Берэн і Луціен

Бе́рэн (англ.: Beren) і Лу́ціен (англ.: Lúthien) — персанажы фэнтэзійнага свету, створанага Дж. Р. Р. Толкінам.

Берэн — смяротны чалавек, сын Барахіра з Дому Беара^[fr]. Луціен — несмяротная эльфійская прынцэса, дачка караля эльфаў Элу Цінгала^[en] і маі^[en] Меліян^[en]. Аднойчы сустрэўшыся, яны закахаліся адзін у аднаго і пераадольваюць мноства выпрабаванняў, каб быць разам.

Персанажы Берэна і Луціен упершыню з’яўляюцца ў «Кнізе страчаных паданняў^[en]», напісанай Толкінам у 1916—1918 гадах. Пазней іх гісторыя зведвае шматлікія змены. Розныя версіі падання прыводзяцца ў паэме «Лэ пра Лэйціян^[en]», хроніках «Шэрыя аналы^[en]», пасмяротна складзенай кнізе «Сільмарыліян» і ў зборы тэкстаў, выдадзеных Крыстаферам Толкінам у 2017 годзе пад назвай «Берэн і Луціен». Песню пра Берэна і Луціен Арагорн спявае хобітам у «Валадары пярсцёнкаў». Гісторыя несмяротнай эльфійкі, якая выходзіць замуж за чалавека і выбірае для сябе смяротны лёс, знайшла таксама адлюстраванне ў іншым творы Толкіна — «Паданні пра Арагорна і Арвен^[en]».

Навукоўцы адзначаюць, што Толкін выкарыстоўваў для сваёй гісторыі вялікую колькасць крыніц. У першую чаргу паданне пра Берэна і Луціен заснавана на старажытнагрэчаскім міфе пра Арфея і Эўрыдыку, але таксама ў ім можна знайсці элементы іншых міфаў, легенд і казак розных перыядаў. Сярод іх фінскі эпас «Калевала», валійскі «Мабіногіян^[en]», нарвежская «Сага пра Вёльсунгаў^[en]», ісландская «Малодшая Эда» і нямецкая народная казка «Рапунцэль^[en]».

Гісторыя Берэна і Луціен таксама мае аўтабіяграфічныя матывы. Імёны «Берэн» і «Луціен» выбіты на надмагіллі Толкіна і яго жонкі Эдыт.

Імя Берэн на сіндарыне азначае «адважны». Пасля таго, як перажыў атрутны ўкус Кархарота, Берэн атрымаў празванне Эрха́міян — перакладаецца з сіндарыну, як «аднарукі». Іншае празванне — Ка́мласт — Берэн даў сабе, калі прыйшоў да Цінгала без правай рукі, якая дагэтуль сціскала Сільмарыль^[en]. У перакладзе з сіндарыну Камласт азначае «пустая рука»^[1].

Луціен, верагодна, азначае «дачку кветак» на белерыяндcкім дыялекце сіндарыну, але можа быць перакладзена і як «цвіценне»^[2]. Імя Цінувіель, якім Луціен клікаў Берэн, перакладаецца з сіндарыну як «салавей», або літаральна — «дачка зорных прыцемак»^[1].

Берэн — чалавек-адан з народа Беара^[fr], сын Барахіра і Эмельдзір. Разам з бацькам ён удзельнічаў у Бітве Раптоўнага Полымя, дзе Барахір прыйшоў на дапамогу каралю Нарготранда^[es] Фінраду^[es], за што Фінрад пакляўся ў вернасці Дому Беара. Пасля бітвы Берэн застаўся з бацькам і яго атрадам, якія ў Дартоніяне супрацьстаялі сілам Моргата. Калі ў выніку здрады атрад быў знічтожаны, Берэн, дзякуючы шчасліваму выпадку, застаўся ў жывых^[3].

