Агатангел Крымскі

Агатангел Крымскі
Асабістыя звесткі
Дата нараджэння	3 (15) студзеня 1871
Месца нараджэння	Уладзімір, Уладзімірскі павет[d], Валынская губерня, Расійская імперыя[1]
Дата смерці	25 студзеня 1942(1942-01-25)[2] (71 год)
Месца смерці	Кастанай, Кастанайская вобласць, Казахская ССР, СССР[3]
Грамадзянства	Расійская імперыя  Украінская Народная Рэспубліка  УССР  СССР
Бацька	Q4242928?
Альма-матар	гісторыка-філалагічны факультэт Маскоўскага ўніверсітэта[d] (1896) Лазараўскі інстытут усходніх моў[d] (1892) Pavlo Galagan College[d] (1889)
Месца працы	Кіеўскі нацыянальны ўніверсітэт імя Тараса Шаўчэнкі Нацыянальная акадэмія навук Украіны
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	паэт, антраполаг, гісторык, выкладчык універсітэта, пісьменнік, перакладчык
Гады творчасці	1895—1942
Дэбют	1895
Грамадская дзейнасць
Член у	Нацыянальная акадэмія навук Украіны
Узнагароды
Подпіс
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Агатанге́л Крымскі (укр.: Агатангел Кримський; псеўданімы А. Хванько, Хванько Кримський, Ївхимець, Панько Рогач, Мирдза-Джафар; 15 студзеня 1871, Уладзімір, Украіна — 25 студзеня 1942, Кустанай, цяпер Кастанай, Казахская ССР) — украінскі гісторык, мовазнаўца, арыенталіст, пісьменнік, перакладчык, паэт, паліглот, адзін з заснавальнікаў Акадэміі навук Украіны (1918). Ахвяра сталінскага тэрору^[4].

Паходзіў з крымскататарска-беларускай сям’і, якая перайшла ў праваслаўе. Нарадзіўся ва Уладзіміры цяперашняй Валынскай вобласці Украіны (тады Валынскай губерні Расійскай імперыі) у сям’і крымскага татарына з беларускімі каранямі, настаўніка гісторыі і геаграфіі Юхіма Сцяпанавіча Крымскага. Заснавальнікам роду Крымскіх быў мула з Бахчысарая, які пераехаў у Мсціслаў (цяпер Магілёўская вобласць, Беларусь). Дзед А. Крымскага перайшоў з ісламу ў хрысціянства^[5].

З 1889 па 1892 гады навучаўся ў Лазараўскім інстытуце ўсходніх моў у Маскве. Асноўнымі дысцыплінамі вучонага былі: арабская, персідская і турэцкая мовы і літаратура. У 1892—1896 гадах скончыў поўны курс славістыкі на гісторыка-філалагічным факультэце Маскоўскага ўніверсітэта пад кіраўніцтвам мовазнаўцы Усевалада Мілера, славіста Рамана Бранта і знаўцы індаеўрапейскіх моў Філіпа Фартунатава. У 1896 годзе малады вучоны склаў магістарскія іспыты па арабістыцы ў Пецярбургскім універсітэце і па славянскай філалогіі ў Маскоўскім універсітэце. Агулам ён ведаў шэсцьдзесят моў^[6]. Пасля заканчэння Маскоўскага ўніверсітэта А. Крымскі атрымаў двухгадовую стыпендыю Лазараўскага інстытута, каб паехаць у Сірыю і Ліван. Падчас гэтай паездкі ў 1896—1898 гадах ён сабраў шмат матэрыялаў і дакументаў, над якімі працаваў да самай смерці^[7].

У 1918 годзе пераехаў у Кіеў, дзе стаў неадменным сакратаром Украінскай акадэміі навук, заснаванай гетманам Паўлам Скарападскім. Быў адным з акадэмікаў-заснавальнікаў Украінскай акадэміі навук. У Кіеве А. Крымскі быў стваральнікам украінскага ўсходазнаўства^[8].

