Базилика на Исусовото раѓање
Црквата на Христовото раѓање или базиликата на Христовото раѓање [б 1] — базилика која се наоѓа во Витлеем во државата Палестина, на Западниот Брег. Гротото има истакнато религиозно значење за христијаните од различни деноминации како родно место на Исус. Гротото е најстарото место кое постојано се користи како место за богослужба во христијанството, а базиликата е најстарата голема црква во Светата земја.[3] Црквата првично била нарачана од Константин Велики кратко време по посетата на неговата мајка Елена на Ерусалим и Витлеем во 325–326 година, на местото кое традиционално се сметало за родно место на Исус.[4][5] Таа оригинална базилика најверојатно била изградена помеѓу 330 и 333 година, веќе спомената во 333 година и била посветена на 31 мај 339 година [4][5] Најверојатно била уништена од пожар за време на самарјанските бунтови од 6 век, веројатно во 529 година, а нова базилика била изградена неколку години подоцна од византискиот цар Јустинијан (527–565), кој додал трем или нартекс, и го заменил октогоналното светилиште со крстовиден трансепт комплетиран со три апсиди, но во голема мера го зачувал оригиналниот карактер на објектот, со атриум и базилика составена од наос со четири странични патеки.[5] Храмот на Христовото раѓање, иако останал во основа непроменет од Јустинијановата реконструкција, доживеал бројни поправки и доградби, особено од периодот на крстоносците, како што се две камбанарии (денеска не постојат), ѕидни мозаици и слики (делумно сочувани). Со текот на вековите, околниот комплекс бил проширен, а денес зафаќа приближно 12.000 квадратни метри, опфаќајќи три различни манастири: еден католички, еден ерменски апостолски и еден грчки православен,[6] од кои првите две содржат камбанарии изградени во текот на современиот период.[7] Сребрената ѕвезда што го означува местото каде се родил Христос, испишана на латински, била украдена во октомври 1847 година од грчки монаси кои сакале да го отстранат овој католички предмет. Некои тврдат дека тоа било фактор кој придонесувал во Кримската војна против Руското Царство.[8] Други тврдат дека војната произлегла од пошироката европска ситуација.[9] Од 2012 година, црквата на Христовото раѓање е светско наследство и била прва што ставена на списокот на УНЕСКО од Палестина.[10][11] Од 1852 година со правата на трите верски заедници владее статус кво.[1][12] Свето писмоОд четирите канонски евангелија, Матеј и Лука го спомнуваат раѓањето на Исус, и двајцата го ставаат во Витлеем.[13][14] Лука спомнува: „И го роди својот Син, првенец, па Го пови и Го положи во јасли, зашто за нив немаше место во гостилницата“.[15] Варијанта на наративот е содржана во Евангелието по Јаков, апокрифно евангелие за детството. ИсторијаПред КонстантинСе смета дека светото место познато како пештера на Рождеството е пештерата во која е роден Исус. Во 135 година, царот Адријан наредил локацијата над гротото да се претвори во место за обожавање на Адонис, смртниот љубовник на Афродита, грчката божица на убавината и желбата.[16] Јероним тврдел во 420 година дека гротото било посветено на обожавање на Адонис и дека таму била засадена света шумичка со цел целосно да се избрише споменот на Исус од светот.[16][17] Околу 248 година од нашата ера, грчкиот филозоф Ориген од Александрија го напишал следново:
Константинова базилика (326 - 529 или 556)Првата базилика на ова место била изградена од царот Константин I, на местото идентификувано од неговата мајка, царицата Елена [19] и епископот Макариј Ерусалимски.[20] Изградбата започнала во 326 година [19] под надзор на Макариј кој ги следел наредбите на Константин,[21] и била посветена на 31 мај 339 [22] - сепак, веќе била посетена во 333 година од Бордо аџија,[23][24] во кое време тој веќе бил во употреба.[23] Изградбата на оваа рана црква била изведена како дел од поголем проект по Првиот собор во Никеја за време на владеењето на Константин, со цел да се изградат цркви на местата за кои во тоа време се претпоставувало дека биле сведоци на клучните настани во животот на Исус. Дизајнот на базиликата се центрирал на три главни архитектонски делови:[25]
