Санџак (регион)
Санџак ― историско-географски регион[1][2][3] сместен во југозападниот дел на Србија и источниот дел на Црна Гора.[4] Името Санџак потекнува од Новопазарскиот Санџак, поранешен отомански санџак (административна единица) основан во 1865 година. Различни империи и кралства владееле со регионот. Во 12 век, Санџак бил дел од средновековната српска област и кнежевство Рашка. За време на владеењето на Отоманската Империја над Балканот, регионот стана важен административен округ, со Нови Пазар како административно средиште. Санџак бил под австроунгарска окупација помеѓу 1878 и 1909 година додека Отоманската Империја не ја вратила контролата врз регионот во 1909 година. Во 1912 година бил поделен меѓу Кралството Црна Гора и Кралството Србија. Нови Пазар служи како економско и културно средиште во Санџак и е најнаселен град во регионот. Санџак има разновиден и сложен етнички и религиозен состав, со значајно муслиманско, православно и католичко население. Бошњаците го сочинуваат етничкото мнозинство во овој регион. ЕтимологијаСрпскохрватскиот поим Санџак (латиница: Sandžak) е транскрипција на турскиот збор sancak (санџак, „покраина“).[5] Кај Србите, областа е позната и како Санџак или како Рашка. ГеографијаСанџак се протега од југоисточната граница на Босна и Херцеговина[6] до границите со Косово[7][8][9] и Албанија[9] на површина од околу 8.500 квадратни километри. Шест општини во Санџак се во Србија (Нови Пазар, Сјеница, Тутин, Пријепоље, Нова Варош и Прибој[10]), а седум во Црна Гора (Пљевља, Бијело Поље, Беране, Петњица, Рожаје, Гусиње и Плав[11]) . Понекогаш и црногорската Општина Андријевица е сметана за дел од Санџак. Најнаселена општина во регионот е Нови Пазар (100.410),[12] додека други големи општини се: Пљевља (31.060),[13] и Прибој (27.133).[12] Во Србија, општините Нови Пазар и Тутин се дел од Рашкиот Округ,[14] додека општините Сјеница, Пријепоље, Нова Варош и Прибој, се дел од Златиборскиот Округ.[14] ИсторијаОтоманска властСрпското Деспотство било освоено од Отоманската Империја во 1455 година. За време на османлиското време, многу жители го прифатиле исламот. Менувањето на верата била предизвикана од голем број фактори, главно економски бидејќи муслиманите плаќале пониски даноци.[15] Муслиманите исто така биле привилегирани во споредба со христијаните, кои не биле во можност да работат во администрацијата или да сведочат на суд против муслиманите.[16] Вториот фактор кој придонел за исламизацијата биле православното население што зборувало словенски било протерано на север, додека другите христијани и муслимани биле протерани на османлиската територија. Земјата напуштена од Србите ја населиле население од соседните области кои или биле или станале муслимани во Санџак. Големи преселби се случиле во текот на 18 и 19 век. Третиот фактор на исламизацијата била географската местоположба на Санџак, што му овозможило да стане трговско средиште, олеснувајќи ја исламизацијата меѓу трговците.[17] Племенските преселби во Санџак придонеле за неговата историја и идентитет заедно со културата.[18][19]  Втората половина на 19 век била многу важна во однос на обликувањето на тековната етничка и политичка состојба во Санџак. Австроунгарија го поддржала одвојувањето на Санџак од Отоманската Империја, или барем нејзината автономија во неа. Причината било да биде спречено обединувањето на Србија и Црна Гора и да биде дозволено натамошно проширување на Австроунгарија на Балканот. Според овие планови, Санџак бил сметан за издаден дел од Босна и Херцеговина, додека неговото муслиманско население одиграло значајна улога давајќи им на Австроунгарците изговор за заштита на муслиманското малцинство од православните Срби.[20] Административно, тој бил дел од Босанскиот Санџак до 1790 година, кога станал одделен Новопазарски Санџак.