Фракійская мова

Фракійская мова
Фракійская мова
Краіны	Фракіі (суч. Балгарыя, Паўночная Македонія, еўрапейская частка Турцыі, паўднёвы ўсход Румыніі, пэўныя рэгіёны Грэцыі і Сербіі)
Рэгіёны	Усходняя Еўропа
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
	Індаеўрапейская сям'я «Палеабалканскія мовы»
Моўныя коды
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	txh
IETF	txh
Glottolog	thra1250

Фракі́йская мова — адна з моў індаеўрапейскай сям'і моў, у старажытныя часы распаўсюджаная на поўдні Усходняй Еўропы ў гістарычным рэгіёне Фракія, які ахопліваў сучасныя Балгарыю, Паўночную Македонію, еўрапейскую частку Турцыі, а таксама паўднёвы ўсход сучаснае Румыніі (Дабруджа) і некаторыя часткі Грэцыі і Сербіі; была распаўсюджана сярод гістарычнага этнасу фракійцаў. Раннім Сярэднявеччам датуецца смерць мовы.

Даведзены індаеўрапейскі характар мовы, аднак не ўсталяваная яе дакладная класіфікацыя сярод індаеўрапейскіх моў. Як і іншыя падобныя старажытныя мовы Балканскага паўвостраву, фракійская мова часта аб'ядноўваецца пад паняццям палеабалканскія мовы, які не з'яўляецца генетычным аб'яднаннем і ўключае толькі шэраг некласіфікаваных індаеўрапейскіх моў рэгіёна.

Мова вядомая толькі дзякуючы досыць абмежаванаму корпусу пісьмовых помнікаў, які ўключае ў сябе серыю глосаў у старажытнагрэчаскіх крыніцах і некалькі надзвычай кароткіх надпісаў. Граматыка мовы дагэтуль не рэканструяваная, часам да фракійскай мовы адносяць словы няяснай этымалогіі балгарскай і румынскай моў.

Гісторыя

Фракійцы згадваюцца ўжо ў часы Гамера як саюзнікі траянцаў, пазней сведчанні Герадота згадвалі фракійцаў як другі паводле колькасці народ пасля індыйцаў. У V ст. да н.э. фракійцам удалося стварыць уласную дзяржаву, якая, аднак ужо ў наступным стагоддзі была заваявана македонцамі. Пачынаючы з II ст. да н.э. Фракію пачынаюць паступова заваёўваць рымляне.

Прыкладна не пазней за V ст. н.э. большасць фракійцаў зведала раманізацыю або элінізацыю (моўную асіміляцыю з пераходам на лаціну або грэчаскую мовы). Іншыя звесткі падаюць поўнае выцясненне фракійскай мовы на перыяд VI ст. н.э., што адбывалася дыялектамі славян, якія на той час перасяліліся ў Фракію. У якасці доказу на карысць асіміляцыі фракійцаў славянамі, а не ранейшымі грэкамі, разглядаецца тое, што назва балгарскага Плоўдзіву ўзыходзіць да фракійскага Pulpuldeva, а не да старажытнагрэчаскага Φιλιππούπολις^[1]. Некаторыя лінгвісты таксама дапускаюць мажлівасць існавання фракійскага субстрату ў румынскай мове.

Класіфікацыя

На цяперашні час агульнапрызнаным з'яўляецца індаеўрапейскі характар фракійскай мовы, аднак не ўсталяванае яе дакладнае месца сярод іншых моў гэтай сям'і.

Адной з найбольш распаўсюджаных гіпотэзаў класіфікацыі фракійскай мовы адносна іншых індаеўрапейскіх з'яўляецца гіпотэза аб утварэнні асобнай галіны з фракійскай і дакійскай моў (апошняя была ў асноўным распаўсюджаная да раманізацыі сучаснае Румыніі і Малдовы на тэрыторыі гэтых сучасных краін). Раней таксама ставіліся спробы па выяўленні асаблівых сувязяў між фракійскай мовай і іншай індаеўрапейскай мовай няяснай класіфікацыі — фрыгійскай, аднак на цяперашні час гіпотэза аб фрака-фрыгійскіх сувязях у асноўным адхіленая^[2]. Існуюць таксама гіпотэзы аб паходжанні фракійскай мовы як даччыннай мовы адносна дакійскай.

