Штучная мова

Шту́чныя мо́вы — гэта спецыялізаваныя мовы, у якіх лексіка, фанетыка і граматыка былі спецыяльна распрацаваны дзяля ўвасаблення пэўных мэт. Менавіта мэтанакіраванасць вылучае штучныя мовы ад натуральных. Такія мовы таксама называюць несапраўднымі, прыдуманымі мовамі^[2]. Такіх моў ужо існуе больш за тысячу, і пастаянна ствараюцца ўсё новыя.

Ёсць мноства падстаў для стварэння штучнай мовы: палягчэнне чалавечых зносін, лінгвістычныя эксперыменты, мастацкая творчасць, лінгвістычныя гульні.

Выраз штучная мова зрэдку выкарыстоўваецца для абазначэння планавых і іншых моў, распрацаваных для выкарыстання ў чалавечай камунікацыі. Зрэдку пазбягаюць называць такія мовы "штучнымі", таму што гэты тэрмін можа мець зняважлівы падтэкст у асобных мовах.

Па-за грамадствам эсперантыстаў, планавая мова азначае набор правіл, дадзеных на натуральнай мове, каб стандартызаваць штучную мову. У сувязі з гэтым, нават натуральныя мовы могуць быць штучнымі ў асобных адносінах. Прадпісваючыя граматыкі, апісаныя ў старажытныя часы для класічных моў - такіх як латынь і санскрыт, аснаваныя на правілах кадыфікацыі натуральных моў. Такія наборы правіл з'яўляюцца нечым сярэднім паміж натуральным развіццём мовы і яго яўнай канструкцыяй, а, значыць, адносяцца і да штучных моў.

Вылучаюць наступныя тыпы штучных моў:

• Мовы праграмавання і камп’ютарныя мовы — мовы для аўтаматычнай апрацоўкі інфармацыі з дапамогай камп’ютара.
• Інфармацыйныя мовы — мовы, якія выкарыстоўваюцца ў розных сістэмах апрацоўкі інфармацыі.
• Фармальныя мовы навукі — мовы, прызначаныя для сімвалічнага запісу навуковых фактаў і тэорый матэматыкі, логікі, хіміі і іншых навук.
• Міжнародныя дапаможныя мовы (планавыя) — мовы, створаныя з элементаў натуральных моў і якія прапануюць як дапаможны сродак міжнацыянальных зносін.
• Мовы неіснуючых народаў, створаныя ў мастацкай літаратуры ці ў забаўляльных мэтах, напрыклад: эльфійскія мовы, прыдуманыя Толкінам, клінганская мова^[3], прыдуманая Маркам Окрандам для фантастычнага серыяла «Star Treck» (гл. Выдуманыя мовы), мова На'ві^[4], створаная для фільма «Аватар».

Ідэя стварэння новай мовы міжнародных зносін з'явілася ў XVII-XVII ст. у выніку паступовага памяншэння міжнароднай ролі лацінскай мовы. Першапачаткова гэта былі пераважна праекты рацыянальнай мовы, пазбаўленай лагічных памылак жывых моў і заснаванай на лагічнай класіфікацыі паняццяў. Пазней з'яўляюцца праекты паводле ўзору і матэрыялаў жывых моў. Першым такім праектам была універсалглот, апублікаваная ў 1863 годзе ў Парыжы Жанам Піра, прадугадашая многія дэталі наступных праектаў, засталася незаўважаная грамадствам.

Наступным праектам міжнароднай мовы стала валапюк, створаная ў 1880 нямецкім мовазнаўцам М. Шлейерам. Яна мела вельмі вялікі рэзананс ў грамадстве.

Найбольш вядомай штучнай мовай стала эсперанта^[5] - адзіная са штучных моў, якая атрымала шырокае распаўсюджанне і аб'яднаўшая вакол сябе даволі шматлікіх прыхільнікаў міжнароднай мовы.

Са штучных моў найбольш вядомыя:

• бэйсік-інгліш
• эсперанта
• Макатон
• Валапюк
• іда
• інтэрлінгва
• лаціна-сінэ-флексіонэ
• лінгва дэ планета
• лаглан
• ложбан
• на'ві
• навіяль
• акцыдэнталь
• сальрэсоль
• ыфкуіл
• клінганская мова
• Эльфійскія мовы

Таксама ёсць мовы, якія былі створаны для зносін з па-за зямным розумам. Напрыклад - лінкас.

Паводле мэты стварэння штучныя мовы можна падзяліць на наступныя групы:

• філасофскія ці лагічныя мовы — мовы, якія маюць лагічную структуру словаўтварэння і сінтаксісу: лажбан, такіпона, ыфкуіл, ілакш.
• Дапаможныя мовы — прызначаны для практычных зносін: эсперанта, інтэрлінгва, міжславянская мова, словіа.
• Артыстычныя ці эстэтычныя мовы — ствараюцца для творчага ці эстэтычнага задавальнення: квэнья.
• Таксама мовы могуць стварацца для пастаноўкі эксперыменту, напрыклад для праверкі гіпотэзы Сэпіра-Уорфа (пра тое, што, мова, на якой гаворыць чалавек, абмяжоўвае яго ўсведамленне, заганяе яго ў пэўныя рамкі).

Паводле сваёй структуры праекты штучнай мовы могуць быць падзелены на наступныя групы:

• Апрыёрныя мовы — на аснове лагічных ці эмпірычных класіфікацый паняццяў: лаглан, ложбан, ро, сальрэсоль, ыфкуіл, ілакш.
• апастэрыёрныя мовы — мовы, пабудаваныя пераважна на аснове інтэрнацыянальнай лексікі: інтэрлінгва, акцыдэнталь
• Змешаныя мовы — словы і словаўтварэнне якіх часткова запазычаны з натуральных моў, часткова створаны на аснове штучна прыдуманых слоў і словаўтваральных элементаў: валапюк, іда, эсперанта, нэа.

Колькасць носьбітаў штучных моў можна назваць толькі прыблізна, бо сістэматычнага ўліку носьбітаў не вядзецца.

Паводле ступені практычнага выкарыстання штучныя мовы раздзяляюць на праекты, якія атрымалі шырокае распаўсюджванне: іда, інтэрлінгва, эсперанта. Такія мовы, як і нацыянальныя, называюць «сацыялізаванымі», сярод штучных іх аб'ядноўваюць пад паняццем планавыя мовы. Прамежкавае становішча займаюць такія праекты штучнай мовы, якія маюць пэўную колькасць прыхільнікаў, напрыклад, лаглан (і яе нашчадак ложбан), словіа і іншыя. Большасць штучных моў маюць адзінага носьбіта - аўтара мовы (з гэтай прычыны карэктней называць «лінгвапраектамі», а не мовамі).

• Спіс штучных моў
• Планавая мова
• Interlingvistyka
• Атрыум-алфавіт
• Інфармацыйна-пошукавая мова
• Кантралюемая мова
• Спрошчаная тэхнічная мова
• Занальна сканструяваная мова
• Эсперанта
• Мовы праграмавання
• Сабакі Эўропы (раман)

• Артыкулы пра канструяванне моў(недаступная спасылка)
• Кузнецов С.Н., Андрющенко В. М. Искусственные языки // Лигвистический энциклопедичсеский словарь. -- М., 1990
• «Компьютерра» № 13 (390), 3 красавіка 2001 года Архівавана 22 ліпеня 2010.—нумар часопіса з аглядам штучных моў