Структурата била изгорена и уништена во еден од Самарјанските востанија од 529 или 556 година, од кои во втората се смета дека Евреите им се придружиле на Самарјаните.[26][27] Јустинијанова базилика (6 век)Базиликата била повторно изградена во нејзината денешна форма во 6 век на иницијатива на византискиот цар Јустинијан I (527–565), по уништувањето или во 529 или 556 година. Веројатно градбата била завршена по смртта на царот, на што укажува датирањето на дрвените елементи вградени во ѕидовите на црквата помеѓу 545 и 665 година, што е обезбедено со дендрохронолошките анализи направени при неодамнешните реставраторски работи. Персијците под команда на Хосров II ја нападнале Палестина и го освоиле блискиот Ерусалим во 614 година, но тие не ја уништиле структурата. Според легендата, нивниот командант Шахрбараз бил трогнат од приказот над влезот на црквата на тројцата мудреци облечени во облека на персиски зороастриски свештеници, па наредил да се поштеди зградата.[28][29] Период на крстоносците (1099-1187) Црквата на Рождеството Христово била користена како примарна црква за крунисување на крстоносните кралеви, од вториот владетел на Латинското Ерусалимско Кралство во 1100 година и до 1131 година Во претходна фаза почнувајќи од ок. 1130, крстоносците го промовирале преуредувањето на зградата во медиумот на ѕидното сликарство: сликите на светците биле изложени во централните и јужните колонади на наосот, главно на иницијатива на приватни донатори, како што покажува честата употреба на посветени натписи и портрети. Остатоци од циклус на наративни сцени се зачувани во северозападниот столб на хорот и јужните трансепти, како и во капелата сместена под камбанаријата. Крстоносците презеле обемна декорација и реставрација на базиликата и теренот,[30] процес кој продолжил до 1169 година, од 1165 до 1169 година дури и преку еден вид „заеднички потфат“ помеѓу латинскиот бискуп од Витлеем, Раул, латинскиот Ерусалимскиот крал Амалрик I и византискиот цар Мануил I Комнин. Како што е наведено во двојазичниот грчки и латински натпис во олтарниот простор, мозаичната декорација била направена со тимска работа на чело со сликарот по име Ефрем. Друг двојазичен, латински и сириски, натпис сместен во долната половина на мозаичен панел на кој е прикажан ангел во северниот ѕид од наосот сведочи за работата на еден сликар по име Василиј, кој веројатно бил локален сириски мелкит. Двајцата уметници соработувале во рамките на истата работилница. Периодот на Ајубидите и Мамелуците (1187-1516) Ајубидското освојување на Ерусалим и неговата област во 1187 година било без последици за црквата Рождество Христово. Грчко-мелкитското свештенство добило право да служи во црквата, а слични отстапки биле дадени речиси веднаш и на другите христијански деноминации. Во 1227 година црквата била украсена со елегантно врежана дрвена врата, чии остатоци се уште се гледаат во нартексот. Како што е наведено во неговиот двоен, ерменски и арапски натпис, таа била направена од двајца ерменски монаси, отец Аврам и отец Аракел, во времето на кралот Хетум I од Киликија (1224-1269) и емирот од Дамаск, и внукот на Саладин, ел-Муазам Иса. Во 1229 година, светиот римски цар Фридрих II потпишал договор со султанот ел-Камил кој довел до враќање на Светите места на крстоносците. Имотот на црквата Рождество Христово се вратил во сопственост на латинското свештенство под услов на муслиманските аџии да им биде дозволено да ја посетат светата пештера. Латинската хегемонија веројатно траела сè до упадот на Турците во април 1244 година. По тој повод, црковните богатства, денес зачувани во музејот Тера Санкта во Ерусалим, биле сокриени под земја и повторно откриени дури во 1863 година. Црквата била опустошена, но не и уништена, а најголемата штета била дотраеноста на нејзиниот покрив.[31] Под владеење на Мамелуците, црквата ја користеле различни христијански деноминации, вклучувајќи Грци, Ерменци, Копти, Етиопјани и Сиријци. Во 1347 година, фрањевците од новоформираната старателство на Светата земја добиле сопственост на поранешниот манастир на редовните канони северно од базиликата. Браќата успеале да добијат хегемонистичка улога во Витлеем до османлискиот период.[32] Почнувајќи од крајот на 13 век, аџиите се жалеле за дотраеноста на внатрешноста на црквата по наредба на властите на Мамелуците: особено, мермерните облоги на ѕидовите и подот постепено биле отстранети, сè додека целосно не исчезнале.