенні маецца да 15 % тлустага алею, у спелых пладах — вугляводы, арганічныя кіслоты (яблычная і лімонная), сляды алкалоідаў[3]. Значэнне і ўжываннеСпаржа лекавая вырошчваецца на гародах як гародніна, а таксама для афармлення кветкавых букетаў. Яна вядомая чалавецтву больш за 2000 гадоў. Яшчэ ў Старажытным Егіпце яе вырошчвалі як агароднінную, лекавую і дэкаратыўную расліну. У Антычнай Грэцыі з яе плялі вянкі для маладых, а ў Сярэднявечча выкарыстоўвалі як узбуджальны сродак. У Расіі спаржу апрацоўвалі з XVIII стагоддзя. Нарыхтоўкі магчымы толькі ў выпадку культывацыі[3]. Ужыванне ў кулінарыі
Парасткі даўжынёй 18-20 см, якія яшчэ не выйшлі з зямлі і галоўка якіх яшчэ не распусцілася, ужываюць у ежу. Знаходзячыся ў пласце глебы, яны маюць белую афарбоўку, на паверхні глебы парасткі набываюць зялёна-фіялетавы колер і губляюць частку пажыўных рэчываў. Парасткі спаржы маюць выдатныя смакавыя якасці, з’яўляюцца хоць і невысока пажыўным прадуктам, але адрозніваюцца значным утрыманнем вітамінаў. Парасткі культурных формаў выкарыстоўваюць у вараным і кансерваваным выглядзе як дэлікатэс. Адвараныя парасткі па смаку нагадваюць зялёны гарошак.
Спаржу выкарыстоўваюць у дыетычным харчаванні. З яе гатуюць стравы ў выглядзе салатаў, супоў, якія рэкамендуюць пры захворваннях печані, нырак, пры падагры, цукровым дыябеце, ацёках і як сродак, які падвышае апетыт. Дзякуючы высокаму ўтрыманню аспарагіну парасткі спаржы аказваюць станоўчы ўплыў на працу сэрца і спрыяюць паляпшэнню дзейнасці нырак. Ужыванне ў медыцынеЭксперыментальна ўстаноўлена, што ўвядзенне ў вену аспарагіну або экстракту спаржы зніжае артэрыяльны ціск, запавольвае рытм сардэчных скарачэнняў, пашырае перыферычныя сасуды, павялічвае дыурэз, здымае стомленасць[3]. Экстракт спаржы выклікае больш значнае і працяглае зніжэнне ціску, чым аспарагін[3]. Спаржа спрыяе выдаленню з арганізма хларыдаў, фасфатаў і мачавіны. Таму яе прэпараты могуць быць рэкамендаваныя пры хваробах нырак[3], сэрца[3], рэўматызме, падагры, вострым і хранічным нефрыце з дастатковай функцыяй нырак, пры захворваннях нырачных лаханак і мачавога пузыра, пры запаленні мочавыдзяляльных шляхоў[5]. Дыўрэтычнае дзеянне звязана са змяншэннем рэабсорбцыі ў канальцах, прычым фільтрацыя не парушаецца[6]. Эсэнцыю з свежых парасткаў выкарыстоўваюць у гамеапатыі. У народнай медыцыне карані і надземную частку ўжывалі пры некаторых захворваннях сэрца[3], печані, пры цыстытах, мачакаменнай хваробы[3], ацёках, эпілепсіі, рэўматызме, як слабільнае, пры алергіі, вуграх; плады — пры імпатэнцыі, дызентэрыі. Спаржа ў культуры
Спаржа ў мастацтвеШматлікія мастакі малявалі спаржу на сваіх палотнах, у тым ліку Франсуа Банвен, Андрыян Каорт (некалькі нацюрмортаў), Эдуард Манэ, Якапа да Эмпалі, Вінчэнца Кампі і іншыя. Было створана некалькі скульптурных прац, якія паказваюць гандляроў спаржай, а на іншых галоўным аб’ектам твору з’яўляецца сама спаржа. Спаржа ў геральдыцыСпаржа намалявана на некаторых гербах.
Меры аховыВід занесены ў Чырвоную кнігу Свярдлоўскай вобласці[7], ахоўваецца ў нацыянальным парку «Прыпышмінскія бары». Зноскі
Літаратура
Спасылкі
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg)
Portal di Ensiklopedia Dunia
