Другая беларусізацыя (1990—1995)Беларусізацыя 1990-х гадоў[1][2], таксама другая беларусізацыя[3] і другое беларускае нацыянальнае (нацыянальна-культурнае[4]) адраджэнне[5][6] — палітыка па пашырэнні выкарыстання нацыянальнай мовы і адраджэнню нацыянальнай культуры ў першыя гады незалежнасці Рэспубліка Беларусь. Працэс пачаўся яшчэ ў канцы савецкай эпохі з фалькольрных груп, якія з часам палітызаваліся. У гады незалежнасці на дзяржаўным узроўні праводзіўся перавод усіх сфер грамадскага жыцця на беларускую мову. Палітыка мела цяжкасці з-за складанай сацыяльна-эканамічнай сітуацыі ў краіне, антысавецкай і антыкамуністычнай рыторыкі, адсутнасці дыялогу і капрамісу паміж нацыянальна-арыентаванай беларускамоўнай меншасцю (нацыянал-дэмакратычны лагер) і саветызаванай рускамоўнай большасцю (неасавецкі лагер). Гэтыя праблемы спрыялі прыходу да ўлады Аляксандра Лукашэнкі і згортванню курсу. ПерадгісторыяРасійска-беларускі мовазнавец Антон Сомін адзначаў, што ў перыяд знаходжання беларускіх зямель у складзе Расійскай імперыі ў гарадах гаварылі на польскай, рускай і ідыш. Беларуская заставалася мовай сельскага насельніцтва, якое аж да 1970-х гадоў з’яўлялася большасцю. Яна была прадстаўлена шэрагам народных гаворак, на аснове якіх у канцы XIX — пачатку XX стагоддзя сфарміравана сучасная літаратурная беларуская мова. Беларусы пераходзілі на рускую толькі для таго, каб пабудаваць кар’еру. У перыяд палітыкі беларусізацыі 1920-х гадоў пашырылася выкарыстанне мовы ў грамадска-палітычнай і культурнай сферах. З 1930-х сітуацыя паступова стала мяняцца. На гэта паўплывалі і рэпрэсіі супраць беларускамоўных «нацдэмаў», і выгада ад выкарыстання рускай для вучобы і працы. Пасля гэтая тэндэнцыя пагаршалася. У 1960-х гадах вывучэнне беларускай мовы ў школе зрабілі факультатыўным, па жаданні бацькоў. Да 1980-х гадоў ён маргіналізаваўся, стаў успрымацца як «мова калгаснікаў»[5]. Падзеі першай паловы XX стагоддзя (савецкія рэпрэсіі, паланізацыя Заходняй Беларусі, супрацоўніцтва часткі нацыянальна-арыентаваных колаў з нацыстамі) сур’ёзна нашкодзілі беларускаму нацыяналізму. Русіфікацыя адукацыйных устаноў, якая разгарнулася ў 1960-1970-я гады, была агульнай тэндэнцыяй па усім СССР. Аднак менавіта ў Беларусі яна аказалася, на думку гісторыка і журналіста Яраслава Шымава, найбольш паспяховай — з прычыны аб’ектыўнай блізкасці абедзвюх культур, малалікасці нацыянальна-арыентаванай інтэлігенцыі і адсутнасці ў яе ўласнай рэгіянальнай «базы» узору пераважна украінамоўных Галічыны і Валыні ва Украіне[2]. На фоне гарбачоўскай перабудовы сітуацыя пачала мяняцца[2]. У канцы 1980-х адбылося «другое беларускае адраджэнне» на антысавецкай і антыкамуністычнай хвалі[5] У яго авангардзе стаялі нацыянальна-арыентаваныя дзеячы культуры і дэпутаты. Як паказвала выданне «Наша Ніва» са спасылкай на былога члена Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, сярод апошніх было шмат выхадцаў з асяроддзя калгаснікаў і рабочых. Многія дэпутаты ў маладосці мелі вопыт здзек і прыгнёту за сваю мову, напрыклад, у арміі, пры навучанні ў ВНУ і гэтак далей. Здзекі вымусілі іх пераходзіць на рускую[7]. Распад СССР паставіў беларускую наменклатуру ў складанае становішча, паколькі, па словах гісторыка і палітолага Валерыя Карбалевіча, яна з вялікай цяжкасцю прыстасоўвалася да новай абстаноўцы. У адрозненне ад улады, нацыянальна-арыентаваная апазіцыя мела адносна выразную праграму далейшых дзеянняў, якая прадугледжвала ўмацаванне незалежнасці праз дыстанцыяванне ад Расіі і збліжэнне з Захадам, нацыянальнае адраджэнне, рынкавыя рэформы і дэмакратызацыю грамадства. Застаючыся ў значнай меншасці, дэпутаты апазіцыі былі вельмі актыўныя, шмат выкарыстоўвалі СМІ, апелявалі да грамадскай