ဝိညာဏက္ခန္ဓာ
ခန္ဓာငါးပါးတွင် ရုပ်ခန္ဓာမှတစ်ပါး နာမ်ခန္ဓာလေးပါး ရှိသည့်အနက် ဝိညာဏက္ခန္ဓာသည် အာရုံကို သိခြင်းသဘော ဖြစ်သည်။ ကျန်နာမ်ခန္ဓာသုံးပါးမှာ-
ဤနာမ်ခန္ဓာလေးပါးတွင် ဝိညာဏက္ခန္ဓာကို ဦးစွာသိမြင်ပြီးပါက ကျန်နာမ်ခန္ဓာသုံးပါးကို သိမြင်ရန် လွယ်ကူသောကြောင့် ဝိညာဏက္ခန္ဓာကို ဦးစားပေး၍ ဖွင့်ဆိုလေ့ရှိပါသည်။ ဝိညာဏက္ခန္ဓာ၏ အဓိပ္ပာယ်နှင့် လက္ခဏာ (ဝိဇာနနလက္ခဏ)အရှင်သာရိပုတ္တရာ မထေရ်မြတ်က မဟာဝေဒလ္လသုတ္တန် [၁] ၌ အရှင်မဟာကောဋ္ဌိက မထေရ်မြတ်အား ဤသို့ ဖြေကြားတော်မူခဲ့သည်- "ငါ့ရှင် ကောဋ္ဌိက... အာရုံကို သိတတ်၏၊ အာရုံကို (အထူး) ရယူတတ်၏၊ ထို့ကြောင့် ဝိညာဏ်ဟု ဆိုအပ်၏။" [၂] ဝိသုဒ္ဓိမဂ် (ဝိသုဒ္ဓိ၊၂၊၈၂) အရ- ဤအသုံးအနှုန်းသုံးမျိုးသည် တရားကိုယ် အနက်သဘောအားဖြင့် အတူတူပင် ဖြစ်သည်။ အာရုံကို သိခြင်း (ဝိဇာနန)၊ အာရုံကို ကြံစည်ခြင်း (စိန္တန)၊ အာရုံကို သိခြင်း (မနန) ဟူသော အနက်သဘောတို့ဖြင့် ဝိညာဏ်၊ စိတ်၊ မနော ဟု ခေါ်ဆိုခြင်း ဖြစ်သည်။ ပရမတ္ထသဘောအရ ဓမ္မသဘာဝမှလွတ်သော သိတတ်သည့် ကတ္တား (ပြုလုပ်သူ) မရှိဘဲ၊ အာရုံကိုသိခြင်းဟူသော ဓမ္မသဘာဝကိုသာ ဝိညာဏ်ဟု ဘာဝသာဓနအားဖြင့် ဆိုလိုသည်။ ဝိဂြိုဟ် (၃) မျိုးပရမတ္ထတရားတို့ကို ညွှန်းဆိုသော ဖဿ၊ ဝေဒနာ၊ သညာ၊ စေတနာ၊ ဝိညာဏ စသော သဒ္ဒါတို့ကို သဒ္ဒါနည်းအရ ရှင်းလင်းရာ၌ ကတ္တုသာဓန၊ ကရဏသာဓန၊ ဘာဝသာဓန ဟု ဝိဂြိုဟ်သုံးမျိုးဖြင့် ဖွင့်ဆိုနိုင်သော်လည်း-
ဝိညာဏ်အပြားဝိညာဏ်သည် အာရုံကိုသိခြင်း (ဝိဇာနနလက္ခဏာ) အားဖြင့် တစ်မျိုးတည်းဖြစ်သော်လည်း၊ ဇာတ် ၏အစွမ်းဖြင့် ကုသိုလ်၊ အကုသိုလ်၊ အဗျာကတ ဟု သုံးမျိုး ကွဲပြားသည်။ ကုသိုလ်ဝိညာဏ် (၂၁) မျိုးဘုံအပြားအားဖြင့် (၄) မျိုး ရှိသည်- ကာမာဝစရကုသိုလ်စိတ် (မဟာကုသိုလ်စိတ် ၈ ပါး):