У 1929 годзе А. Крымскі быў пераследаваны і пазбаўлены пасады. У 1930-я гады А. Крымскі быў практычна адхілены ад навукова-педагагічнай працы ў навуковых установах Украіны. Жыў у Кіеве і Звянігародцы. З 1930 года творы Крымскага забароненыя. У 1939 годзе рэабілітаваны, але ў ліпені 1941 года, пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны, НКУС арыштаваў яго як «асабліва ненадзейнага» па абвінавачанні ў «антысавецкай нацыяналістычнай дзейнасці»^[4] і выслаў у Казахстан. Афіцыйна Агантангел Крымскі памёр ад знясілення ў турэмным шпіталі, але ёсць версія, што ён мог памерці ад жорсткіх катаванняў^[9]. Яго справа была канчаткова спыненая ў 1957 годзе, а ў 1960 годзе ён быў афіцыйна рэабілітаваны.

Агатангел Крымскі быў геем. Ягоную гомасексуальную арыентацыю, між іншым, пацвярджаюць тэксты з цыкла вершаў «Нечестиве Кохання», у якіх Крымскі разважае пра сваю гомасексуальнасць. Гомасексуальнасць А. Крымскага даследавалі Саламія Паўлычка^[10] і Аляксандр Авербух^[11].

Агатангел Крымскі — аўтар шматлікіх прац па гісторыі і культуры арабскіх краін, Ірана, Турцыі і інш., семіфалогіі, гісторыі, ісламу (ведаў каля 60 моў, пераважна ўсходніх)^[12]. Вялікую ўвагу надаваў вывучэнню гісторыі ўкраінскай мовы і літаратуры, фальклору, этнаграфіі. Агатангел Крымскі лічыцца адным з самых выбітных усходазнаўцаў у гісторыі сусветнай філалагічнай навукі^[13].

А. Крымскі як пісьменнік вядомы сваімі паэтычнымі творамі на ўсходнюю тэматыку, якія ўвайшлі ў зборнік «Пальмавыя галінкі», апавяданнямі і раманам. Крымскаму таксама належаць шматлікія літаратурныя пераклады Антары, Амара Хаяма, Саадзі, Гафіза, Міхры-Хатуна, Фірдаўсі і многіх іншых, у тым ліку заходнееўрапейскіх паэтаў^[14].

Па-беларуску выдаваўся зборнік «Бейруцкія апавяданні»^[15], за пераклад якога Уладзіслаў Гарбацкі быў намінаваны на прэмію Drahomán Prize-2022 за пераклады ўкраінскай літаратуры на мовы свету^[16].

• Про научність фонетичної правописи // Буковина, 1897,
• Ислам, его возникновение и старейший период его истории. Москва, 1901,
• Історія мусульманства, 1904—1912,
• Українська граматика (у 2-х т., 1907—1908),
• Історія арабів і арабської літератури, 1911—1912,
• Нариси з історії української мови (1922, у співавторстві з О. Шахматовим),
• Історія Персії та її письменства, 1923,
• Історія Туреччини та її письменства, 4 тт., 1924—1927,
• Перський театр, звідки він узявся та як розвивався, 1925,
• Вибрані сходознавчі праці в п’яти томах: Т. I. Арабістика (2007); Т. II. Тюркологія (2007); Т. III. Тюркологія (2010); Т. IV. Іраністика (2008); Т. V. Іраністика (2010).

• Пальмове гілья, 1901, 1908, 1923,
• Повістки й ескізи з українського життя, 1895,
• Бейрутські оповідання, 1906; у беларускім перакладзе: Крымскі, Агатангел (2022). Бейруцкія апавяданні. Лондан: Skaryna Press. p. 133. ISBN 978-1-915601-02-5. Архівавана з арыгінала 25 красавіка 2023. Праверана 25 красавіка 2023.
• Андрій Лаговський, раман (1905, цалкам апублікаваны ў 1972 годзе).

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Агатангел Крымскі