думкі і, карыстаючыся разгубленасцю большасці, набылі ўплыў на палітычныя працэсы, несупаставімыя з іх колькасцю. Як пісаў Карбалевіч, знаходзячыся пад такім ціскам і не маючы ўласнай лініі палітычных паводзінаў, афіцыйны Мінск быў вымушаны прыступіць да беларусізацыі[3]. Развіццё і рэалізацыяПа словах беларускай сацыёлага Алены Гапавай, працэс беларусізацыі і адраджэння пачаўся з культуры. Будучыя нацыянальныя палітыкі пачыналі ў групах па аднаўленні гістарычных помнікаў, у археалагічных экспедыцыях або таварыствах па адраджэнні народных святаў. З часам фальклорнае адраджэнне разам з экалагічным (чарнобыльскім) і антысталінскім пратэстнымі дыскурсамі перабудовы саступіла месца палітычным патрабаванням. Такім чынам, на базе спачатку разрозненых груп пераважна гуманітарнай інтэлігенцыі быў запушчаны працэс аднаўлення нацыяналістычнага гістарычнага дыскурсу, а затым і фарміравання палітычнага руху, ядром якога стаў заснаваны Зянонам Пазняком Беларускі народны фронт (БНФ). У 1991—1994 гады прадстаўнікі партыі былі вельмі актыўныя на палітычнай сцэне і дамагліся рэалізацыі шэрагу пунктаў сваёй праграмы, перш за ўсё ў галіне культуры і адукацыі, хоць і не змаглі стаць дамінуючай сілай[2]. 26 студзеня 1990 года быў прыняты закон «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь». Паводле яго, беларуская мова абвяшчалася адзінай дзяржаўнай, а руская атрымала статус мовы міжнацыянальных зносін народаў СССР і заставалася абавязковай для вывучэння. Для паступовага ўвядзення палажэнняў закона ва ўсе сферы жыцця зацвярджалася дзяржаўная праграма развіцця беларускай мовы тэрмінам на 10 гадоў[8]. Моўны закон падтрымалі 332 дэпутаты, толькі 27 прагаласавалі «супраць» і яшчэ 9 «устрымаліся». Такія вынікі атрымаліся нават пры тым, што большасць дэпутатаў Вярхоўнага Савета БССР 11-га склікання складалі камуністы. Сярод прыхільнікаў беларусізацыі былі і рускамоўныя дэпутаты, для якіх беларуская мова не з’яўлялася роднай, напрыклад, Расціслаў Янкоўскі[7]. У самім Вярхоўным Савеце беларусізацыя праходзіла паспяхова. Са слоў Анатоля Лябедзька, «калі ў пачатку працы на беларускай мове ў парламенце выступалі літаральна з дзясятак парламентарыяў, то бліжэй да завяршэння кадэнцыі большасць дэпутатаў імкнуліся выкарыстоўваць беларускую мову. Асабліва тыя, што працавалі на прафесійнай аснове». Парламент такім чынам задаваў трэнд для ўсёй рэспублікі, бо пасяджэнні Вярхоўнага Савета праходзілі ў адкрытым рэжыме, ішла прамая трансляцыя па ТБ[6]. Паралельна ўкаранялася атрыбутыка, звязаная з новымі дзяржаўнымі сімваламі (герб «Пагоня» і бел-чырвона-белы сцяг)[3]. Найбольшага поспеху беларусізацыя ў тыя гады дасягнула ў культуры, адукацыі і СМІ. У 1993 і 1994 гадах каля 70 % першакласнікаў пачалі навучанне ў школе на беларускай мове. Пераход адукацыі на беларускую мову адбываўся не толькі шляхам адміністрацыйных механізмаў, але і заахвочваннямі ў выглядзе дадатковых выплат. Напрыклад, выкладчыкам у ВНУ, якія выкладалі прадметы па-беларуску, даплачвалі ад 10 да 20 % да заробку[9]. Сярод ВНУ палітыка беларусізацыі ў першую чаргу закранула гуманітарныя дысцыпліны. У іншых сферах дзяржаўнага справаводства ўкараненне нацыянальнай мовы ішло з меншым поспехам[3]. Акрамя таго, у школах і ВНУ пачала вывучацца гісторыя Беларусі, прычым напісаная па-новаму, пазбаўленая ад многіх ідэалагічных установак савецкага перыяду. Перш за ўсё перагляду падвергнулася палажэнне аб «агульнасці гістарычных лёсаў»; «вечнай дружбе» Беларусі і Расіі. Значная частка цэнтральных і мясцовых газет стала прапаведаваць ідэю нацыянальнага адраджэння. У прыватнасці, друкаваны орган Вярхоўнага Савета «Народная газета», як пісаў Карбалевіч, фактычна стаў рупарам апазіцыі. Значна павялічылася