Прадстаўленыя таксама гіпотэзы аб фрака-ілірыйскіх сувязях і гіпотэзы, паводле якіх фракійская мова з'яўлялася асобнай галіной у складзе індаеўрапейскай сям'і моў (для параўнання, падобная класіфікацыя прынятая для албанскай і армянскай моў). Высоўваюцца гіпотэзы, паводле якіх мяркуецца пра паходжанне Албанскай мовы з ілірыйскай мовы з фракійскім уплывам або непасрэдна з фракійскай. На думку балгарскага лінгвіста У. Георгіева, дакійская, фракійская і Албанская мова ўтвараюць уласную галіну ў складзе індаеўрапейскіх моў^[3].

Тым не менш, у сувязі з вельмі маленькай ступенню пісьмовай фіксацыі дакійскай, ілірыйскай і фрыгійскай моў дадзеныя гіпотэзы з'яўляюцца малаабгрунтаванымі^[4]^[5]. Іншыя пункты гледжання адмаўляюць гэтыя гіпотэзы паводле іншых крытэраў: так, гіпотэза фрака-ілірыйскіх сувязяў крытыкуецца ў сувязі з мажлівым узаемным уплывам дзвюх моў^[6].

Пастулююцца сувязі меркаванае фрака-дакійскай галіны з Албанскай, старажытнагрэчаскай або балтыйскімі^[7] мовамі. Прапаноўваліся гіпатэтычныя сувязі фракійскай мовы з іншай палеабалканскай мовай, пеанійскай, што, аднак, таксама з'яўляецца сумніўным праз слабую зафіксаванасць апошняй.

Румынскім лінгвістам С. Алцяну была высунутая гіпотэза, паводле якой дакійская і фракійская мова першапачаткова з'яўляліся «кентумнымі» мовамі, пасля чаго абедзве мовы зазналі сатэмізацыю^[8].

На падставе пэўных паралеляў у тапаніміцы высоўвалася гіпотэза аб збліжэнні з фракійскай мовай балтыйскіх моў, на карысць чаго выступаў, у прыватнасці, Э. Палямэ^[9]. Гіпотэзы цесных генетычных сувязяў між балтыйскімі мовамі і фракійскай, ілірыйскай і шэрагам іншых моў Балканаў прытрымліваўся савецкі даследчык балтыйскіх моў У. Тапароў^[10].

Даследаванне

На цяперашні час у распараджэнні даследчыкаў знаходзіцца мала сведчанняў фракійскай мовы, асноўныя захаваныя пісьмовыя помнікі мовы ўяўляюць сабою кароткія фразы з некалькіх словаў, дэшыфроўка якіх не можа быць цалкам дакладнай. Некаторыя з гэтых сведчанняў могуць адлюстроўваць уласныя імёны або магічныя формулы^[11]. Фракійская мова запісвалася грэчаскім алфавітам, вядомыя лацінскія надпісы пазнейшых перыядаў^[12]. Першыя помнікі фракійскай мовы ўзыходзяць да V ст. да н.э., існуе 80-90 глосаў у Гесыхіюса і Фоцыя, з якіх каля 30 лічацца дакладна фракійскімі^[5]^[13].

Захаваныя лексемы фракійскай мовы сведчаць на карысць прыналежнасці фракійскай мовы да індаеўрапейскай сям'і моў, пры гэтым у іх складзе фракійская належала да г.зв. «сатэмных» моў — моў, у якіх праіндаеўрапейскія палатальныя зычныя далі рэфлексы ў выглядзе свісцячых (да сатэмных індаеўрапейскіх моў адносяцца, напрыклад, славянскія мовы). Акрамя вышэйзгаданых сведчанняў, звесткі пра фракійскую мову адшукваюцца дзякуючы асабістым імёнам, тапонімам (у тым ліку аронімам і гідронімам), назвам раслін, імёнам божастваў і невялікім корпусам лексемаў, якія прыводзіліся ў старажытнагрэчаскіх тэкстах як спецыфічна фракійскія^[14]. Шэраг іншых лексемаў прасочваецца ў старажытнагрэчаскіх тэкстах, дзе гэтыя лексемы не памянёныя ў якасці фракійскіх, або праз мясцовыя тапонімы і ўласныя імёны. Ніжэй прыведзеныя некаторыя ўзоры фракійскіх лексемаў, атрыманыя праз уласныя імёны, або знойдзеныя непасрэдна з улікам кагнатаў (роднасных словаў аднаго паходжання) іншых індаеўрапейскіх моў і пералікам субстратных словаў сучасных моў рэгіёна. Некаторыя з гэтых лексемаў могуць мець неіндаеўрапейскае паходжанне.