(အသင်္ခါရိက = မိမိကိုယ်တိုင် သို့မဟုတ် သူတစ်ပါးက မတိုက်တွန်းဘဲ အလိုအလျောက်ဖြစ်ခြင်း။ သသင်္ခါရိက = တိုက်တွန်းနှိုးဆော်မှုကြောင့်ဖြစ်ခြင်း။ ဤ၌ "သင်္ခါရ" သည် ရှေးဦးစွာပြုပြင်ပေးသော ပုဗ္ဗပယောဂကို ဆိုလိုသည်။) ဥပမာ- လှူဖွယ်ဝတ္ထု၊ အလှူခံပုဂ္ဂိုလ်ပြည့်စုံမှု၊ သမ္မာဒိဋ္ဌိဉာဏ်ရှေ့သွားရှိမှု စသည့်အကြောင်းများကြောင့် ရွှင်လန်းစွာ အလိုအလျောက် ဒါန၊ သီလ၊ ဘာဝနာပြုလျှင် ပထမမဟာကုသိုလ်စိတ် ဖြစ်၏။ သူတစ်ပါးတိုက်တွန်းမှပြုလျှင် ဒုတိယစိတ်ဖြစ်၏။ ကလေးသူငယ်တို့ မိဘကိုအတုယူ၍ အလိုအလျောက်ပြုသော (ဉာဏ်မယှဉ်သည့်) ကုသိုလ်သည် တတိယစိတ်၊ တိုက်တွန်း၍ပြုလျှင် စတုတ္ထစိတ် စသည်ဖြင့် ဖြစ်ပေါ်သည်။
အကုသိုလ်ဝိညာဏ် (၁၂) မျိုးအကုသိုလ်စိတ်အားလုံးသည် ကာမာဝစရတရားချည်းသာ ဖြစ်သည်။ မူလအားဖြင့် (၃) မျိုးရှိသည်- လောဘမူစိတ် (၈ ပါး):
ဥပမာ- ဥစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိ စသော မိစ္ဆာအယူဖြင့် ကာမဂုဏ်ခံစားခြင်း၊ လောကီမင်္ဂလာ၊ ဗေဒင်ယတြာယုံကြည်ခြင်းတို့၌ ပထမလောဘမူစိတ်ဖြစ်၏။ မိစ္ဆာဒိဋ္ဌိမပါဘဲ မေထုန်မှီဝဲခြင်း၊ သူ့ဥစ္စာခိုးယူလုယက်ခြင်းတို့၌ တတိယလောဘမူစိတ် ဖြစ်၏။ ဒေါသမူစိတ် (၂ ပါး):
သူ့အသက်သတ်ခြင်း၊ သူ့ဥစ္စာခိုးခြင်း၊ မုသားပြောခြင်း၊ ကုန်းချောခြင်း၊ ကြမ်းတမ်းစွာပြောခြင်း စသည်တို့ကို ပြုရာ၌ ဖြစ်သောစိတ်များ။ မောဟမူစိတ် (၂ ပါး):
ဤမောဟမူစိတ်တို့သည် အလွန်တွေဝေ၍ လှုပ်ရှားသောကြောင့် သောမနဿနှင့်မယှဉ်၊ ဥပေက္ခာနှင့်သာ ယှဉ်သည်။ ပင်ကိုယ်သဘောအားဖြင့် မထက်မြက်၍ အသင်္ခါရိက/သသင်္ခါရိက ခွဲခြားမှုမရှိ။ ဥဒ္ဓစ္စသည် အကုသိုလ်စိတ်အားလုံး၌ ယှဉ်သော်လည်း ဤမောဟမူ ဥဒ္ဓစ္စသမ္ပယုတ်စိတ်၌ အထူးအင်အားကြီးမားသည်။ အကုသိုလ်စိတ် (၁၂) ပါးသည် ဒွါရသုံးပါး၊ ကမ္မပထမြောက်/မမြောက်သော ကံတို့ဖြင့် ဖြစ်ပေါ်သည်။ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂုတ်စိတ်မှတစ်ပါး (၁၁) ပါးသည် အပါယ်ဘုံ၌ ပဋိသန္ဓေကျိုး၊ သုဂတိဘုံ၌ ပဝတ္တိကျိုးပေးနိုင်သည်။ ဥဒ္ဓစ္စသဟဂုတ်စိတ်သည် ဒုဂ္ဂတိ၊ သုဂတိ၌ ပဝတ္တိကျိုးသာ ပေးနိုင်သည်။ ဝိပါက်အဗျာကတဝိညာဏ် (၃၆) မျိုးဇာတ်အားဖြင့် ဝိပါက်အဗျာကတ နှင့် ကိရိယာအဗျာကတ ဟု နှစ်မျိုးရှိရာ၊ ဝိပါက်အဗျာကတသည် ဘုံအပြားဖြင့် (၄) မျိုး ရှိသည်- ကာမာဝစရဝိပါက်စိတ် (၂၃ ပါး):
(ကုသိုလ်သည် ဥဿာဟ = အကျိုးပေးရန်အားထုတ်မှု ရှိပြီး၊ ဝိပါက်သည် နိရုဿာဟ = အားထုတ်မှုကင်းသည်၊ မှန်၌ထင်သော အရိပ်ကဲ့သို့ဖြစ်သည်။)
(လူသားယောဂီအဖို့ ရူပ၊ အရူပ၊ လောကုတ္တရာဝိပါက်တို့သည် တိုက်ရိုက် ဝိပဿနာရှုရန် အာရုံမဟုတ်ပေ။ မဟဂ္ဂုတ်စိတ်တို့သည် ရရှိသူသန္တာန်၌သာ ထင်ရှားသည်။) ကိရိယာအဗျာကတဝိညာဏ် (၂၀) မျိုးဘုံအပြားဖြင့် (၃) မျိုး ရှိသည်- ကာမာဝစရကိရိယာစိတ်:
ရူပါဝစရကိရိယာစိတ် (၅ ပါး) အရူပါဝစရကိရိယာစိတ် (၄ ပါး) (ပဉ္စဒွါရာဝဇ္ဇန်း၊ မနောဒွါရာဝဇ္ဇန်းမှတစ်ပါး ကျန်ကိရိယာစိတ် (၁၈) ပါးသည် ရဟန္တာအရှင်မြတ်တို့ သန္တာန်၌သာ ဖြစ်သည်။) စိတ်အကျဉ်းချုပ် (၈၉) ပါး
စုစုပေါင်း ဝိညာဏ် (စိတ်) (၈၉) ပါး ဖြစ်သည်။ ဝိညာဏ်တို့၏ လုပ်ငန်းကိစ္စ (၁၄) မျိုးပဋိသန္ဓေ (ဘဝသစ်ဆက်စပ်ခြင်း)၊ ဘဝင် (ဘဝအစဉ်ကိုထိန်းထားခြင်း)၊ အာဝဇ္ဇန်း (အာရုံသို့ညွှတ်ခြင်း)၊ ဒဿန (မြင်ခြင်း)၊ သဝန (ကြားခြင်း)၊ ဃာယန (နမ်းရှူခြင်း)၊ သာယန (အရသာခံခြင်း)၊ ဖုသန (တွေ့ထိခြင်း)၊ သမ္ပဋိစ္ဆန (အာရုံကိုလက်ခံခြင်း)၊ သန္တီရဏ (အာရုံကိုစုံစမ်းခြင်း)၊ ဝေါဋ္ဌဗ္ဗန (အာရုံကိုဆုံးဖြတ်ခြင်း)၊ ဇဝန (ကုသိုလ်အကုသိုလ်အကျိုးကို စောခြင်း)၊ တဒါရမ္မဏ (ဇော၏အာရုံကို