Калмак татарлары

Калмак татарлары (калмаклар, калмактар) — Кемерово өлкәсенең төньяк-көнбатышында, Юрга шәһәре янында яшәүче себер татарларының аз санлы этнографик төркеме.

Чыгышлары белән телеутларга барып тоташалар, бу хәзерге Кемерово өлкәсенең үзәк районнарыннан телеутларның бер өлеше төньякка күчкәч һәм акрынлап көньяк күршеләре белән элемтәне югалткач XVII гасырга карый. XVIII гасыр ахырында исламны кабул итү Идел буе татарлары һәм Урта Азиядән күчеп килүчеләр (бохара татарлары) йогынтысында калмаклар һәм әйләнә-тирә рус халкы арасында эндогам киртә тудыра, шуның нәтиҗәсендә калмак халкы руслашудан сакланып кала.^[1]. Калмакларның себер һәм казан татарлары белән тыгыз никахлашуы һәм дини элемтәләре искедим татар-калмакларының этнотерриториаль төркеме барлыкка килүгә китерә.^[2]

Билгеле булганча, «калмак» термины кулланылган телеутлар Җунһар ханлыгы составына керә. Телеутлар элек «ак калмыклар», ә аларның күршеләре җунһарлар «кара калмыклар» буларак билгеле булганнар.^[3] Шул ук вакытта телеутлар составына җунһар (ойрат) һәм Монголиянең башка ыруларының бер өлеше: чорос, айрот, дербет, меркит, тумат (ак-тумат, кара-тумат), найман (майман) кергән.^[4].

Рус килгәнче хуҗалыкта ярымкүчмә терлекчелек, балыкчылык, җыечылыку, ау, китмәнле игенчелек өстенлек иткән.

Торакның төп төре булып балчык дивары һәм бизәлгән яссы түбә ярым җир йотлары торган. Руслар йогынтысында бура йортлар барлыкка килә.^[2]

Җиңел өске кием булып күлмәк һәм чалбар (чамбар) торган. Эчке кием киеп йөрмәгәннәр. Хатын-кыз күлмәкләре арасында кинек аерылып торган, анда күнек дигән телеут күлмәкләре белән охшашлыклар күзәтелә. Калмак күлмәге Идел буе татарларының йогынтысында үзгәргән. Идел буе татарларының йогынтысы астында күлмәк өслегенә чигелгән, кысан яки сәйлән белән бизәлгән кыска жилетлар киеп йөрү гадәте керә. Дини бәйрәмнәр көннәрендә халат сапан/чапан кигәннәр. Идел буе татарларына хас булган бәрхет яки йоннан тегелгән бишмәт универсаль кием төре булып тора. XIX гасыр ахырында ир-атлар кыска күлмәк киеп йөргән. Бәйрәм күлмәкләренә шнурлар куйганнар, ә көндәлек киемнәр урынына яңа киемнәр кигәннәр. Ир-атларның өске киемнәре рус крестьяннарыннан һәм Идел буе татарларыннан алына.^[2]

Ышанулар өчен синкретизм хас: мөселманнар дине белән традицион диннәрнең кушылмасы сакланган.^[2]

XIX-XX гасырлардан калмак-мөселманнар өч торак пунктта: Юрга шәһәре янындагы Кышлау һәм Олы Олыс авылларында, Томск өлкәсенә якынрак урнашкан Юргадан төньяк-көнчыгышка таба урнашкан Тумаел (Юрты-Константиновы) авылында яшиләр.

• Р.Н.Хәбетдинов — Европа чемпионы, 1956 елгы Олимпия уеннары призеры, дөнья рекордчысы (Кышлау авылы).

• Евстигнеев Ю. А. Россия: коренные народы и зарубежные диаспоры (краткий этно-исторический справочник). — 330 с.
• Аборигены Кузбасса. Современные этнополитические процессы. Кемерово: Кузбассвузиздат, 1997. – С. 3-46.
• Кимеева Т. И., 1998. Традиционный костюм татар-калмаков // Калмаки. Историко-этнографические очерки. Кемерово. - С. 19-35.
• Кимеев В. М., Афанасьев А. Г., 1996. Экомузеология. Национальные экомузеи Кузбасса. Кемерово. — С. 12-14, 90-91.
• Кимеев В. М., Кимеева Т. И., 1995. Проблемы реконструкции сценического костюма фольклорных ансамблей тюркоязычных народов Кузбасса // Художественное моделирование и народные традиции. Материалы Всероссийской научной конференции. Ч. 1. Омск. – С. 96-100.