	Зафіксаваная форма	Пераклад	Этымалогія	Кагнаты
alopekis		крышка, вечка
asa		бесійская назва падбелу
aspios, esvas, asbe-,		конь	PIE *h₁éḱwos	санскр.: áśva- (тое ж), авест. aspa, (тое ж), ас.: jäfs, пруск. aswinan «кабылінае малако», літ.: ašvíenis «жарабец», дыял. ešvà «кабыла».
bolinthos		бык	PIE *bʰel-, «набухаць»	англ.: bull «бык», алб.: buall, тое ж (дыскусійна)
bria		мястэчка	PIE wriyeh₂ або gʷer- «моцны»	мікенск. rijo «мыс», балг.: рид, тое ж, тах. А. ri, тах. B rīye «мястэчка»; грэч. barus «моцны».
bríloun		цырульнік	PIE *bʰrī-l-	ст.-слав. briti «галіць», стар.-ірл. brissim «разбураю», лац.: friare «церці, крышыць», альб. brej, brêj «грызьці», санскр. bhrīn.anti «шкодзяць», лет. briauna «вастрыё [нажа]».
bríza		пшаніца, жыта	1) PIE wrīǵʰ- або breǵʰ-	баўг. brica (назва гатунку зерневай расліны), санскр. vrīhis «рыс», нарв.: brok (назва віду травы).
brynchos		назва музычнага інструменту	PIE *bʰrm-kos	стар.-грэч.: phórmynx (у эалійскім дыялекце); ст.-ням. brumme «дуда»^[15], баўг. brămči «звон», рум.: broancă «струнны інструмент», лет. braukyti «шчыпаць [струны інструменту]»\|-
brytos, bryton, brutos, bryttion		ячменевае піва	PIE *bʰrūto-	анг. broth «пахлёбка»; сяр.-верх.-ням. briu, альб. bruz «сіні, блакітны», brumë «цеста», вал.: brwd «бровар», лац. defrutum «звараны», стар.-грэчаск. apéphrysen «бурліць», санскр. bhurati «дрыжыць».
deiza, disza, diza, dizos		умацаванае паселішча	PIE *dʰeigʰ- «мясіць гліну»	стар.-грэчаск. teichos «сцяна», авест. daeza (тое ж), анг. dough «цеста».
dinupula, *sinupyla (рэканструяваная форма)		дзікі гарбуз		лет. šúnobuolas (тое ж), альб. thënukël «кізіл», баўг. dinja «дыня», польск.: dynia «гарбуз».
embades		боты		альб. mbath (тое ж), ст.-верх.-ням. ambahte «староста».
génton		мяса	PIE *gʷʰento- «біць, рэзаць»	лац. fendere «біць, штурхаць», стар.-англ.: gūth «баявы», альб. gjuaj «пераследваць, паляваць», вал. gwannu «закалоць», стар.-грэчаск. theínein «біць, забіваць», арм.: ganem «б'ю», санскр. hánti «б'е, забівае», hatyá (тое ж), гецк. kuenzi «б'е», ст.-слав. žętva «ураджай, жніво, ужынак», žęteljĭ «жнец».
germe		«цёплы»	PIE *gʷʰer-, тое ж	стар.-грэчаск. thermos (тое ж), лац. formus (тое ж), хіндзі: gharam «цёплы, гарачы», перс.: gærm «цёплы», пруск. gorme «цеплыня», альб. zjarm, zjerm (мн. л., дыял.), zjermë, zjarme «агонь», лет. garmėti «акунуцца, апусціцца».
kalamindar		платан
kemos		назва віду фруктовага дрэва
ktistai (мн. л.)		людзі ва ўстрыманні, манахі
manteia		шаўкавіца (дыскусійна)		ілірыйск. mantía, альб. mandë (гескі дыялект), альб. mën, man «ягада, шаўкавіца».
mendruta		мёзская назва бурака або чамярыцы чорнай
mezēnai (а таксама атрыманае mezēna)		«вершнік, конь» адпаведна		альб. mëz «жарабя», рум. mânz (тое ж), месапск. Menzana.
para, pera, peron		мястэчка		санскр. pura «горада, горад», альб. pjerr «згінаць, схіляць», пруск. pera «сукупнасць», peroni «грамада», лет. pilis «замак».
rhomphaia		дзіда, меч (пазнейшае)		альб. rrufë, rrufeja «пярун, маланка, бліскавіца», баўг. roféja, rufija (дыял., тое ж), лац. rumpere «разбіваць, ірваць», ст.-анг. reofan (тое ж).
sica		назва кароткай колючай зброі, таксама згадваецца як ілірыйская лексема	PIE *sek- «рэзаць»	альб. thikë (тое ж, ранейшая рэканструяваная форма — sica), лац. secula* «серп», ст.-анг. sagu «піла», арм. şiş «кінжал, шампур», польск. siekać «сячы», лет. seikėti «мерыць».
skálmē		нож, меч	PIE *skolmeh₂	ст.-сканд. skalm «нож, кароткі меч», альб. shkallmë «меч, нож».
skárke		манета	PIE *skerg- «звінець, бражджаць»	ст.-сканд. skark «шум», санскр. Sanskrit kharjati «рыпець», лет. skarda «волава».
spinos		від камянёў		альб. finjë (< пр.-альб. *spinā) «мыльная пена»
titha	з выразу Diana Germetitha «Дыяна цеплагрудая»	грудзі (некаторыя этымалогіі)		стар.-грэчаск. titthos (тое ж), лац. titia (тое ж), альб. thitha* «саскі», баўг. tsitsa (тое ж), рум. ţâţă (тое ж)
torelle		плач		альб. torrë «глупы» (гескі дыялект)
zalmós, zelmis		скура	PIE ḱelm-, ḱolm-	ням.: helm «шлем», альб. thelmë «ануча, павязка», лет. šálmas, пруск salmis «шлем», ст.-слав. šlĕmъ (тое ж), санскр. śárman «вечка, крышка»
zeira, zira		назва віду вопраткі
zelas		віно	PIE *ǵʰēlo-	ст.-макед. kalithos (тое ж), санскр. hālā (назва віду алкагольнага напою), альб. dhallë «кіслае малако», стар.-грэчаск. khális «віно», бел.: зелле, руск.: зелье (тое ж)
zetraía		гаршчок	PIE *ǵʰeutr-	стар.-грэчаск. khútra «міска»
zibythides		арыстакратыя		лет. žibut «светлы», баўг. šibam «біць, хвастаць», альб. thupër, геск.thupën «палка».