[33] Војводството Бургундија донирало ресурси за обновување на покривот во август 1448 година, и повеќе региони придонеле за поправка на покривот на црквата во 1480 година: Англија снабдувала олово, Второто кралство Бургундија го снабдувало дрвото и Република Венеција го обезбедила трудот. Османлиски период (16 век - 18 век) По османлиското освојување на Палестина во 1516 година, црквата Рождество Христово страдала од долго распаѓање. Наосот во голема мера бил напуштен и користен за профани цели. Со цел да се спречат луѓето да влезат во црквата со коњи и говеда, главниот влез бил заѕидан и претворен во минијатурна врата, позната до нашите денови како „Врата на смирението“, бидејќи посетителите биле принудени да се наведнуваат за да поминат преку неа.[34] Подигнатиот презвитериум, обезбеден со три врати, темелно го одвојувала наосот од источниот крај на објектот, кој бил резервиран за литургиски активности. Отоманскиот период се карактеризира со зголемени тензии меѓу различните христијански деноминации. Во 1637 година, на Грците им била доделена хегемонија од возвишената порта, а Францисканците биле протерани од светата пештера. Во 1621 година, ерменскиот патријарх Григор Паронтер ги купил делумно уништените згради јужно од дворот и таму основал манастир и конак за аџиите. Во 1639 година, критскиот сликар Еремија Паладас бил нарачан од грчкиот патријарх да наслика нови икони за да ја разубави црквата. Понатамошни работи биле направени во 1671 година на иницијатива на патријархот Доситеос II. Во 1675 година, Доситеос успеал да добие контрола и врз наосот и промовирал реставрација на подот и покривот, како и изработка на нов иконостас. На Францисканците им биле вратени правата во 1690 година, но тие ја изгубиле својата хегемонија уште еднаш во 1757 година, кога на грчките православни христијани им била доделена целосна сопственост на горната црква и овластување да ги чуваат клучевите од гротото. Потоа било промовирано преуредување на црквата: наносот бил повторно поплочен, била обезбедена бемата со свечен иконостас и бил подигнат дрвен балдахин над главниот олтар.[35] Поради непрекинато навлегување на вода од покривот, мозаиците на крстоносците започнале да се распаѓаат, според документираните извештаи на многу аџии од 16 век до 18 век.[36] 19 век Земјотресите и нанеле значителна штета на црквата Рождество Христово во периодот помеѓу 1834 и 1837 година Ерусалимскиот земјотрес во 1834 година ја оштетил камбанаријата на црквата, покуќнината во пештерата на која била изградена црквата и други делови од нејзината структура. Мали штети биле дополнително нанесени од серија силни последователни потреси во 1836 година и земјотресот во Галилеја од 1837 година.[37] Како дел од поправките извршени од грчките православни христијани по добивањето ферман во 1842 година, бил изграден ѕид помеѓу наосот и патеките, користени во тоа време како пазар, и источниот дел од црквата во кој се наоѓал хорот, кој дозволувал богослужбата да се продолжи на тоа место. Религиозно значајната сребрена ѕвезда што го означува точното родно место на Исус била отстранета во октомври 1847 година од гротото на Христовото Рождество од страна на грчките православни христијани. Црквата била под контрола на Отоманското Царство, но околу Божиќ 1852 година, Наполеон III ги принудил Османлиите да ја признаат католичка Франција како „суверена власт“ над христијанските свети места во Светата земја. Султанот ја заменил сребрената ѕвезда на гротото, комплетирана со латински натпис, но христијанското православно Руско Царство ја оспорило промената на власта. Тие го навеле Ќучуккајнарџискиот договор, а потоа распоредиле војски во областа Дунав. Како резултат на тоа, Османлиите издале фермани кои во суштина ја поништиле својата претходна одлука, се откажале од францускиот договор и им ја вратиле на православните христијани суверената власт над црквите во Светата земја, со што ги зголемиле локалните тензии - и сето тоа го поттикнал судирот помеѓу Руското и Отоманското Царство околу контролата на светите места низ регионот. 20 век до денес  Во 1918 година, британскиот гувернер, полковникот Роналд Сторс, го урнал ѕидот подигнат во 1842 година од страна на православните Грци помеѓу наосот и хорот. Преминот што ги поврзува пештерата Свети Јероним и Пештерата на Христовото Рождество бил проширен во февруари 1964 година, овозможувајќи полесен пристап за посетителите. Американскиот стопанственик Стенли Слоткин во тоа време бил во посета и купил количество варовнички урнатини, повеќе од милион неправилни фрагменти. Ги продавал на јавноста обвиткани во пластични крстови, а во 1995 година биле рекламирани во информативните реклами [38] За време на Втората интифада во април 2002 година, црквата била место на едномесечна опсада во која околу 50 вооружени Палестинци барани од израелските одбранбени сили (ИДФ) се засолниле во црквата. Христијаните во црквата им дале засолниште на борците, давајќи им храна, вода и заштита од израелските воени сили стационирани надвор. Израелските медиуми тврделе дека христијаните внатре биле држени како заложници,[39] сепак, парохијаните во црквата велат дека тие и црквата биле третирани со почит.[40] Завесите биле запалени во гротото под црквата на 27 мај 2014 година, што резултирало со мала штета.[41] Заедничките сопственици на црквата презеле големо реновирање почнувајќи од септември 2013 година,[42] веројатно да биде завршено во 2021 година. Светско наследствоВо 2012 година, црковниот комплекс станал првиот палестински локалитет кој бил наведен како светско наследство од страна на Комитетот за светско наследство на неговата 36-та седница на 29 јуни.[43] Тој бил одобрен со тајно гласање [44] од 13-6 во 21-члениот комитет, според портпаролката на УНЕСКО Сју Вилијамс,[45] и по итна процедура за кандидатура која го заобиколила 18-месечниот процес за повеќето локации, и покрај противењето на САД и Израел. Мрежното место било одобрено според критериумите четири и шест.[46] Одлуката била контроверзна и од технички и од политички аспект.[45][47] Црквата била ставена на списокот на светско наследство во опасност од 2012 до 2019 година, бидејќи претрпело оштетувања поради истекување на вода.[48] Реставрација (2013–2019)Загрозен статусБазиликата била ставена на списокот за набљудување на 100 најзагрозени места во 2008 година од страна на Светскиот фонд за споменици:
Во 2008 година бил назначен претседателски комитет за реставрација на Храмот Рождество Христово. Следната година, меѓународен конзорциумски тим од експерти од различни универзитети, под надзор на проф. Клаудио Алесандри (Универзитет во Ферара, Италија), добил задача да ги планира и координира реставраторските работи. Логистика и организацијаВо 2010 година, палестинските власти објавиле дека е неизбежна програма за реставрација од повеќе милиони долари. Иако е мнозинска муслиманска нација, иако со значително христијанско малцинство, Палестинците ја сметаат црквата за национално богатство и едно од нивните најпосетувани туристички места.[51] Претседателот Махмуд Абас е активно вклучен во проектот, кој го води Зијад ел-Бандак. Проектот е делумно финансиран од Палестинци и спроведен од тим од палестински и меѓународни експерти.[51] Процес на реставрацијаПочетната фаза од реставраторските работи била завршена на почетокот на 2016 година Поставени се нови прозорци, завршени се структурните поправки на покривот, а уметничките дела и мозаиците се исчистени и обновени.[51] Работите отишле понатаму со консолидација на нартексот, чистење и консолидација на сите дрвени елементи, чистење на ѕидни мозаици, мурални слики и подни мозаици. Работите завршиле во 2020 година. ОткритијаИталијанските работници за реставрација го откриле седмиот преживеан ангел со мозаик во јули 2016 година, кој претходно бил скриен под гипс.[52] Според италијанскиот реставратор Марчело Пјаченти, мозаиците „се направени од златен лист сместен меѓу две стаклени чинии“ и единствено „лицата и екстремитетите се исцртани со мали парчиња камен“.[53] Имот и администрацијаПравата на сопственост, литургиската употреба и одржувањето на црквата се регулирани со збир на документи и разбирања познати како статус кво.[1] Црквата е во сопственост на три црковни власти, грчката православна црква (поголемиот дел од зградата и покуќнината), католичката и ерменската апостолска (секоја од нив со помал имот).