Луціен — прынцэса эльфаў-сіндар, адзіная дачка Элу Цінгала^[en], караля Дорыята^[fr], і яго жонкі маі^[en] Меліян^[en]. Гэта значыць, у ёй цячэ кроў не толькі каралёў, але і «бостваў». Паводле «Шэрых аналаў», Луціен нарадзілася ў Эпоху Дрэў. Пры яе нараджэнні ў Дорыяце ўпершыню расцвіла кветка ніфрэдзіль. Луціен апісваецца як Ранішняя зорка эльфійскага народа і як самая цудоўная з дзяцей Эру Ілуватара.

Гісторыя кахання несмяротнай Луціен і смяротнага Берэна лічыцца «апорнай» часткай «Сільмарыліяна». Сам Толкін называў яе «ядром міфалогіі»^[4].

Сярод нашчадкаў Берэна і Луціен былі Арагорн і Арвен. Арагорн іх нашчадак па лініі Элраса^[fr] і каралеўскага роду Нуменара, Арвен жа была дачкой Элранда, прапраўнука Луціен, і Келебрыян^[fr], стрыечнай праўнучкі Луціен. У процівагу Луціен, яе нашчадак Арвен звалася Вячэрняй зоркай эльфійскага народа, у знак таго, што ў яе прыгажосці адлюстравалася прыгажосць Луціен. Гісторыя Арагорна і Арвен з’яўляецца адлюстраваннем гісторыі Берэна і Луціен^[5][6].

Берэн упершыню сустрэў Луціен летняю парой у лясах Нельдарэта. У вячэрні час, калі над лесам уставаў месяц, яна кружылася ў танцы на лясной паляне. У зачараванага яе прыгажосцю Берэна адняло мову, а тым часам Луціен знікла ў лясах. Берэн не ведаў яе імя і ў сэрцы называў яе Цінувіель, што азначае Салавей, дачка прыцемкаў. У пошуках Луціен Берэн праблукаў усю восень і зіму. Ён сустрэў яе зноў у перадсвітальны час напярэдадні вясны. Луціен зноў кружылася ў танцы на зялёным пагорку і спявала, і дзе ступала яна, распускаліся кветкі. Тады да Берэна вярнулася мова, і ён усклікнуў «Цінувіель!» Луціен застыла ў здзіўленні, але больш не ўцякала. Яна таксама пакахала Берэна. На світанні яна выслізнула з яго абдымкаў і сышла, а Берэн упаў на зямлю непрытомны. Аднак неўзабаве Луціен вярнулася, і з тых пор яны блукалі па лясах разам^[3].

Даэран^[es], які таксама кахаў Луціен, прасачыў за ёй і расказаў пра яе сустрэчы з Берэнам яе бацьку. Цінгал^[en] разлютаваўся, паколькі любіў дачку больш за ўсё на свеце і лічыў, што нават эльфійскія прынцы не варты яе, не тое што нейкі смяротны. Калі Луціен прывяла каханага перад трон Цінгала, Берэн папрасіў яе рукі. У вялікім гневе, не зважаючы на перасцярогі Меліян^[en], кароль абвясціў, што калі Берэн хоча рукі Луціен, то няхай прынясе Сільмарыль^[en] з жалезнай кароны Моргата^[en]. Усе зразумелі, што Цінгал пасылае Берэна на смерць, аднак той не спалохаўся і адправіўся выконваць даручэнне^[3].

Берэн адправіўся па дапамогу да Фінрада^[es] ў Нарготранд^[es]. Трапіўшы ў горад, Берэн нагадаў каралю эльфаў пра яго клятву, і той пагадзіўся пайсці з ім. Аднак падданыя Фінрада адмовіліся рушыць услед за сваім каралём, бо паход здаваўся безнадзейным. Фінрад і Берэн адправіліся ў паход толькі з трынаццаццю спадарожнікамі. На шляху яны знішчылі атрад оркаў і замаскіраваліся пад іх. У такім выглядзе яны хацелі праслізнуць міма Тол-Сірыяна^[es], які быў пад уладай Саўрана, але той заўважыў іх і загадаў прывесці да яго. Фінрад уступіў у чараўніцкі песенны паядынак з Саўранам, але прайграў. Атрад быў кінуты ў вязніцу, але Саўран дарэмна намагаўся выпытаць намеры вандроўнікаў: усе эльфы памерлі, так і не выдаўшы таямніцу пахода. Калі Саўран паслаў ваўкалака забіць Берэна, Фінрад разарваў ланцугі і забіў звера, але сам загінуў. Берэн аплакаў караля і ўпаў у забыццё^[3].