[се бара извор] Меѓутоа, во 1867 година, тој станал дел од Босанскиот Вилает кој се состоел од седум санџаци, вклучувајќи го и Новопазарскиот Санџак. Ова довело до тоа муслиманите од Санџак да се идентификуваат со другите словеногласни муслимани во Босна и Херцеговина.[21] Мешавина од словенски и албански говорници го сочинувале муслиманското население на Санџак на крајот на деветнаесеттиот век. Албанските говорители постепено се преселиле или биле преселени во Косово и Македонија, оставајќи првенствено словенско говорно население во остатокот од регионот (освен во југоисточниот агол на Санџак кој завршил како дел од Косово).[22] Некои членови на албанските Шкрели (познати како српски: Шкријељ) и племињата Кељменди почнале да се селат во долните краеви на Пештер и Санџак околу 1700 година. Кељмендскиот поглавар го прифатил исламот и ветил дека ќе го преобрати својот народ. Вкупно 251 кељмендско домаќинство (1.987 луѓе) биле населени во областа на Пештерската Висорамнина во таа прилика, но пет години подоцна прогонетите Кељменди успеале да се борат за враќање во својата татковина, а во 1711 година испратиле голема јуришна сила за да доведат назад и уште неколкумина од Пештерската Висорамнина.[23] Останатите Кељменди и Шкрели преминале во ислам и станале славеногласни до 20 век, а од денес тие се самоидентификуваат како дел од бошњачката етничка припадност, иако во Пештерската Висорамнина делумно го користеле албанскиот јазик до средината на 20 век. особено во селата Угао, Бороштица, Долиќе и Градац.[24] Почнувајќи од 18 век, многу луѓе со потекло од племето Хоти се преселиле и живеат во Санџак, главно во областа на Тутин, но и во Сјеница.[25] Балкански војни и Прва светска војнаВо октомври 1912 година, за време на Првата балканска војна, српските и црногорските трупи го зазеле Санџак, кој потоа бил поделен меѓу двете земји. Ова довело до раселување на многу словенски муслимани и Албанци, кои се преселиле во Османлиската Империја како мухаџири. Тогаш, генералот Живковиќ наредил да бидат убиени 950 албански и турски истакнати лица во Сјеница, откако десет илјади Албанци го одложиле напредувањето на српските трупи.[се бара извор] За време на Првата светска војна, Санџак бил заземен од Австроунгарија, исто како што бил помеѓу 1878 и 1908 година. По Првата светска војна, Санџак станал дел од новосоздадената Држава на Словенците, Хрватите и Србите. Регионот делувал како мост меѓу муслиманите на Запад во Босна и Херцеговина и оние на исток во Косово и Македонија. Меѓутоа, словенските муслимани од Санџак претрпеле економски пад поради распадот на Отоманската Империја, која била нивниот главен извор на економска стабилност. Дополнително, аграрната реформа спроведена во Кралството СХС ја влошила нивната економска состојба, што довело до иселување на муслиманите од Санџак во Отоманската Империја.[26] Во 1919 година, во Рожајскиот, Плавскиот, и Гусињскиот Округ бил кренат албанска бунт, која подоцна стана позната како Плавско востание, борејќи се против вклучувањето на Санџак во Кралството на Србите, Хрватите и Словенците.[27][28][29] Како резултат на тоа, за време на втората окупација на српската војска на Рожае, која се случила во 1918-1919 година, седумстотини албански граѓани биле заклани во Рожае. Во 1919 година, српските сили го нападнале албанското население во Плав и Гусиње, кои барале до британската влада за заштита. Околу 450 мештани цивили биле убиени по задушувањето на востанието.[30] Овие настани резултирале со голем прилив на Албанци кои се преселиле во Албанија.[31][32] Втора светска војна Во Втората светска војна, Санџак бил бојно поле на неколку фракции. Во 1941 година, регионот бил поделен помеѓу италијанскиот црногорски протекторат, италијанскиот протекторат над Кралството Албанија и Подрачјето на Воениот Заповедник во Србија.[33] Муслиманското население било воглавно противпартизанско.