Япона-рукюскія мовы

япона-рукюская сям'я
Таксон	галіна / сям'я
Арэал	Японія
Колькасць носьбітаў	каля 125 млн чал.
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
алтайская сям'я (гіпатэтычна) япона-рукюскія мовы
Склад
японская мова, рукюскія мовы, гая
Коды моўнай групы
ISO 639-2	jpx
ISO 639-5	jpx

Япона-рукю́скія мовы — сям'я моў, якая ўключае ў свой склад японскую мову, распаўсюджаную на вялікіх астравах Японскага архіпелага, а таксама рукюскія мовы, распаўсюджаныя на астравах Рукю. Агульная мова-продак — праяпонска-рукюская^[1], якая, паводле даследаванняў Сіра Хаторы, раздзялілася ў перыяд Ямата (250 — 710 гг. н.э.)^[2].

Навуковыя даследаванні ўздымаюць рад нявырашаных пытанняў, звязаных з мовамі сям'і і яе паходжаннем^[3]. Найбольш надзейныя этымалогіі адсочваюцца на поўдні Карэі, якія могуць паходзіць з мовы гая ці іншых слаба засведчаных моў^[4].

• Японская мова
  • Хацідзёскі дыялект (астравы Хацідзё, Дайта, Аагасіма)
  • Дыялекты вялікіх Японскіх астравоў
    • Усходнеяпонскі дыялект
    • Заходнеяпонскі дыялект
      • Кюсюскі дыялект
        • Сацумскі дыялект (поўдзень Кюсю, часам аддзяляецца ад дыялекту Кюсю)
• Рукюскія мовы
  • Амамі-акінаўская галіна
    • Амамійская мова
    • Акінаўскія мовы
  • Міякаская мова
  • Яэямская мова
  • Янагунская мова

Апрача гэтага, пры вывучэнні сям'і даследчык Крыстафер Бэквіт таксама ўлічваў тапанімічны матэрыял з поўдня Карэі як доказ прысутнасці япона-рукюскіх моў на гэтых тэрыторыях у старажытнасці^[5], у прыватнасці пракарская мова; аднак невядома, наколькі гэтая мова была звязана з мовай пазнейшага племяннога саюза Гая, існаваўшага на поўдні Карэі.

Пытанне сувязі япона-рукюскай сям'і з іншымі мовамі або моўнымі таксонамі застаецца спрэчным. На цяперашні час існуе некалькі гіпотэз, ніводная з якіх, аднак, не з'яўляецца агульнапрынятай. Больш таго, паводле кансерватыўных поглядаў, рукюскія мовы лічацца дыялектамі японскай мовы — з гэтай прычыны япона-рукюскія мовы могуць разглядацца як адзіная японская мова, а японская мова праз гэта — як мова-ізалят. Традыцыйна япона-рукюскія мовы лічацца адасобленай моўнай сям'ёй.

Выказваюцца гіпотэзы пра сувязь япона-рукюскіх моў з адной са старажытных моў Карэйскага паўвострава — кагуроскай мовай, якая ў сваю чаргу можа мець сувязі са старакарэйскай мовай. Тым не менш, паводле іншых меркаванняў, япона-рукюскія і карэйская мовы могуць незалежна ўваходзіць у склад алтайскае моўнай сям'і. Ступень магчымасці атаясамлівання старакарэйскай і сучаснай карэйскай на цяперашні час невядомая.

Гіпотэза аб існаванні сувязей паміж японскай і кагуроскай мовамі ўзыходзіць да 1916 года, калі Сінмура Ісудзу звярнуў увагу на падабенства кагуроскіх лічэбнікаў 3, 5, 7, 10 на тыя ж лічэбнікі ў японскай мове. Паводле гэтай гіпотэзы, японская з'яўляецца роднаснай вымерлым мовам, у мінулым распаўсюджаным у Карэі і паўночна-ўсходнім Кітаі і носьбітамі якіх былі прадстаўнікі пуёска-кагуроскае культуры. Найбольш задакументаванай з гэтых моў з'яўляецца кагуроская; зрэшты, апалагеты гіпотэзы таксама сцвярджаюць пра сваяцтва з менш засведчанымі пуёскімі мовамі — пэкчэ і пуё.