Калі Берэн трапіў у палон, Луціен адчула нядобрае. Прыйшоўшы да маці за парадай, яна даведалася пра лёс каханага — бо ў Меліян было відзенне — і хацела тут жа бегчы ратаваць Берэна. Яна звярнулася па дапамогу да Даэрана, але той зноў выдаў яе Цінгалу. Кароль замкнуў дачку ў доме, які спецыяльна для гэтага загадаў пабудаваць у кроне магутнага бука. Жадаючы збегчы, Луціен зачаравала свае валасы так, што яны выраслі да небывалай даўжыні. З іх яна спляла чароўны плашч, які рабіў яе нябачнай і насылаў сон, і вяроўку, каб спусціцца. Паддаўшыся чарам валасоў Луціен, вартаўнікі паснулі, і яна збегла^[3].

Луціен адправілася ратаваць Берэна і дарогай сустрэла Хуана, ваўкадава з Валінара, надзеленага дарам гаварыць — аднак загаварыць ваўкадаў меў магчымасць толькі тройчы ў жыцці. Хуан прывёў Луціен да свайго гаспадара, Келегорма. Келегорм жа захацеў сам ажаніцца з ёй. Ён паабяцаў дапамагчы ёй, калі яна адправіцца з ім у Нарготранд. Там Луціен апынулася палонніцай Келегорма, ён загадаў сцерагчы яе і забараніў з кім-небудзь гаварыць. Хуан жа пашкадаваў яе і вызваліў, здрадзіўшы тым самым свайму гаспадару. Разам з Луціен яны збеглі з Нарготранда^[3].

Яны дабраліся да вострава Саўрана, і Луціен заспявала ў надзеі, што Берэн яе пачуе. Ён азваўся, але Саўран таксама пачуў яе песню. Ён паслаў ваўкоў забіць Хуана, але Хуан забіў іх усіх аднаго за адным. Нарэшце Саўран сам ператварыўся ў наймагутнейшага з ваўкалакаў і выйшаў на бой з Хуанам. Хуан пахіснуўся, але Луціен аслабіла націск Саўрана сваім зачараваным плашчом. Саўран стаў прымаць розныя абліччы, але Хуан адолеў яго. Луціен прымусіла Саўрана аддаць ключы ад вежы. Саўран прыняў выгляд кажана-вампіра і збег. Луціен разбурыла вежу. Яна знайшла Берэна і, палічыўшы яго мёртвым, у роспачы ўпала побач з ім. Але на світанні Берэн апрытомеў. Хуан вярнуўся да Келегорма^[3].

Берэн вырашыў выканаць клятву — здабыць Сільмарыль — і хацеў, каб Луціен вярнулася да бацькі, дзе будзе ў бяспецы. Але Луціен адмовілася. Аднойчы яны сустрэлі ў лесе Келегорма і Куруфіна, з якімі быў Хуан. Браты напалі на Берэна. Той з дапамогай Хуана адолеў іх, але пашкадаваў па просьбе Луціен. Куруфін пракляў Берэна, сказаўшы, што яго чакае пакутлівая смерць, а потым стрэліў у Луціен з лука Келегорма, але параніў Берэна. Берэн і Луціен паскакалі на кані, якога Берэн адабраў у Куруфіна. Яны вярнуліся ў Дорыят, там Берэн пакінуў Луціен, пакуль яна спала, і пайшоў у Ангбанд здабываць Сільмарыль^[3].