[34] Тие биле организирани во мали формации познати во историографијата како Муслиманска милиција на Санџак. Овие формации во зависност од нивната местоположба и регионалната политика, биле поврзани со албанските националистички групи поврзани со Балистите во средишен и јужен Санџак или со муслимански усташки групи на север. Многу православни Срби се организирале во српските националистички четници. Ставот на овие фракции кон нацистичките сили се движеле од вооружен отпор до отворена соработка. Помали групи и православни Срби и муслимани Бошњаци организирани по 1943 година во партизанскиот Антифашистички совет на народното ослободување на Санџак. Секоја фракција барала вклучување на Санџак во повоената ситуација во одделни држави. Албанската милиција се борела за вклучување во Голема Албанија, а усташките формации сакале барем дел од Санџак да им се придружи на босанските муслимани на Независната Држава Хрватска. Во рамките на Југословија, Бошњаците, Србите и Црногорците усвоиле различни стратегии. Бошњаците сакале или обединување со Босна и Херцеговина под сојузна Југославија или создавање на автономен санџачки регион. Србите и Црногорците сакале областа или целосно да премине на Србија или на Црна Гора.[35] Формалната поделба на Санџак помеѓу италијанската и германската сфера на влијание била во голема мера игнорирана бидејќи месната политика ја обликувала контролата врз областа. Пријеполе, кое формално било во рамките на италијанската област на владеење во Црна Гора, всушност било под Сулејман Пачариз, поврзан со НДХ, додека Нови Пазар во германската сфера била предводен од албанскиот националист Аќиф Бљута. Судирите меѓу Албанците и Србите во јужен Санџак започнале во април 1941 година. Во другите градови на Санџак биле водени слични битки меѓу различни фракции. Ото фон Ердмансдорф, специјалниот пратеник на Германија во Санџак во својата кореспонденција спомнал дека до 100.000 Албанци од Санџак сакале да бидат преместени од Србија под јурисдикција на Албанија.[36] Италијанските и германските сили размислувале да донесат размена на население од Санџак до Косово за да биде запрено меѓуетничкото насилство меѓу Србите и Албанците. Питер Фајфер, дипломат на Министерството за надворешни работи на Германија, предупреди дека плановите за преселување ќе предизвикаат голем раскол меѓу германската армија и Албанците и тие биле напуштени. Во ноември 1941 година, додека траеле судирите, Албанците ги поразиле четниците во Битката кај Нови Пазар. Битката била проследена со репресалии против Србите од Нови Пазар. Во 1943 година, четничките сили со седиште во Црна Гора спровеле низа операции за етничко чистење против муслиманите во регионот Бихор во денешна Србија. Во мај 1943 година, околу 5400 Албанци, мажи, жени и деца во Бихор биле масакрирани од четничките сили на Павле Ѓуришиќ.[37] Во реакција, познатите од регионот потоа објавиле меморандум и се изјасниле дека се Албанци. Меморандумот бил испратен до премиерот Екрем Либохова од кого побарале да интервенира за да може регионот да биде обедини со албанското кралство.[38] Се проценува дека вкупно 9.000 муслимани биле убиени од четниците и придружните групи за време на војната во Санџак.[39] Еврејската заедница на Нови Пазар првично не била вознемирувана бидејќи градот немал значителна концентрација на германски сили, но на 2 март 1942 година, Евреите во градот бил собрани од германската војска и биле убиени во логори за истребување (мажите во Бубањ, и жените и децата во Сајмиште).[40][41] Во 1943 година, бил создаден СС-полицискиот „самоодбранбен“ полк „Санџак“, кој бил создаден со приклучување на три баталјони албански соработнички трупи со еден баталјон на Муслиманската милиција на Санџак.[42][43] Во еден момент во Сјеница оперирале околу 2.000 припадници на СС полкот.[44] Нејзин водач бил Сулејман Пачариз,[45] исламски свештеник со албанско потекло.[46]  Антифашистичкиот совет за народно ослободување на Санџак (АВНОС) бил основан на 20 ноември 1943 година во Плевља.