Манаграфія К. Бэквіта ўстанавіла каля 140 лексічных адзінак у лексічным корпусе кагуроскай мовы. Большасць з іх — часткі тапонімаў, якія змяшчаюць некаторыя марфемы (напрыклад, паказчык роднага склону -no і прыметнікавы паказчык -sa, якія, між іншым, маюць паралелі ў японскай мове), частка з іх можа паказваць сінтаксічныя адносіны. На думку Бэквіта большасць выяўленых кагуроскіх лексічных адзінак мае этымалагічную сувязь з японскай мовай.

Брытанскі ўсходазнавец Уільям Джордж Астан^[6] у 1879 годзе ў часопісе Каралеўскага азіяцкага Таварыства выказаў гіпотэзу аб сваяцтве японскай мовы з карэйскай, у 1910 годзе гіпотэза была падтрымана японскім даследчыкам Шасабура Канадзавам, таксама ў XX ст. падобную гіпотэзу падтрымалі і іншыя даследчыкі^[7]. Істотныя аргументы на карысць роднасці дзвюх моў былі прадстаўлены амерыканскім мовазнаўцам і спецыялістам па карэйскай і японскай мовах Сэмюэлам Марцінам, пазней таксама і ў іншых публікацыях. У падтрымку гэтай гіпотэзы таксама выступаюць Джон Уітмен, Барбара Э. Райлі і Сяргей Старасцін, які здолеў прадаставіць адпаведныя лексікастатыстычныя даследаванні^[8]. Варта адзначыць, што гіпотэза сваяцтва карэйскае і японскае моў не выключае сувязей японскай мовы (а значыць, і астатніх японска-рукюскіх моў як роднасных японскай) з кагуроскай або алтайскімі.

Кароткія прыклады лексічных паралелей у японскай і карэйскай мовах^[9]:

Словы з падобнай этымалогіяй таксама назіраюцца і ў іншых мовах гіпатэтычнай алтайскай сям'і, асабліва ў тунгуса-маньчжурскіх мовах (параўн. з нанайскім muke — «вада», giagda- — «хадзіць пешшу»; anaa, anna — «не»^[10]). Поруч з лексічнымі падабенствамі гіпотэза таксама грунтуецца на тыпалагічных і граматычных падабенствах.

Некаторыя крытыкі гэтай гіпотэзы (напрыклад, Аляксандр Вовін) сцвярджаюць пра цяжкасці пры ўсталяванні дакладных фанетычных законаў і пра наяўнасць агульных інавацый у японскай і карэйскай. Існуюць таксама выразныя адрозненні паміж японскай і карэйскай сістэмамі злічэння.

Ідэя японска-карэйскага адзінства не заўсёды карэлюе з гіпотэзай пра існаванне алтайскай моўнай сям'і. Так, Сэмюэл Марцін, адзін з асноўных прыхільнікаў гіпотэзы, выказвае толькі асцярожную падтрымку далучэння абедзвюх моў да алтайскай моўнай сям'і; алтаіст Талат Тэкін уключае ў алтайскую моўную сям'ю толькі карэйскую, не робячы гэтага для японскай^[11].

Паводле прыхільнікаў існавання алтайскай моўнай сям'і, тунгуса-маньчжурскія, цюркскія і мангольскія мовы складаюць алтайскую моўную сям'ю.

Г. Рамстэт у сваёй працы «Уводзіны ў алтайскую лінгвістыку» (Einführung in die altaische Sprachwissenschaft) уключаў карэйскую мову ў склад алтайскай сям'і. Рой Эндру Мілер у сваім даследаванні «Японская і іншыя алтайскія мовы» (Japanese and the Other Altaic Languages) у склад алтайскіх моў уключаў таксама і японскую. Найбольш важнай з нядаўніх прац на карысць пашырэння алтайскай сям'і з'яўляецца этымалагічны слоўнік алтайскіх моў аўтарства С. Старасціна, А. Дыбо і А. Мудрака, які выйшаў у 2003 годзе.

Алтайская сям'я не з'яўляецца агульнапрынятай і сама можа ўключаць розную колькасць моў (цюркскія, мангольскія і тунгуса-маньчжурскія мовы або тыя ж мовы разам з карэйскай і японскай).

