Глаголіца

Глаголіца
Прыклады глаголіцы з «Кіеўскіх лісткоў» і «Рэймскага Евангелля»
Тып пісьма	кансанантна-вакалічнае пісьмо
Мовы	стараславянская, царкоўнаславянская, раннія славянскія мовы
Гісторыя
Месца ўзнікнення	Паўднёва-Усходняя Еўропа
Стваральнік	Кірыл і Мяфодзій
Дата стварэння	862
Перыяд	IX — XII стст. (у Харватыі да XIX ст.)
Паходжанне	Егіпецкае пісьмо Протасінайскае пісьмо Фінікійскі алфавіт Грэчаскі алфавіт (Копцкі алфавіт)
Уласцівасці
Напрамак пісьма	злева направа
Дыяпазон Юнікода	U+2C00–U+2C5F
ISO 15924	Glag
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Глаго́ліца — старажытны славянскі алфавіт. Назва паходзіць ад стараславянскага слова «глаголъ» (слова, маўленне). Улучае 40 літар, якія пераважна адпавядаюць назвам, адпаведным гукам і размяшчэнням літар кірыліцы. Літары алфавіта адрозніваліся ад кірылічных напісаннем. Глаголіца выкарыстоўвалася на славянскіх землях разам з кірыліцай.

Цяпер глаголіца не выкарыстоўваецца ні для адной славянскай мовы. Ва ўсходніх і паўднёвых славян выцеснена кірыліцай, у заходніх — лацінскім пісьмом. У 2023 годзе харвацкі пісьменнік Таміслаў Бэроніч выдаў цалкам на глаголіцы раман «Ⰿⰻⱄⰰⰾ ⰽⱀⰵⰸⰰ Ⰰⱀⰶⰰ Ⱇⱃⰰⱀⰽⱁⱂⰰⱀⰰ» («Misal kneza Anža Frankopana») ^[1] — першае друкаванае выданне на глаголіцы больш чым за сто гадоў.

Мяркуюць, што гукавыя значэнні многіх літар перамясціліся пад уплывам кірыліцы ці пачалі блытацца з прычыны ранняга распаду на дыялекты, таму першапачатковае гукавое значэнне не заўсёды яснае. Напрыклад, глагалічная літара «ю» Ⱓ першапачаткова мабыць абазначала гук [у], але была заменена на лігатуру «оу» Ⱆ пад уплывам позняй кірыліцы. Некаторыя іншыя літары былі створаны пазней на кірылічны ўзор.

У наступнай табліцы пералічаны ўсе вядомыя літары глаголіцы ў сучасным парадку. Для кожнай глагалічнай літары таксама прыведзена выява кожнай літары (круглы варыянт), адпаведная сучасная кірылічная літара, прыблізнае гукавое значэнне (у IPA), назва, і здагадкі аб паходжанні. Некалькі літар не маюць сучасных адпаведнікаў.