မှတ်သားခြင်း)၊ စုတိ (သေခြင်း) ဟူ၍ (၁၄) မျိုး ရှိသည်။ ဤသည်မှာ ဝိညာဏက္ခန္ဓာ အကြောင်း အကျဉ်းချုပ် ရှင်းလင်းချက် ဖြစ်ပါသည်။[၃] တိပိဋကအဘိဓာန်မှ[၄] (က) ဝိညာဉ်-စိတ်-ဟူသော-အဖို့-အစု-အပုံ-၃ အပေါင်း။ (ခ) ဝိညာဉ်-စိတ်-တို့၏-အဖို့-အစု-အပုံ-အပေါင်း။ [၅] အတိတ်, အနာဂတ်, ပစ္စုပ္ပန်စသော-ဝိညာဉ်-စိတ်-အစုကို “ဝိညာဏက္ခန္ဓာ” ဟုခေါ်ဆိုသည်။ [၆] စိတ် ၈၉-ပါးမှ လွတ်သော ဝိညာဏက္ခန္ဓာမည်သည် မရှိ။ [၇] [၈] ဝိညာဏက္ခန္ဓာ၏ ဖြစ်ရာသည်-- (၁) ပုဂ္ဂိုလ်၊ (၂)ဘုံ ဟူ၍ ၂-ပါးအပြားရှိ၏။ ဝိညာဏက္ခန္ဓာ၏ ဖြစ်ရာ ပုဂ္ဂိုလ်ထိုတွင် ပုဂ္ဂိုလ်သည် (၁) ဝိညာဏက္ခန္ဓာ ဖြစ်ဆဲပုဂ္ဂိုလ်၊ (၂) ဝိညာဏက္ခန္ဓာဖြစ်ပြီး ပုဂ္ဂိုလ်၊ (၃) ဝိညာဏက္ခန္ဓာဖြစ်လတ္တံ ပုဂ္ဂိုလ် ဟူ၍ ၃-ပါး အပြားရှိ၏။ ထိုတွင် (၁) ဝိညာဏက္ခန္ဓာ ဖြစ်ဆဲ ပုဂ္ဂိုလ်ဟူသည် စတုဝေါကာရ ဥပပဇ္ဇန္တဖြစ်သော တိဟိတ်ပုထုဇဉ်ပုဂ္ဂိုလ်, အောက် ဖလဋ္ဌာန်ပုဂ္ဂိုလ် ၃-ယောက်, ပဉ္စဝေါကာရ ဥပပဇ္ဇန္တဖြစ်သော ပုထုဇဉ်ပုဂ္ဂိုလ် ၄-ယောက် အောက်ဖလဋ္ဌာန်ပုဂ္ဂိုလ် ၃-ယောက်တို့တည်း။ (၂) ဝိညာဏက္ခန္ဓာဖြစ်ပြီးပုဂ္ဂိုလ် ဟူသည်— ခပ်သိမ်းသော ဥပပဇ္ဇန္တ, စဝန္တဖြစ်သော ပုထုဇဉ်ပုဂ္ဂိုလ် ၄-ယောက်, ဖလဋ္ဌာန် ပုဂ္ဂိုလ် ၄-ယောက်တို့တည်း။ (၃) ဝိညာဏက္ခန္ဓာ ဖြစ်လတ္တံ့ ပုဂ္ဂိုလ် ဟူသည်— ပစ္ဆိမဘဝိကမှတစ်ပါး ခပ်သိမ်းသော ဥပပဇ္ဇန္တ, စဝန္တဖြစ်သော ပုထုဇဉ် ပုဂ္ဂိုလ် ၄-ယောက်, အောက်ဖလဋ္ဌာန်ပုဂ္ဂိုလ် ၃-ယောက်တို့တည်း။ ဝိညာဏက္ခန္ဓာ၏ဖြစ်ရာဘုံဟူသည်—— ကာမ ၁၁-ဘုံ, အသညသတ်ကြဉ်သော ရူပ ၁၅-ဘုံ, အရူပ ၄-ဘုံအားဖြင့် ၃၀-သော ဘုံတို့တည်း။ ထို့အတူ ဝိညာဏက္ခန္ဓာ၏ ချုပ်ရာသည်လည်း— (၁) ပုဂ္ဂိုလ် (၂)ဘုံ ဟူ၍ ၂-ပါးအပြားရှိ၏။ ဝိညာဏက္ခန္ဓာ၏ ချုပ်ရာ ပုဂ္ဂိုလ်ထိုတွင် ပုဂ္ဂိုလ်သည်—(၁) ဝိညာဏက္ခန္ဓာ ချုပ်ဆဲပုဂ္ဂိုလ်၊ (၂) ဝိညာဏက္ခန္ဓာချုပ်ပြီး ပုဂ္ဂိုလ်၊ (၃) ဝိညာဏက္ခန္ဓာချုပ်လတ္တံ့ ပုဂ္ဂိုလ် ဟူ၍ ၃-ပါးအပြားရှိ၏။ ထိုတွင် (၁) ဝိညာဏက္ခန္ဓာချုပ်ဆဲပုဂ္ဂိုလ် ဟူသည်— စတုဝေါကာရစဝန္တဖြစ်သော တိဟိတ်ပုထုဇဉ်ပုဂ္ဂိုလ်, ဖလဋ္ဌာန်ပုဂ္ဂိုလ် ၄-ယောက်, ပဉ္စဝေါကာရစဝန္တဖြစ်သော ပုထုဇဉ်ပုဂ္ဂိုလ် ၄-ယောက်, ဖလဋ္ဌာန်ပုဂ္ဂိုလ် ၄-ယောက်တို့တည်း။ (၂) ဝိညာဏက္ခန္ဓာ ချုပ်ပြီးပုဂ္ဂိုလ်ဟူ သည်— ခပ်သိမ်းသောဥပပဇ္ဇန္တ, စဝန္တဖြစ်သော ပုထုဇဉ်ပုဂ္ဂိုလ် ၄-ယောက်, ဖလဋ္ဌာန် ပုဂ္ဂိုလ် ၄-ယောက်တို့တည်း။ (၃) ဝိညာဏက္ခန္ဓာ ချုပ်လတ္တံ့ပုဂ္ဂိုလ် ဟူသည်— ပရိနိဗ္ဗန္တမှတစ်ပါး ခပ်သိမ်းသော ဥပပဇ္ဇန္တ, စဝန္တဖြစ်သော ပုထုဇဉ်ပုဂ္ဂိုလ် ၄-ယောက်, အောက်ဖလဋ္ဌာန်ပုဂ္ဂိုလ် ၃-ယောက် တို့တည်း။ ဝိညာဏက္ခန္ဓာ၏ ချုပ်ရာဘုံဟူသည်— ကာမ ၁၁-ဘုံ, အသညသတ်ကြဉ်သော ရူပ ၁၅-ဘုံ, အရူပ ၄-ဘုံအားဖြင့် ၃၀-သော ဘုံတို့တည်း။ ဝိညာဏက္ခန္ဓာကို ပိုင်းခြား၍ သိသော ပုဂ္ဂိုလ်ဝိညာဏက္ခန္ဓာကို ပိုင်းခြား၍ သိသော ပုဂ္ဂိုလ်သည်— (၁) ဝိညာဏက္ခန္ဓာကို ပိုင်းခြား၍သိဆဲပုဂ္ဂိုလ်၊ (၂) ဝိညာဏက္ခန္ဓာကို ပိုင်းခြား၍ သိပြီးပုဂ္ဂိုလ် (၃) ဝိညာဏက္ခန္ဓာကို ပိုင်းခြား၍ သိလတ္တံ့ ပုဂ္ဂိုလ် ဟူ၍ ၃-ပါး အပြားရှိ၏။ ထိုတွင် (၁) ဝိညာဏက္ခန္ဓာကို ပိုင်းခြား၍ သိဆဲပုဂ္ဂိုလ်ဟူသည်— အရဟတ္တ မဂ္ဂဋ္ဌာန်ပုဂ္ဂိုလ်တည်း။ (၂) ဝိညာဏက္ခန္ဓာကို ပိုင်းခြား၍ သိပြီးပုဂ္ဂိုလ်ဟူသည် အရဟတ္တ ဖလဋ္ဌာန်ပုဂ္ဂိုလ်တည်း။ (၃) ဝိညာဏက္ခန္ဓာကို ပိုင်းခြား၍ သိလတ္တံ့ပုဂ္ဂိုလ်ဟူသည် ကျွတ်ထိုက်သော ပုထုဇဉ်ပုဂ္ဂိုလ်, အောက် မဂ္ဂဋ္ဌာန်ပုဂ္ဂိုလ် ၃-ယောက်, အောက်ဖလဋ္ဌာန် ပုဂ္ဂိုလ် ၃-ယောက်တို့တည်း။ [၉] [၈] ဆက်စပ်ဖတ်ရှုရန်ကိုးကား
|
Portal di Ensiklopedia Dunia
