Вялікае Герцагства Бадэн

Незалежная дзяржава, Вялікае герцагства ў складзе Германскай імперыі (1871—1918)
Вялікае герцагства Бадэн
ням.: Großherzogtum Baden
Герб Сцяг
Гімн: Badnerlied[d]
Герцагства Бадэн на карце імперыі
<  <   > 1806 — 1918
Сталіца	Карлсруэ
Мова(ы)	алеманскі дыялект нямецкай мовы
Афіцыйная мова	алеманскі дыялект нямецкай мовы[d]
Рэлігія	пратэстанцтва з 1771 г.
Грашовая адзінка	паўднёвагерманскі гульдэн[d]
Плошча	3 400 км² (1803 г.), 15 082 км² (1905 г.)
Насельніцтва	210 000 чал. (1803 г.), 2 009 320 чал. (1905 г.)
Форма кіравання	дуалістычная манархія
Дынастыя	Цэрынгены
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Вялікае Герцагства Бадэн (ням.: Großherzogtum Baden) — гістарычная дзяржава на паўднёвым захадзе Германскай імперыі, якое існавала ў перыяд з 1806 года па 1918 гады.

Папярэднік Вялікага герцагства, маркграфства Бадэн было створана ў XII стагоддзі і затым падзелена на некалькі зямель, якія ў 1771 годзе былі зноў аб’яднаны ў адзінае маркграфства.

У 1803 годзе Бадэн стаў курфюрствам Свяшчэннай Рымскай імперыі.

Паводле Прэсбургскага міру 1805 года да Бадэна было далучана старадаўняе радавое ўладанне герцагаў цэрынгенскіх — Брэйсгау.

У 1806 годзе тэрыторыя Бадэна пашырылася ў сувязі з распадам Свяшчэннай Рымскай імперыі. Дзякуючы ўступленню ў Рэйнскі саюз, Бадэн быў перайменаваны ў вялікае герцагства і да яго далучана большая частка фюрстэнбергскіх уладанняў, ландграфства Клетгау, княства Лайнінген і іншыя.

У 1815 годзе Вялікае герцагства далучылася да Германскага саюза.

У час рэвалюцыі 1848—1849 гадоў Бадэн быў цэнтрам рэвалюцыйнай дзейнасці. У 1849 годзе Бадэн стаў адзінай германскай дзяржавай-рэспублікай, праўда, на кароткі час: рэвалюцыя ў герцагстве была задушана прускімі войскамі.

Вялікае Герцагства Бадэн засталося незалежным аж да стварэння Германскай імперыі ў 1871 годзе.

Пасля рэвалюцыі 1918 года Бадэн стаў часткай Веймарскай рэспублікі (гл. Рэспубліка Бадэн).

Глава дзяржавы — Вялікі герцаг, заканадаўчы орган — Бадэнскі саслоўны сход (Badische Ständeversammlung), што складаўся з Першай палаты (Erste Kammer), якая складалася з тытулаванага дваранства, і Другой палаты (Zweite Kammer), якая выбіралася выбаршчыкамі на аснове маёмаснага цэнзу. Выканаўчы орган — Бадэнскае дзяржаўнае міністэрства (Badische Staatsministerium), якое прызначалася Вялікім Герцагам і несла перад ім адказнасць.

Вялікія герцагі з дынастыі Цэрынгенаў:

• 1806—1811: Карл Фрыдрых (* 1728; † 1811)
• 1811—1818: Карл (* 1786; † 1818)
• 1818—1830: Людвіг I (* 1763; † 1830)
• 1830—1852: Леапольд (* 1790; † 1852)
• 1852—1858: Людвіг II (* 1824; † 1858)
• 1858—1907: Фрыдрых I (* 1826; † 1907), (з 1852 г. — рэгент)
• 1907—1918: Фрыдрых II (* 1857; † 1928)

Тэрыторыя Бадэна была падзелена на акругі (Landeskommissärbezirk) (да 1864 года — kreis), акругі на раёны (bezirksamt), раёны на абшчыны (gemeinde). На чале раёна стаялі амтманы (amtmann), прадстаўнічыя органы абшчын — абшчынныя саветы (gemeinderat), на чале абшчын бургамістры ці старосты (gemeindevorsteher)^{[крыніца?]}.

• Фрайбургская акруга (Landeskommissärbezirk Freiburg)
• Карлсруйская акруга (Landeskommissärbezirk Karlsruhe)
• Канстанцкая акруга (Landeskommissärbezirk Konstanz)
• Мангеймская акруга (Landeskommissärbezirk Mannheim)

Вышэйшы судовы орган — Карлсруйскі Оберландэсгерыхт (Oberlandesgericht Karlsruhe), раней — вышэйшы надворны суд (Oberhofgericht Mannheim), суды апеляцыйнай інстанцыі — ландгерыхты (landgericht), раней — раённыя і надворныя суды (kreis- und hofgericht) (да 1864 г. — надворныя суды (hofgericht)), суды першай інстанцыі — амтсгерыхты (amtsgericht) (да 1857 — бецыксамты).