Літара		Кірылічны адпаведнік	Гук	Стараславянская назва	Беларуская назва[2]	Лікавае значэнне[заўв 1][3]	Паходжанне
Ⰰ		А	/ɑ/	Азъ	Аз	1	Фінікійскі Алеф ці знак крыжа[4]
Ⰱ		Б	/b/	Боукы	Букі	2	Невядомае[4]
Ⰲ		В	/ʋ/	Вѣди	Ведзі	3	Можа, лацінскае V[4]
Ⰳ		Г	/ɡ/	Глаголи	Глаголь	4	Можа, курсіўная грэчаская гама γ[4]
Ⰴ		Д	/d/	Добро	Дабро	5	Грэчаская дэльта Δ[4]
Ⰵ		Є, Е, Э	/ɛ/	Ѥстъ	Есць	6	Можа, самарыцянская  (англ.) (бел. хе ࠄ ці грэчаская сампі ϡ[4]
Ⰶ		Ж	/ʒ/	Живѣте	Жывеце	7	Невядомае[4], можа копцкая джанджа ϫ[5] ці астралагічнага знака рыб
Ⰷ		Ѕ	/dz/	Ѕѣло	Зяло	8	Невядомае[4]
Ⰸ		З	/z/	Землꙗ	Зямля	9	Можа, варыянт грэчаскай тэты θ[4]
Ⰹ, Ⰺ	,	И, Й	/i, j/	Иже	Іжэ	10	Можа, грэчаская іота з трэмаю ϊ[4]
Ⰻ		І, Ї	/i, j/	І	І	20	Невядомае[4], мабыць, хрысціянскія сімвалы — круг і трохвугольнік
Ⰼ		Ћ, Ђ	/dʑ/	Гервь (Djervь, ǵervь)		30	Невядомае[4]
Ⰽ		К	/k/	Како	Кака	40	Яўрэйская коф ק‎[4]
Ⰾ		Л	/l, ʎ/	Людиѥ	Людзі	50	Мабыць, грэчаская лямбда λ[4]
Ⰿ		М	/m/	Мыслите	Мыслеце	60	Грэчаская мю μ[4]
Ⱀ		Н	/n, ɲ/	Нашь	Наш	70	Невядомае[4]
Ⱁ		О	/ɔ/	Онъ	Он	80	Невядомае[4]
Ⱂ		П	/p/	Покои	Пакой	90	Мабыць, ранні варыянт грэчаскай пі Π[4]
Ⱃ		Р	/r/	Рьци	Рцы	100	Мабыць, грэчаская ро ρ[4]
Ⱄ		С	/s/	Слово	Слова	200	Невядомае[4], Мабыць, хрысціянскія сімвалы — круг і трохвугольнік
Ⱅ		Т	/t/	Тврьдо	Тверда	300	Мабыць, перакладзіна грэчаскай тау τ[4]
Ⱆ		У	/u/	ОУкъ	Ук	400	Лігатура літар он і іжыца[4]
Ⱇ		Ф	/f/	Фрьть	Ферт	500	Варыянт грэчаскай фі φ[4]
Ⱈ		Х	/x/	Хѣръ	Хер	600	Невядомае, літара падобна на глаголь і лацінскую h[4]
Ⱉ		Ѡ	/ɔ/	Отъ	От, Амега	700	Лігатура літары онъ і яе люстэркавай выявы[4]
Ⱋ		Щ	/tʲ, ʃt/	Шта/Шча	Шта/Шча	800	Лігатура: літара ша над літарай тврьдо[4]
Ⱌ		Ц	/ts/	Ци	Цы	900	Фінальная форма яўрэйскай цадэ ץ‎[4]
Ⱍ		Ч	/tʃ/	Чрьвь	Чэрв	1000	Невядомае. Літара падобная на шта[4], можа, фінальная форма яўрэйскай цадэ צ
Ⱎ		Ш	/ʃ/	Ша	Ша		Яўрэйская шын ש‎[4]
Ⱏ		Ъ	/ɯ/	Ѥръ	Ёр		Можа, відазмененая літара онъ[4]
ⰟⰉ		Ы	/ɨ/	Ѥры	Еры		Лігатура[заўв 2]
Ⱐ		Ь	/ə/	Ѥрь	Ер		Можа, відазмененая літара онъ[4]
Ⱑ		Ѣ	/æ, jɑ/	Ꙗць	Яць		Можа, эпіграфічная грэчаская альфа Α[4]
Ⱖ		Ё	*/jo/	Невядомае[4]: гіпатэтычны кампанент вялікага ётаванага юса; спалучэнне /jo/ было немагчымае ў той час
Ⱓ		Ю	/ju/	Ю	Ю		Невядомае[4]
Ⱔ		Ѧ, Я	/ɛ̃/	Юсъ малыи	Юс малы		Грэчаская эпсілон ε, якое таксама ўжывалася для абазначэння насавога характару гука[4]
Ⱗ		Ѩ	/jɛ̃/		Юс малы ётаваны		Лігатура естъ і малога юса[4]
Ⱘ		Ѫ	/ɔ̃/	Юсъ большии	Юс вялікі		Лігатура онъ і малога юса[4]
Ⱙ		Ѭ	/jɔ̃/		Юс вялікі ётаваны		Лігатура невядомай літары і малога юса[4]
Ⱚ		Ѳ	/θ/	Ѳита	Фіта		Грэчаская тэта θ[4]
Ⱛ		Ѵ	/ʏ, i/	Ижица	Іжыца		Невядомае[4]

У ранніх тэкстах ук і тры з чатырох юсаў часам запісваліся як дыграфы, двума асобнымі часткамі.

Парадак літар «іжэ» і «і», а таксама юсаў у розных крыніцах можа адрознівацца. Дакладная адпаведнасць паміж глагалічнымі «іжэ» ды «і» і кірылічнымі «И» ды «І» невядомая — падручнікі і слоўнікі часта ўпамінаюць толькі адзін з двух падобных варыянтаў, нічога не кажучы пра быццё іншага.

Ва Унікодзе (пачынаючы з версіі 4.1) для глаголіцы адведзены дыяпазон U+2C00 … U+2C5F.

• Лось И. Л. Глаголица // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Каўрус А. А., Круталевіч М. М. Славянскія азбукі, іх паходжанне // Стараславянская мова.. — Мінск: Беларуская навука, 2005. — С. 18—25.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Глаголіца
• Афіцыйная кодавая табліца (PDF)