Іншай важнай крыніцай фракійскіх лексемаў лічацца археалагічныя сведчанні апісанняў г.зв. фракійскага вершніка — персанажа фракійскага эпасу, якія адшукваюцца па ўсёй Фракіі. На падставе існых дадзеных, а таксама кагнатаў іншых індаеўрапейскіх моў, мяркуецца, што ў фракійскай мове значэнне «конь», хутчэй за ўсё, перадавалася словам mezēna (< PIE *mend-); акрамя таго, большасць даследчыкаў фракійскай мовы прыходзяць да высновы аб існаванні ў мове сінанімічных формаў aspios, esvas, asb-, якія ўзыходзяць да PIE *ekwo і, зыходзячы з адпаведнасці свісцячага фракійскага праіндаеўрапейскай палатальнай, сведчаць на карысць існавання ў гэтай мове сатэмізацыі — гэтыя формы атрыманыя праз старажытныя пісьмовыя сведчанні Outaspios і Utaspios, якія, імаверна, з'яўляліся часткай тэкстаў адпаведнае тэматыкі. На падставе праіндаеўрапейскага *ud- і некаторых іншых фракійскіх элементаў фармант Ut- трактуецца са значэннем «наверх, дагары»^[16]. У сваю чаргу, значэнне іншых лексемаў можа хістацца (напрыклад, дыскусійнае значэнне выразу Germetitha) або не з'яўляцца кагнатамі іншым індаеўрапейскім мовам нягледзячы на зненшяе падабенства лексемы.

Сярод захаваных урыўкаў тэкстаў або фразаў у распараджэнні сучасных лінгвістаў знаходзіцца толькі чатыры надпісы, якія могуць быць ідэнтыфікаваныя як фракійскія. Адным з узораў гэтага выразу з'яўляецца выраз, адчаканены на залатым кольцы грэчаскім алфавітам, кальцо было знойдзенае ў Балгарыі ў 1912 годзе і было вырабленае меркавана ў V ст. да н.э. У лацінскай транслітарацыі надпіс мае выгляд rolisteneas/nerenea/tiltean/ēsko/ara/zea/domean/tilezupta/miē/era/zēlta, балгарскім даследчыкам Дзімітрам Дэчавым ён быў дэшыфраваны як «Я Ролістэнеас, сын Нерэнеаса; Тылезыпта, жанчына з Аразіі, пахавала мяне». Пазней Х. Спірыдэсам падзел словаў у сказе быў аспрэчаны: на яго думку, парадак словаў складаўся паводле бустрафедону (старажытнагрэчаскі спосаб запісу, калі парадак запісу слова чаргуецца ў залежнасці ад цотнасці: напрыклад, першы радок злева направа, другі — наадварот) і, такім чынам, прадстаўляў сабою выраз ΡΟΛΙΣ / ΤΕΝΕΑΣΝ / ΛΙΤΑ / ΕΝΕΠΕ / ΤΕΑΝΗΣ / ΚΟΑΜ / ΟΔΑΕΖ / ΑΡΕΑΝ / ΤΙΑ / ΕΖΥΕΗΙ / ΜΑΤΕΡΑ / ΖΗΛΤΑ, які трактуецца як «Места людзей з Тэа, накіраваных да Арэі, вышэйшай жрыцы Кабейры, якая прывяла нас да Тэа, дзе мы сталі насельнікамі горада віна».