[47] Во јануари 1944 година, Земското собрание на Црна Гора и Которскиот залив го презел Санџак како дел од идната црногорска сојузна единица. Меѓутоа, во март, Комунистичката партија се спротивставила на ова, инсистирајќи на тоа дека претставниците на Санџак во АВНОЈ треба да одлучуваат за ова прашање.[48] Во февруари 1945 година, Претседателството на АВНОЈ донело одлука да се спротивстави на автономијата на Санџакот. АВНОЈ објаснило дека Санџак нема национална основа за автономија и се спротивставило на распаѓањето на српскиот и црногорскиот тоталитет.[49] На 29 март 1945 година во Нови Пазар, АВНОС ја прифатиле одлуката на АВНОЈ и територијата била поделена меѓу Србија и Црна Гора.[50] Санџак бил поделен врз основа на демаркационата линија од 1912 година.[49] Социјалистичко времеЕкономски, Санџак останал неразвиен. Имало мала количина на сурова и индустрија со ниски приходи. Товарот бил превезуван со камиони по лоши патишта. Економските училишта, кои останаа малубројни во средното образование, биле отворени за младите од работничката класа. Во Санџак немало факултет, ниту отсек или високо образование.[26] Санџак доживеал постапка на индустријализација, при што биле отворени фабрики во неколку градови, вклучувајќи ги Нови Пазар, Пријепоље, Прибој, Иванград, додека рудниците за јаглен биле отворени во областа на Пријепоље. Урбанизацијата предизвикала голема општествена и економска промена. Многу луѓе ги напуштиле селата и заминале во градовите. Националниот состав на урбаните средишта бил променет на штета на муслиманите, бидејќи повеќето од оние што ги населувале градовите биле Срби. Муслиманите продолжиле да го губат својот економски статус, продолжувајќи го трендот наследен од времето на распадот на Отоманската Империја и аграрната реформа во Кралството Југославија.[26] Продолжило и иселувањето на муслиманите во Турција, предизвикано од општата неразвиеност на регионот, несогласувањето со комунистичките власти и недовербата кон Србите и Црногорците, но и поради национализацијата и експропријацијата на имотот. Србите од Санџак се преселувале и во побогатите региони на средна Србија или во Белград или Војводина, додека муслиманите се преселувале и во Босна и Херцеговина.[51] Референдум за автономија од 1991 годинаПомеѓу 25 и 27 октомври 1991 година, бил одржан Референдум за автономија на Санџак, организиран од Муслиманскиот национален совет на Санџак (МНВС), кој се состоел од муслиманската Партија за демократска акција (ПДА) и други организации и партии на Бошњаците.[52] Тоа било прогласено за нелегално од Србија. Според ПДА, на референдумот учествувале 70,2 отсто од населението, а 98,92 отсто гласале за автономија.[53] Современ периодСо демократските промени во Србија во 2000 година, на етничките Бошњаци им било овозможено да започнат да учествуваат во политичкиот живот во Србија и Црна Гора, вклучително и Расим Љајиќ, етнички Бошњак, кој бил министер во Владата на Србија и Црна Гора, и Рифат Растодер кој бил заменик претседател на Собранието на Црна Гора. Податоците од пописот покажуваат општо иселување на сите народности од овој неразвиен регион.[се бара извор] ДемографијаВо минатотоНаселението на Новопазарскиот Санџак било етнички и верски разновидно. Во 1878-1881 година, во санџакот се населиле муслимански словеногласни мухаџири (бегалци) од областите кои станале дел од Црна Гора. Бидејќи османлиските установи регистрирале само верска припадност, службена османлиска статистика за етничката припадност не постои. Австроунгарските, бугарските и српските конзулати, за областа дале свои етнографски проценки за санџакот. Општо земено, три главни групи живееле во регионот: православни Срби, муслимански и католички Албанци и муслимански Бошњаци. Малите заедници Роми, Турци и Евреи живееле главно во градовите. Бугарското Министерство за надворешни работи составило извештај во 1901-02 година. Петте кази (области) на тогашниот Новопазарски Санџак биле: Акова (Бијело Поље), Сјеница, Колашин, Нови Пазар и Нова Варош. Според бугарскиот извештај, во казата на Акова имало 47 албански села во кои имало 1.266 домаќинства. Србите живееле во 11 села во кои имало 216 домаќинства.