Луціен прыняла аблічча кажана Тхурынгвеціль, а Хуан аблічча ваўка Драўглуіна, каб быць у большай бяспецы. У такім выглядзе яны нагналі Берэна і ўсе разам дабраліся да трона Моргата. Але Моргат сарваў з Луціен маску. Луціен прапанавала Моргату паспяваць для яго. Ахоплены пажадлівасцю, ён пагадзіўся. Спеў Луціен усыпіў Моргата і ўсіх яго прыслужнікаў. Луціен разбудзіла Берэна, і ён выразаў з кароны Моргата Сільмарыль, кінжалам, які адабраў у Куруфіна. Калі Берэн паспрабаваў выразаць другі Сільмарыль, кінжал саслізнуў і парэзаў Моргату шчаку. Берэн і Луціен кінуліся да брамы, там на іх напаў ваўкалак Кархарот. Ён адкусіў Берэну руку, у якой той трымаў Сільмарыль. Луціен адсмактала атруту з раны Берэна і паспрабавала вылечыць Берэна, але беспаспяхова, бо страціла ўсе сілы на ўсыпленне Моргата. Хуан заклікаў арлоў Манвэ, і тыя аднеслі іх у Дорыят^[3].

Луціен вылечыла Берэна, і яны разам прыйшлі да яе бацькі. Берэн сказаў Цінгалу, што Сільмарыль у яго руцэ, а значыць клятва выканана. Калі Цінгал папрасіў паказаць Сільмарыль, Берэн паказаў яму куксу. Яны апавялі Цінгалу, што адбылося, і ў той жа дзень было зладжана вяселле. Тым часам Кархарот, якога Сільмарыль паліў знутры, адначасова даючы яму надзвычайную сілу, разбураў і знішчаў усіх, каго сустракаў, і набліжаўся да Менеграта. Было вырашана зладзіць паляванне. У паляванні ўдзельнічалі Берэн, Цінгал, Хуан, Белег, Маблунг і многія іншыя. Кархарот напаў на Берэна, але Хуан забіў Кархарота, хоць і сам памёр ад ран, атрыманых у сутычцы. Бруха Кархарота распаролі і выцягнулі Сільмарыль. Параненага Берэна прынеслі ў Дорыят, дзе ён памёр у абдымках Луціен^[3].

Дух гаруючай Луціен пакінуў цела і адправіўся за Берэнам у пакоі Мандаса. Стаўшы перад ім, яна заспявала песню аб пакутах Эльфаў і Людзей, найвялікшую песню з калі-небудзь праспяваных. Песня так кранула Мандаса, што спачатку ён выклікаў дух Берэна, каб яны сустрэліся, а потым адправіўся да Манвэ прасіць за Берэна і Луціен. Раней ён не рабіў нічога падобнага і міласэрнасцю не вызначаўся. Нават Манве не мог змяніць лёс Людзей. Але яму адкрылася воля Ілуватара, і ён даў Луціен выбар: жыць у Валінары без Берэна або вярнуцца з Берэнам у Серадзем’е і стаць смяротнай. Луціен выбрала Берэна і смерць^[3].

Луціен і Берэн пасяліліся ў Асірыяндзе і жылі там да спусташэння Менеграта. Месца, дзе яны жылі, пазней назвалі Дор Фірн-і-Гуінар, Зямля Жывых Мёртвых. У іх нарадзіўся сын Дыяр^[7].

Цінгал атрымаў ад Хурына Наўгламір, кара́лі гномаў, якія ён знайшоў у развалінах Нарготранда. Цінгал вырашыў аб’яднаць найвялікшыя творы Гномаў і Эльфаў — Наўгламір і Сільмарыль — і запрасіў кавалёў-гномаў з Нограда. Гномы ўправілі Сільмарыль у каралі, а потым забілі Цінгала і забралі Наўгламір. Берэн забіў у бітве цара Нограда і адабраў у яго каралі, але той перад смерцю паспеў праклясці адабраныя ў гномаў скарбы. Каралі Берэн аддаў Луціен, якая потым насіла іх да самай смерці^[8].

Берэн і Луціен памерлі ў той жа год, калі іх сын стаў кіраўніком Дорыята. Ніхто не ведае, дзе яны пахаваны.