выданне беларускай літаратуры. Напрыклад, у 1993 г. у параўнанні з папярэднім годам кніг на беларускай мове было выпушчана больш на 43 % па назвах і на 53 % па тыражы[3]. Стаўленне насельніцтваЯк пісала выданне «Наша Ніва», на пачатку 1990-х гадоў адраджэнне мела падтрымку сярод насельніцтва. Пра вялікую падтрымку з боку грамадства гаварыла і гісторык Алена Маркава, якая даследавала перыяд беларусізацыі першай паловы 1990-х гадоў. Спецыялістка спасылалася на лісты і тэлеграмы простых жыхароў (ветэранаў, рабочых, медыкаў, вайскоўцаў, студэнтаў, хатніх гаспадынь, міліцыянтаў, перакананых камуністаў) з абгрунтаваннем, чаму патрэбная беларуская мова як адзіная дзяржаўная. Пры гэтым у большасці сваёй яны былі на рускай. «Наша Ніва», са спасылкай на экс-дэпутата, згадвала пра 14—15 тысяч лістоў[10]. Пры гэтым, па словах Яраслава Шымава, новая палітыка выклікала незадаволенасць саветызаванай большасці беларусаў. Многія з іх фармальна не адмаўляліся ад сваёй нацыянальнай прыналежнасці, але аддавалі перавагу ў побыце карыстацца рускай мовай і не падзялялі антысавецкія і антыкамуністычныя ідэі[2]. Валер Карбалевіч пісаў, што пераход на беларускую мову ў цалкам рускамоўнай краіне выклікаў значную незадаволенасць у асяроддзі педагагічных работнікаў, чыноўнікаў, інтэлігенцыі. Беларусізацыя ў сістэме адукацыі праходзіла пад жорсткім кантролем і прэсінгам з боку Міністэрства адукацыі. Тым часам у СМІ разгарэлася жорсткая дыскусія па моўным пытанні. Па словах гісторыка, большасць насельніцтва ставілася да беларускай мовы даволі абыякава. Спасылаючыся на сацыялагічныя апытанні, ён паказаў, што ў 1992 годзе толькі каля 20 % насельніцтва лічылі, што беларуская мова павінна быць адзінай дзяржаўнай мовай. Прыкладна 70 % апытаных выступалі за дзве мовы. Па заяве Карбалевіча[3]:
ЗгортваннеФілосаф Ігар Бабкоў паказваў, што хоць культурная праграма БНФ была ў значнай меры падтрымана і ажыццёўлена на дзяржаўным узроўні, эканамічнае развіццё краіны заставалася ў руках былой камуністычнай эліты, якая аддавала перавагу сацыяльнай стабільнасці перад рэформамі. Як лічыў Бабкоў, паколькі жыццёвы ўзровень у пачатку 1990-х гадоў бесперапынна падаў, новая беларуская ідэнтычнасць пачала асацыявацца з нестабільнасцю. Як следства, у процівагу «нацыянал-дэмакратычнаму» праекту Зянона Пазняка быў вылучаны «неасавецкі» Аляксандра Лукашэнкі. Апошні прапаноўваў: пазітыўнае ўспрыманне савецкага мінулага і беларускай сучаснасці як «захавання ўсяго лепшага» з савецкага жыцця; прыярытэтнасць такіх каштоўнасцяў, як стабільнасць і бяспека, перад такімі, як свабода і індывідуальныя магчымасці; размытасць моўнай ідэнтыфікацыі; прыхільнасць саюзу з Расіяй як стратэгічнаму геапалітычнаму выбару Беларусі, антызаходніцтва[2]. Яраслаў Шымаў пісаў[2]:
Як вынік, у 1994 годзе Лукашэнка перамагае на першых у гісторыі краіны прэзідэнцкіх выбарах. У наступным годзе на рэферэндум кіраўнік дзяржавы высунуў сярод іншых пытанне пра наданне рускай мове статусу дзяржаўнай, што большасць падтрымала. Рэферэндум паклаў канец спробам дзяржавы на працягу 1990—1995 гадоў падняць і ўмацаваць статус беларускай мовы, укараніць яе ў грамадскім ўжыванні. Пачаўся адваротны працэс — узмацненне русіфікацыі[11][2][12]. Летам 1998 года ў закон «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь» былі ўнесены змяненні і дапаўненні. У адпаведнасці з імі была выключана выдзеленая прэамбула і вызначаны ў якасці дзяржаўных моў беларуская і руская мовы. З прыняццем новай рэдакцыі закона аб мовах ад 13 ліпеня 1998 года было спынена прыярытэтнае развіццё беларускай мовы, а таксама адменена дзяржаўная праграма яе развіцця[13]. Гл. таксамаКрыніцы
Літаратура
|
||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