Другі надпіс быў знойдзены ў 1965 годзе паблізу вёскі Кёлмен (паўднёвы ўсход Балгарыі) і датуецца VI ст. да н.э. Надпіс складаецца з 56 сімвалаў грэчаскага алфавіта і верагодна з'яўляецца надпісам з надмагілья. Надпіс транслітаруецца як ebar. zesasn ēnetesa igek. a / nblabaēgn / nuasnletednuedneindakatr. s.

Іншы надпіс быў знойдзены ў Дуванлі (цэнтральная Балгарыя), гэты надпіс таксама адчаканены на кольцы і ўзыходзіць да V ст. да н.э. Надпіс адчаканены вакол выявы вершніка, пры гэтым з усяго 21 сімвалу дакладнай ідэнтыфікацыі паддаюцца толькі шаснаццаць. Надпіс мае выгляд ēuziē…..dele / mezēnai і трактуецца як «Вершнік Эўзі абараняе».

Сведчанні захаваных фракійскіх пісьмовых помнікаў адлюстроўваюць поўнае захаванне ў фракійскай мове праіндаеўрапейскіх *i, *e, *a, *u, *ī, *ē, *ā, *ō, *ū і пераход праіндаеўрапейскіх *o, *ə ў a^[17].

Зноскі

↑ J. P. Mallory, Douglas Q. Adams. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — С. 575-576. — ISBN 9781884964985.
↑ C. Brixhe. Ancient languages of Asia Minor. — Cambridge University Press, 2008. — С. 3ff.
↑ Vladimir Gheorghiev. Raporturile dintre limbile dacă, tracă şi frigiană. — Studii Clasice. — 1960. — Т. II. — С. 39-58.
↑ Bičovský J. Vademecum starými indoeuvropskými jazyky. — Praha: Nakladatelství Univerzity Karlovy, 2009. — С. 248. — ISBN 978-80-7308-287-1.
↑ ^а ^б Fortson B. Indo-European language and culture. An Introduction. — Padstow: Blackwell Publishing, 2004. — С. 404.
↑ Hemp, Georgiev, et al.
↑ Holst (2009):66.
↑ Olteanu S. The TDM Palatal. Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2009.
↑ Polomé, Edgar Charles. 1 // Balkan Languages (Illyrian, Thracian and Daco-Moesian). — Cambridge Ancient History. — 1982. — Т. III.
↑ Топоров В. Н. Балтийские языки // Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990. — С. 64.
↑ Olteanu et al.
↑ Bičovský J. Vademecum starými indoeuvropskými jazyky. — Praha: Nakladatelství Univerzity Karlovy, 2009. — С. 249. — ISBN 978-80-7308-287-1.
↑ J. P. Mallory, Douglas Q. Adams. Encyclopedia of Indo-European culture. — London: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997. — С. 576. — ISBN 9781884964985.
↑ Duridanov, Ivan. The Language of the Thracians.
↑ Hermann Fischer, Adelbert von Keller, Wilhelm Pfleiderer. Schwäbisches Wörterbuch. — H. Laupp, 1994.
↑ Georgiev, Olteanu et al.
↑ Дуриданов И. Езикът на траките. — София: Наука и изкуство, 1976. — С. 24.

Літаратура

Crossland, R. A.; Boardman, John. 3 // Linguistic problems of the Balkan area in the late prehistoric and early Classical period. — The Cambridge Ancient History. — Cambridge University Press, 1982. — Т. 1. — ISBN 978-0-521-22496-3.
I. I. Russu. Limba Traco-Dacilor. — Bucharest, 1967-1969.
J. H. Holst. Armenische Studien. — Wiesbaden, 2009.
Paul Kretschmer. Glotta // Zeitschrift für griechische und lateinische Sprache. — 1915. — № 7.
Polomé, Edgar Charles. 1 // Balkan Languages (Illyrian, Thracian and Daco-Moesian). — Cambridge Ancient History. — 1982. — Т. III.
V. I. Georgiev. Introduction to the History of the Indo-European Languages. — Sofia, 1981.
V. I. Georgiev. The Genesis of the Balkan Peoples // The Slavonic and East European Review. — 1966. — В. 44. — № 103.