Доказамі роднасці японскай (а значыць, і япона-рукюскіх — з прычыны ўваходжання японскае ў склад япона-рукюскіх) з'яўляюцца некаторыя паралелі ў лексыцы, разам з гэтым рабіліся спробы рэканструкцыі некаторых суфіксаў^[12]:

У 1897 годзе нямецкі індолаг Герман Якабі выказаў здагадку аб роднасці японскай мовы з алтайскімі і дравідыйскімі^[13], ён жа адзначыў і структурныя падабенствы з праіндаеўрапейскай мовай^[14]. Прадпрымаліся і іншыя спробы знайсці сувязі паміж японскай і індаеўрапейскімі мовамі, якія, аднак, не сталі шырока прызнанымі^[15][16]. Джозеф Грынберг прапаноўваў уключэнне японскай мовы ў гіпатэтычную еўраазіяцкую моўную сям'ю. У адрозненне ад Сяргея Старасціна, ён выступае супраць далучэння карэйскай мовы ў склад алтайскіх і аб'ядноўвае япона-рукюскія, карэйскія і айнскую мовы ў якасці асобнага таксона ўнутры еўраазіяцкае моўнай сям'і.

У адрозненне ад Грынберга, значная колькасць лінгвістаў адмаўляецца ад гіпотэзы існавання еўраазіяцкае моўнай сям'і.

Фаналагічныя падабенствы і геаграфічная блізкасць японскай мовы да аўстранезійскіх моў далі падставу некаторым лінгвістам прапанаваць тэорыю пра своеасаблівы характар японскай мовы як крэольскай мовы, якая ўзнікла праз аб'яднанне алтайскага суперстрату і аўстранезійскага субстрату. Радзей сустракаецца гіпотэза пра сувязь японскай мовы з дравідыйскімі, якая, між іншым, узнімалася Робертам Колдуэлам, Сусуму Сібам, Акіра Фудзіварам і Сусуму Она.

• Miyake, Marc Hideo. (2003). Old Japanese: a Phonetic Reconstruction. London: RoutldegeCurzon. 10-ISBN 0415305756/13-ISBN 9780415305754; OCLC 51163755
• Shimabukuro, Moriyo. (2007). The Accentual History of the Japanese and Ryukyuan Languages: a Reconstruction. London: Global Oriental. 10-ISBN 190190363X/13-ISBN 9781901903638; OCLC 149189163
• Aston, William George. 1879. „A comparative study of the Japanese and Korean languages.” Journal of the Royal Asiatic Society of Britain and Ireland, New Series 11, 317-364.
• Beckwith, Christopher I. 2004. Koguryo: The Language of Japan's Continental Relatives: An Introduction to the Historical-Comparative Study of the Japanese-Koguryoic Languages. Leiden: Brill.
• Beckwith, Christopher I. 2006a. „Methodological observations on some recent studies of the early ethnolinguistic history of Korea and vicinity.” Altai Hakpo 16, 199-234.
• Beckwith, Christopher I. 2006b. „The ethnolinguistic history of the early Korean peninsula region: Japanese-Koguryoic and other languages in the Koguryo, Paekche, and Silla kingdoms.” Архівавана 26 лютага 2009. (ст. 33 ff.) Journal of Inner and East Asian Studies 2.2, 34-64.
• Benedict, Paul K. 1990. Japanese/Austro-Tai. Ann Arbor: Karoma.
• Caldwell, Robert. 1875. A Comparative Grammar of the Dravidian or South-Indian Family of Languages, second edition. London: Trübner.
• Georg, Stefan, Peter A. Michalove, Alexis Manaster Ramer, and Paul J. Sidwell. 1999. „Telling general linguists about Altaic.” Journal of Linguistics 35, 65-98. Cambridge: Cambridge University Press.
• Kanazawa, Shōsaburō. 1910. The Common Origin of the Japanese and Korean Languages. Tokyo: Sanseidō.
• Miller, Roy Andrew. 1971. Japanese and the Other Altaic Languages. Chicago: University of Chicago Press.
• С. Старостин. Алтайская проблема и происхождение японского языка. — М.: Наука, 1991.