• (Фрайбургская акруга)
  • Фрайбургскі ландгерыхт (Landgericht Freiburg)
  • Офенбургскі ландгерыхт (Landgericht Karlsruhe)
• (Карлсруйская акруга)
  • Карлсруйскі ландгерыхт (Landgericht Karlsruhe)
• (Канстанцкая акруга)
  • Канстанцкі ландгерыхт (Landgericht Konstanz)
  • Вальдсгуцкі ландгерыхт (Landgericht Waldshut)
• (Мангеймская акруга)
  • Мангеймскі ландгерыхт (Landgericht Mannheim)
  • Мосбахскі ландгерыхт (Landgericht Mosbach)

Рашэннямі ландтага Вялікага герцагства Бадэн у 1868 годзе ў дзяржаве была ўведзена ўсеагульная вайсковая павіннасць. У сілу Ваеннай канвенцыі, ад 25 лістапада 1870 года, Бадэнскія войскі ўтваралі складовую частку Прускай арміі, а з 1 мая 1871 года Бадэнская армія разам з дзвюма прускімі пяхотнымі палкамі і адным прускім кавалерыйскім палком склалі 14-ы корпус германскай імперскай арміі, з галоўным упраўленнем у горадзе Карлсруэ і дывізіённымі ўпраўленнямі ў гарадах Карлсруэ і Фрайбургу.

• Бадэнская армія
  • 1-ы грэнадзёрскі полк
  • 2-і грэнадзёрскі полк
  • 3-і пяхотны полк
  • 4-ы пяхотны полк
  • 5-ы пяхотны полк
  • 6-ы пяхотны полк
  • 1-ы драгунскі полк
  • 2-і драгунскі полк
  • 3-і драгунскі полк
  • Артылерыйскі полк
• Бадэнская паліцыя
• Ландвер:
  • Батальён ландверы Герлахсгайм (Landwehr-Bataillon Gerlachsheim) (110-ы (2-і вюртэмбергскі пяхотны полк ландвера)
  • Батальён ландвера Гайдэльберга (Landwehr-Bataillon Heidelberg) (110-ы (2-і вюртэмбергскі пяхотны полк ландвера)
  • Батальён ландвера Брухзаля (Landwehr-Bataillon Bruchsal) (111-ы (3-і вюртэмбергскі) пяхотны полк ландвера)
  • Батальён ландвера Карлсруэ (Landwehr-Bataillon Carlsruhe) (111-ы (3-і вюртэмбергскі) пяхотны полк ландвера)
  • Батальён ландвера Раштата (Landwehr-Bataillon Rastatt) (112-ы (4-ы вюртэмбергскі) пяхотны полк ландвера)
  • Батальён ландвера Офенбурга (Landwehr-Bataillon Offenburg) (112-ы (4-ы вюртэмбергскі) пяхотны полк ландвера)
  • Батальён ландвера Фрайбурга (Landwehr-Bataillon Freiburg) (113-ы (5-ы вюртэмбергскі) пяхотны полк ландвера)
  • Батальён ландвера Лёраха (Landwehr-Bataillon Lörrach) (113-ы (5-ы вюртэмбергскі) пяхотны полк ландвера)
  • Батальён ландвера Донауэшынгена (Landwehr-Bataillon Donaueschingen) (114-ы (6-ы вюртэмбергскі) пяхотны полк ландвера)
  • Батальён ландвера Штокаха (Landwehr-Bataillon Stockach) (114-ы (6-ы вюртэмбергскі) пяхотны полк ландвера)

• Фрайбургская акруга
  • Фрайбург — 61.504
  • Офенбург — 13.664
• Карлсруйская акруга
  • Карлсруэ — 97.185
  • Пфорцгайм — 43.351
• Канстанцкая акруга
  • Констанц — 21.445
  • Філінген — 7.819
• Мангеймская акруга
  • Мангейм — 141.131
  • Гайдэльберг — 40.121

Грашовая адзінка — марка (да 1871 года — Бадэнскі гульдэн), разменная манета — пфеніг. Аператар чыгуначных паведамленняў — Вялікагерцагскія дзяржаўныя чыгункі (Großherzoglich Badische Staatseisenbahne), трамвай існаваў у Мангейме, Гайдэльбергу, Фрайбургу, Карлсруэ, Пфорцгайме аператар пошты і тэлефона — Бадэнская дзяржаўная пошта.

• Бадэн
• Гісторыя Бадэна
• Спіс кіраўнікоў Бадэна
• Рэвалюцыя 1848—1849 гг.

• Баден // Военная энциклопедия : ([в 18 т.]) / под ред. В. Ф. Новицкого^[ru] [и др.]. — СПб. ; [М.] : Тип. т-ва И. В. Сытина^[ru], 1911—1915.
• Водовозов В. В. Баден, великое герцогство // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

Для паляпшэння артыкула пажадана Знайсці і дадаць спасылкі на аўтарытэтныя крыніцы, якія пацвярджаюць напісанае