[1] Коптската православна и сириската православна црква имаат помали права на богослужба во ерменската црква во северниот трансепт и во олтарот на Рождеството Христово.[1] Постојано имало тепачки меѓу приправниците на монаси поради тивко почитување на туѓите молитви, химни, па дури и поделба на просторот за чистење.[54] Палестинската полиција честопати се повикува да го врати мирот и редот.[55] Архитектура и распоред Централниот дел на комплексот Рождество Христово е гротото на Христовото Раѓање, пештера која го зачува местото каде што се вели дека е роден Исус. Јадрото на комплексот поврзан со гротото се состои од самата црква на Христовото раѓање и соседната католичка црква Света Катерина северно од неа. Надворешен дворГлавниот градски плоштад во Витлеем, плоштадот Мангер, е продолжение на големиот поплочен двор пред црквата Рождество Христово и Света Катерина. Овде народот се собира на Бадник за да пее Божиќни песни во пресрет на полноќните богослужби. Базилика на Христовото раѓање  Главната базилика на Христовото раѓање ја одржува Грчката православна патријаршија во Ерусалим. Дизајнирана е како типична римска базилика, со пет патеки формирани од коринтски столбови и апсида на источниот крај што го содржи светилиштето. Во базиликата се влегува преку многу ниска врата наречена „Врата на понизноста“.[56] Внатрешните ѕидови на црквата имаат средновековни златни мозаици кои некогаш ги покривале страничните ѕидови, кои денес во големи делови се изгубени. Оригиналниот под на базиликата во римски стил е покриен со камени плочи, но на подот има стапица која се отвора за да открие дел од оригиналниот мозаичен тротоар од Константинската базилика. Има 44 столбови кои ги делат патеките еден од друг и од наосот, од кои некои се насликани со слики на светци, како што е ирскиот монах Каталд (од VII век), патронот на сицилијанските Нормани, Кануте IV (в. 1042–1086), крал на Данска и Олаф II (995–1030), крал на Норвешка.[22] Источниот крај на црквата се состои од подигнат презвитериум, затворен со апсида во која се наоѓа главниот олтар и одвоена од храмот со голем позлатен иконостас. Комплексна низа кандила е поставена низ целата зграда. Отворениот таван ги изложува дрвените рафтери, неодамна реставрирани. Претходната реставрација од 15 век користела греди донирани од англискиот крал Едвард IV, кој исто така донирал олово за покривање на покривот; сепак, ова водство го презеле Турците Османлии, кои го стопиле за муниција за да ја употребат во војната против Венеција. Скалите од двете страни на презвитериумот водат до Гротото. Грото на Христовото раѓање Гротото на Рождеството Христово, местото каде што се вели дека е роден Исус, е подземен простор што ја формира криптата на храмот на Христовото раѓање. Сместено е под неговиот главен олтар, а до него вообичаено се пристапува со две скали од двете страни на презвитериумот. Гротото е дел од мрежата на пештери, до кои се пристапува од соседната црква Света Катерина. Коридорот сличен на тунел што го поврзува Гротото со другите пештери е нормално заклучен. Пештерата има источна ниша за која се вели дека е местото каде што се родил Исус, кој го содржи олтарот на Рождеството. Точното место каде што е роден Исус е означено под овој олтар со 14-крака сребрена ѕвезда со латински натпис Hic De Virgine Maria Jesus Christus Natus Est-1717 („Овде Исус Христос е роден од Дева Марија“ - 1717 година). Тој бил поставен од католиците во 1717 година, отстранет - наводно од Грците - во 1847 година и заменет од турската влада во 1853 година. Ѕвездата била поставена на мермерниот под и опкружена со 15 сребрени светилки кои ги претставуваат трите христијански заедници: шест им припаѓаат на грчките православни христијани, четири на католиците и пет на ерменската апостолска црква. Олтарот на Христовото раѓање го одржуваат Грчката православна црква и ерменската апостолска црква. Значењето на 14-те точки на ѕвездата е да ги претстават трите групи од 14 генерации во генеалогијата на Исус Христос. Првото од Авраам до Давид, потоа од Давид до вавилонското заробеништво, потоа уште до Исус Христос. Во средината на ѕвездата со 14 краци има кружна дупка, преку која може да се допре каменот за кој се вели дека е оригиналниот камен на кој легнала Марија кога го родила Исус. Католиците се задолжени за делот од гротото познат како „Грото