У ранніх версіях гісторыі, галоўную гераіню клічуць Цінувіель, а Берэн — эльф (у прыватнасці, нолдар або ном). Замест Саўрана героі сутыкаюцца з Тэвільда, вялізным катом, галоўным ворагам валінарскага ганчака Хуана. Існавала яшчэ адна версія, самая ранняя, у якой Берэн быў чалавекам, але яна не захавалася^[9].

Філолаг і даследчык Толкіна Том Шыпі пісаў, што гісторыя Берэна і Луціен заснавана ў першую чаргу на старажытнагрэчаскім міфе пра Арфея і Эўрыдыку, але таксама ў ёй можна ўбачыць элементы іншых міфаў, легенд і народных казак. Шыпі адзначае наступныя паралелі^[10]:

• Фінскі эпас «Калевала»: барацьба чараўнікоў пры дапамозе спеву;
• Валійскі «Мабіногіян^[en]»: пагоня за вепруком Турхам Труйтам^[en];
• Нарвежская «Сага пра Вёльсунгаў^[en]»: ваўкалакі пажыраюць звязаных людзей у цемры;
• Ісландская «Малодшая Эда»: рука ў пашчы ваўка (воўк Фенрыр і бог Цюр);
• Англійская паэма «Быццё B^[en]»: «ценевы плашч» сна і нябачнасці;
• Нямецкая народная казка «Рапунцэль^[en]»: вяроўка з валасоў, спушчаная з акна.

Спіс запазычанняў Шыпі падагульняў думкай, што на момант напісання гісторыі Берэна і Луціен Толкін «яшчэ не вызваліўся ад мноства сваіх крыніц, як быццам спрабуючы ўключыць туды ўсе ўпадабаныя ім фрагменты больш ранняй літаратуры, замест таго, каб знайсці крыніцу развіцця ўласнай гісторыі ў ёй самой»^[10].

Петэр Аструп Сунт праводзіў паралелі, як паміж Берэнам і Арфеем, так і паміж Луціен і Арфеем. Луціен валодае магіяй, і яе роля далёка не такая пасіўная, як роля Эўрыдыкі. Менавіта яна адпраўляецца да Мандаса^[fr], уладара царства мёртвых^[11]. Бэн Элдан Стывенс дадае, што ў некаторых аспектах гісторыя Толкіна супрацьпастаўляецца старажытнагрэчаскаму міфу. Арфею ўдаецца выратаваць Эўрыдыку з Аіда адзін раз, у той час як Луціен ратуе Берэна тройчы: з палону Саўрана, з Ангбанда і ўмаліўшы Мандаса вярнуць яго да жыцця. У міфе пра Арфея і Эўрыдыку Эўрыдыка сустракае «другую смерць», Арфей неўзабаве таксама памірае. Луціен і Берэн атрымліваюць «другое жыццё» пасля «ўваскрашэння»^[12][13].

Некаторыя даследчыкі, у першую чаргу Рэндэл Хелмс^[en], адзначаюць, што ў паданні пра Берэна і Луціен можна знайсці элементы народных казак, у прыватнасці, валійскага сказання «Кілух і Олвен^[en]», якое ўваходзіць у «Мабіногіян» і лічыцца самым раннім тэкстам Артурыяны. Адзін з такіх элементаў — бацька нявесты дае жаніху заданне (або заданні), якое выглядае невыканальным і якое жаніху ўдаецца выканаць^[14]. У казцы братоў Грым «Чорт з трыма залатымі валасамі^[en]» кароль патрабуе, каб хлопчык дастаў тры залатыя валасінкі з галавы чорта^[15]. Яшчэ адзін элемент — сабака караля Артура Кавал^[en], якога можна суаднесці з Хуанам^[16].