[54] Гратчето Акова (Бијело Поље) имало 100 албански и српски домаќинства. Имало и мешани села - населени и со Срби и со Албанци - кои имале 115 домаќинства со 575 жители. Казата Сјеница била населена главно со православни Срби (69 села со 624 домаќинства) и Бошњаци (46 села со 655 домаќинства). Во 17 села живееле и православни Срби и Бошњаци. Албанците (505 домаќинства) живееле исклучиво во градот Сјеница. Казата Нови Пазар имала 1.749 домаќинства во 244 српски села и 896 домаќинства во 81 албанско село. Девет села населени и со Срби и со Албанци имале 173 домаќинства. Градот Нови Пазар имал вкупно 1.749 српски и албански домаќинства со 8.745 жители.[55] Казата Колашин имала 27 албански села со 732 домаќинства и 5 српски села со 75 домаќинства. Административното средиште на казата Колашин, Шаховиќи, имало 25 албански домаќинства. Казата Нови Варош, според бугарскиот извештај, имала 19 српски села со 298 домаќинства и „едно босанско (бошњачко) село со 200 куќи“.[56] Нови Варош имал 725 српски и некои албански домаќинства.[57] Последната службена регистрација на населението во Новопазарскиот Санџак пред Балканските војни, била извршена во 1910 година. На отоманскиот попис од 1910 година биле забележани 52.833 муслимани и 27.814 православни Срби. Околу 65% од населението биле муслимани, а 35% српски православни. Мнозинството од муслиманското население биле Албанци.[58] Последниот југословенски предвоен попис од 1931 година броел во Бијело Поље, Пријепоље, Нова Варош, Пљевља, Прибој, Сјеница и Штавица вкупно 204.068 жители. Тие главно биле вброени како православни Срби или Црногорци (56,48%) и Бошњаци (43,09%).[35] Современ периодИ во денешно време, Санџак е многу етнички разновиден регион. Повеќето Бошњаци се изјасниле како Муслимани по народност на пописот во 1991 година. Меѓутоа, до пописот 2002-2003 година, повеќето од нив се изјасниле како Бошњаци. Сè уште постои значително малцинство кое се идентификува како Муслимани (по етничка припадност). Сè уште има некои албански села (Бороштица, Долиќе и Угао) во регионот на Пештерската Висорамнина.[59] Во минатото имало поголемо присуство на Албанци во Санџак, но поради различни фактори како што се преселбата, асимилацијата, заедно со мешањето, многумина наместо тоа се идентификуваат како Бошњаци.[18][60][61] Католичките албански групи кои се населиле во Тутин и на почетокот на 18 век, во тој период се преобратиле во ислам. Нивните потомци сочинуваат големо мнозинство од населението на Тутин и Пештерската Висорамнина.[62] Словенскиот дијалект во Гусиње и Плав (понекогаш се сметани за дел од Санџак) покажува многу високо структурно влијание од албанскиот. Неговата посебност во однос на јазичниот допир меѓу албанскиот и словенскиот јазик е објаснувана со тоа што повеќето словенски говорници во денешно Плав и Гусиње имаат албанско потекло.[63] Вкупното население на општините Санџак во Србија и Црна Гора е околу 385.666. Мноштво луѓе во Санџак се идентификуваат како Бошњаци. Тие сочинуваат 52,05% (197.754) од населението во регионот. Србите сочинуваат 30,03% (114.121), Црногорците 6,97% (26.494), Муслиманите по народност 4,71% (17.879), а Албанците 1,06% (4.035). Околу 19.687 (5,18%) луѓе припаѓаат на помали заедници или избрале да не се изјаснуваат по етнички идентитет.
Религијата во Санџак е исто така разновидна како и етничкиот состав, повеќето од Бошњаците се муслимани, додека мнозинството од Србите се православни. Меѓутоа, поради долготрајната отоманска окупација, Санџак е повеќе муслимански ориентиран.
Галерија
Поврзано
Наводи
Општи извори
Надворешни врски
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
,_Novi_Pazar,_Srbija.jpg)
Portal di Ensiklopedia Dunia