на јаслите“, означувајќи го традиционалното место каде Марија го положила новороденото бебе во јаслите. Олтарот на мудреците се наоѓа директно спроти местото на јаслите. Црква Света КатеринаСоседната црква Света Катерина е католичка црква посветена на Катерина од Александрија, изградена во современ неоготски стил. Дополнително е модернизирана според литургиските трендови што го следеле Вториот ватикански собор. Ова е црквата во која латинскиот патријарх на Ерусалим слави полноќна миса на Бадник. Одредени обичаи во оваа полноќна миса му претходат на Вториот ватикански собор, но мора да се задржат бидејќи статус квото било законски утврдено со ферман (декрет) во 1852 година под Отоманското Царство, кој сè уште е на сила денес. Барелјефот на Дрвото е 3,75 х 4 метри, скулптура од Чеслав Джвигај која неодамна била вградена во црквата Света Катерина како подарок на папата Бенедикт XVI за време на неговото патување во Светата земја во 2009 година. Претставува маслиново дрво, прикажувајќи ја генеалогијата на Исус од Авраам преку Јосиф, како и симболиката од Стариот завет. Во горниот дел доминира крунисаната фигура на Христос Царот во поза со отворени раце, која ја благословува Земјата. Сместено е покрај преминот што го користат аџиите кои патуваат до гротото на Христовото раѓање.[57] Пештери до кои се пристапува од Света КатеринаНеколку капели биле пронајдени во пештерите до кои се пристапува од Света Катерина, вклучувајќи ја и капелата на Свети Јосиф во спомен на појавувањето на ангелот на Јосиф, заповедајќи му да побегне во Египет;[58] капелата на невините, во спомен на децата убиени од Ирод;[59] и капелата на Свети Јероним, во подземната ќелија каде што ја држи традицијата тој живеел додека ја преведувал Библијата на латински (Вулгата). ГробнициТрадиционални гробници на светциСпоред традицијата која не ја одржува историјата, се вели дека гробовите на четворица католички светци се наоѓаат под црквата Рождество Христово, во пештерите до кои може да се пристапи од црквата Света Катерина:
Антички погребувањаГолем број на древни гробници може да се видат во пештерите во сопственост на католиците во непосредна близина на Христовото раѓање и пештерата Свети Јероним, некои од нив во капелата на невините; повеќе гробници може да се видат на јужната, грчко-православна страна на базиликата Рождество Христово, исто така претставени како оние на доенчињата убиени од Ирод. Според истражувачот Хејтам Дик, гробниците и фрагментите од коски во една ограничена просторија на црквата датираат од 1 век од нашата ера. Во друга тајна комора, Пештерата на Светите невини, черепи и други коски од дури 2.000 луѓе (според Дијк) се собрани, но очигледно не се инфантилни. Божиќ во ВитлеемПостојат три различни датуми за прослава на Бадник и Божиќ во Витлеем:
Латински и протестантски божикКатоличката полноќна миса во Витлеем на Бадник се емитува низ целиот свет. Свеченостите започнуваат неколку часа порано кога достоинствениците го пречекуваат латинскиот патријарх на Ерусалим на влезот во градот, во близина на гробот на Рахила. Придружуван од дефиле на младински организации, тој потоа се упатува кон плоштадот Мангер, каде чека толпата. Конечно, тој влегува на миса во католичката црква Света Катерина, по што го води патот до соседната црква Рождество Христово. Патријархот ја носи фигурата на бебето Исус и ја става на сребрената ѕвезда во гротото Рождество под базиликата. Протестантите се поклонуваат или во лутеранската црква или во црквата на Христовото раѓање. Меѓутоа, некои протестантски собранила одат во Бејт Сахур, село во близина на Витлеем.[62] Грчки православен божикНа православниот Бадник, 13 дена подоцна, многу посетители и верници повторно го полнат плоштадот Мангер, овој пат за да гледаат поворки и приеми за верските водачи на различните источни православни заедници. Ерменски божикЧленовите на ерменската заедница се последните кои го слават Божиќ, на 18 и 19 јануари, во нивниот сопствен дел од црквата Рождество Христово. Тамошните олтари се користат и од помалите деноминации за време на нивните соодветни божиќни прослави.[60] Галерија
Поврзано
Наводи
БелешкиДополнителна литература
Надворешни врски
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.jpg)
Portal di Ensiklopedia Dunia