На думку Тома Шыпі^[17] і Рычарда Уэста^[16], у выпадку з Толкінам да пытання крыніц неабходна ставіцца з асцярожнасцю, бо, па словах самога Толкіна, ён зварыў «суп» з «бычыных костак» сваіх крыніц, і вывучаць варта менавіта суп^[18]. Шыпі згодны з Алексам Льюісам і Элізабэт Кары ў тым, што Толкін з высокай доляй верагоднасці выкарыстоўваў «Мабіногіян», бо, несумненна, ведаў «Кілух і Олвен», але знаходзіць малаверагоднай іх здагадку, што Толкін выкарыстоўваў таксама сярэднявечны раман Вальфрама фон Эшэнбаха «Парцыфаль^[en]», бо «падабенства не азначае сувязь»^[17]. Шыпі таксама дадае, што паляванне на дзіка Турха Труйта^[en] — «праўдападобная» аснова для палявання на ваўка Кархарота. З іншага боку, няпоўнае выкананне патрабаванняў волата Ісбададэна^[en] па спісе прадметаў, якія трэба здабыць, каб ажаніцца з Олвен, не адпавядае спробе выканаць заданне Цінгала пра Сільмарыль, і «сцэны зусім не падобныя адна на адну!»^[17]

Даследчык Толкіна Джон Гарт у сваім артыкуле для «New Statesman^[en]» адзначае, што «Паданне пра Берэна і Луціен», натхнёнае танцам Эдыт на лясной паляне, далёкай ад «жывёльнага жаху» акопаў, чакала публікацыі цэлае стагоддзе. Гарт знаходзіць «асобую красу» ў тым, як гісторыя змяняецца «ў некалькі этапаў», пакуль, нарэшце, «не набывае міфічную сілу». Вораг Берэна ператвараецца з ката-дэмана ў Некраманта, а пазней у Саўрана. Гарт адзначае, што калі меркавалася, што гэта згублены арыгінал казкі пра Рапунцэль, то ён дзіўна сугучны больш сучаснаму «пераасэнсаванню казкі, з жаночым персанажам у якасці цэнтральнага», з Луціен, чыю прыгажосць смяротныя не ў сілах апісаць, і якая больш вынаходлівая, чым яе каханы^[19].

Гісторыя Берэна і Луціен была створана Толкінам у аўтабіяграфічным ключы: аўтар да пэўнай ступені атаясамляў сябе і сваю жонку Эдыт з гэтымі двума персанажамі.

У лісце сыну Крыстаферу ад 11 ліпеня 1972 года, кажучы аб магільным надпісе для Эдыт, Толкін пісаў:

Яна была (і ведала, што была) маёй Луціен[20].

Далей, у тым жа лісце Толкін дадаваў:

Я ніколі не зваў Эдыт „Луціен“ — аднак менавіта яна была крыніцай гэтай гісторыі <…> Упершыню яна была задумана на невялікай лясной палянцы, заросшай балігаловам, пад Русам[en], у Ёркшыры, дзе <…> яна магла жыць са мной нейкі час. У тыя дні валасы яе былі як воранава крыло, скура — атласная, вочы ззялі ярчэй, чым калі-небудзь на тваёй памяці, і яна ўмела спяваць — і танцаваць. Але легенда сказілася, я пакінуты, і мне не дадзена прасіць перад няўмольным Мандасам[20].

Толкін і яго жонка пахаваны на могілках Вулверкат^[en] на поўначы Оксфарда. Надпіс на іх надмагіллі падкрэслівае паралелі паміж Толкінам і Берэнам і Эдыт і Луціен^[21].

Вобразы Берэна і Луціен знайшлі адлюстраванне ў працах шэрагу мастакоў-ілюстратараў, сярод іх Тэд Нэсміт^[en][22], Алан Лі^[23], Анке Айсман^[de][24][25], Джэф Мюрэй^[en][26] і іншыя.

Гісторыі, у якіх фігуруюць Берэн і Луціен, не былі экранізаваны. Аднак у самім Серадзем’і іх лёс стаў легендарным, таму іх аповеды пра іх гісторыю сустракаюцца ў адаптацыях іншых твораў. Так, у радыёадаптацыі «Валадар Пярсцёнкаў^[en]», створанай «BBC Radio 4^[en]» у 1981 годзе, Арагорн апавядае гісторыю Берэна і Луціен хобітам Фрода, Сэму, Мэры і Піпіну, як гэта было ў кнізе «Братства Пярсцёнка». Гэтая ж гісторыя з’яўляецца ў анімацыйным фільме Ральфа Бакшы «Валадар пярсцёнкаў^[en]» 1978 года. У пашыранай версіі фільма Пітэра Джэксана «Уладар пярсцёнкаў: Брацтва пярсцёнка» таксама з’яўляецца алюзія на гісторыю Берэна і Луціен. Падчас падарожжа з Бры ў Раздол Фрода чуе, як Арагорн спявае ноччу песню пра Луціен, і пытаецца ў яго, што з ёй здарылася. Арагорн адказвае, што яна памерла^[27].

Персанажы Берэна і Луціен станавіліся крыніцай натхня для іншых аўтараў. Так, персанаж Берэка Паўрукага з «Хронік Томаса Ковенанта^[en]» Стывена Дональдсана^[en], верагодна, пераклікаецца з персанажам Толкіна^[28].

У гонар Луціен названы род дагістарычных млекакормячых жывёл — цінувіель (Tinuviel), і біялагічны від, які належыць да гэтага рода — цінувіэль эўрыдыка (Tinuviel eurydice)^[29].

• Carpenter, Humphrey. J. R. R. Tolkien: A Biography. — New York: Ballantine Books, 1977. — ISBN 978-0-04-928037-3.
• Carpenter, Humphrey (ed.). The Letters of J. R. R. Tolkien: Revised and Expanded Edition. — New York: Harper Collins, 2023. — ISBN 978-0-35-865298-4.
• Shippey, Tom. The Road to Middle-Earth: How J. R. R. Tolkien Created a New Mythology. — Third ed. — HarperCollins, 2005. — ISBN 978-0-261-10275-0.
• Tolkien, J. R. R. The Lord of the Rings. — 50th Anniversary Edition. — London: HarperCollins Publishers, 2004 [1955]. — 1184 p. — ISBN 978-0-00-718236-7.
• Tolkien, J. R. R. The Silmarillion / Christopher Tolkien (ed.). — Boston: Houghton Mifflin, 1977. — ISBN 978-0-395-25730-2.
• Tolkien, J. R. R. The Monsters and the Critics, and Other Essays / Christopher Tolkien (ed.). — George Allen and Unwin, 1983. — ISBN 0-04-809019-0.
• Tolkien, J. R. R. The Book of Lost Tales. Vol. 1 / Christopher Tolkien (ed.). — Boston: Houghton Mifflin, 1984. — ISBN 0-395-35439-0.
• Tolkien, J. R. R. The Lays of Beleriand / Christopher Tolkien (ed.). — Boston: Houghton Mifflin, 1985. — ISBN 0-395-39429-5.
• Tolkien, J. R. R. The Lost Road and Other Writings / Christopher Tolkien (ed.). — Boston: Houghton Mifflin, 1987. — ISBN 0-395-45519-7.
• Williams, Hamish (ed.). Tolkien and the Classical World / Christopher Tolkien (ed.). — Zurich: Walking Tree, 2021. — ISBN 978-3-905703-45-0.

• Burns, Marjorie. Old Norse Literature(англ.) // Michael D. C. Drout. J. R. R. Tolkien Encyclopedia: Scholarship and Critical Assessment. — Routledge, 2007. — P. 474. — ISBN 978-0-415-96942-0.
• Shippey, Tom. Literature, Twentieth Century: Influence of Tolkien(англ.) // Michael D. C. Drout. J. R. R. Tolkien Encyclopedia: Scholarship and Critical Assessment. — Routledge, 2007. — P. 380. — ISBN 978-0-415-96942-0.
• Walsh, John. Descent(англ.) // Michael D. C. Drout. J. R. R. Tolkien Encyclopedia: Scholarship and Critical Assessment. — Routledge, 2007. — P. 124. — ISBN 978-0-415-96942-0.

• Jeff LaSala. Lúthien: Tolkien's Badass Elf Princess (англ.). Tor.com (14 верасня 2016). Праверана 18 студзеня 2025.

Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых артыкулаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі.