Літоўская канцэпцыя ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага

Літоўская канцэпцыя (таксама традыцыйны^[1], летувіская, балцкая, афіцыйная савецкая^[2]) — гістарыяграфічная канцэпцыя, якая разглядае Вялікае Княства Літоўскае як дзяржаву, якая склалася на балцкай (літоўскай) аснове. Мяркуе эвалюцыю старажытналітоўскага грамадства да дзяржавы і заваёву суседзяў-славян. Канцэпцыя зарадзілася ў XVIII—XIX стагоддзях^[3], але яе вытокі ляжаць у XVI стагоддзі^[2].

Дадзенага пункту гледжання прытрымліваліся многія расійскія (а раней савецкія), польскія і літоўскія гісторыкі^[4]. Аднак навуковыя супольнасці Літвы, Расіі^[5] і Польшчы^[6] пераглядаюць старыя погляды. Так, у прыватнасці, ад такога падыходу адмовіліся ва Універсальнай літоўскай энцыклапедыі^[7].

У межах беларуска-літоўскай дыскусіі пра ВКЛ галоўнымі апанентамі прадстаўнікоў канцэпцыі з’яўляюцца паслядоўнікі Ермаловіча, якія пазіцыянуюць дзяржаву як беларускую. У якасці «трэцяй сілы» выступілі прыхільнікі цэнтрысцкага падыходу, якія ўлічваюць ролю абодвух народаў. Менавіта апошняя канцэпцыя набірае папулярнасць, так як адхіляе крайнія і аднабаковыя падыходы да праблемы^[6].

Бачанне і трактоўка тэмы

Зараджэнне дзяржавы

Дзяржава ўяўляецца як вынік сацыяльна-палітычнага развіцця старажытналітоўскіх плямёнаў. Ключавым момантам у фарміраванні ВКЛ было падпарадкаванне літоўцамі жыхароў Русі^[4]. Як адзначаюць прыхільнікі літоўскай канцэпцыі, калі ўсходнія славяне мелі моцную дзяржаўнасць (IX—XI стст.) — Кіеўскую Русь, сучасная Літва ўяўляла сабой шэраг асобных зямель на чале з «кунігасамі» (князямі). Дзяржава тут паўстала толькі ў XIII ст. і адразу ж ператварылася ў магутную палітычную і ваенную арганізацыю. Для паўднёвых і заходніх зямель Русі XII—XIII стст. былі перыядам феадальнай раздробненасці, міжусобных войн, якія саслаблялі славян. Усё гэта дапаўнялася набегамі мангола-татараў і крыжакоў. Тым самым, заходнія і паўднёвыя землі Русі, нягледзячы на больш высокі ўзровень развіцця, сталі лёгкай здабычай для балтаў^[8].

Часткай канцэпцыі з’яўляецца гіпотэза пра раннелітоўскую дзяржаву, якая меркавана ўзнікла ў Аўкштайціі^[2] прыкладна да 1183 года (першы самастойны паход літоўцаў на рускія землі^[9]). Аднак грунтоўнае станаўлення княства адносяць да сярэдзіны XIII стагоддзя^[10]. Паслабленне Русі ў ходзе феадальнай раздробненасці лічыцца ключавым фактарам, які дазволіў літоўцам пачаць экспансію, у першую чаргу тым, што балты прыцягваліся да канфліктаў князёў у якасці наймітаў. Розныя княжацкія групоўкі спрабавалі перавабіць літоўскія дружыны на свой бок, і такім чынам яны сталі залежнымі ад іншаземцаў. Мяркуецца, што ў XII ст. пры падтрымцы Полацка, у чые міжусобіцы былі ўцягнутыя найміты, Літва заваявала суседнія княствы Нальшаны, Дзяволтва і Нерыс. Да 1183 года літоўцы маглі аб’яднаць усе гэтыя землі ў адно княства, пра што сведчыць узмацненне іх моцы ў той перыяд. Імпульсам для кансалідацыі балтаў стала знешняя пагроза: па-першае, стабілізацыя становішча Полацка прывяла да аднаўлення экспансіі палачан у Нальшаны ў напрамку Браслава; па-другое, у Балтыйскі рэгіён прыходзяць крыжакі. Правёўшы аб’яднанні, з 1183 года літоўская дзяржава пачынае набегі на ўсходніх суседзяў^[11]. У XII–XIII стст. літоўцы здзяйснялі напады на Пскоў, Ноўгарад, Полацк, Вялікія Лукі^[12]^[13].

Рабаўніцкія набегі звязваюць з узмацненнем літоўскага племя. Па колькасці паходаў яно абагнала прусаў і куршаў. Як лічаць прыхільнікамі канцэпцыі, узвышэнне племя і заклала асновы для змены племяннога ладу і наступнага ўзнікнення дзяржавы. Спасылаючыся на дагавор 1219 г. аб саюзе паміж галіцка-валынскімі і літоўскімі князямі, дзе імя будучага заснавальніка дзяржавы Міндоўга стаіць на чацвёртым месцы сярод пяці старэйшых князёў, паказваецца, што першапачаткова Літва з’яўлялася канфедэрацыяй зямель без агульнага кіраўніка. У 1245—1246 гадах Міндоўг фігуруе як «вярхоўны кароль», а гэта кажа пра аб’яднанне зямель у адзіную дзяржаву з агульным кіраўніком^[9]. Магчыма, што штуршком да ператварэння канфедэрацыі ў адзіную дзяржаву стала экспансія крыжакоў у Балтыйскі рэгіён^[14].

Развіццё дзяржавы

У якасці прыкметы функцыянавання ВКЛ называецца распаўсюджванне паняцця «Літва» на новых тэрыторыях. На думку прыхільнікаў, цэнтрам дзяржавы была Літва ў вузкім сэнсе — былая тэрыторыя першапачатковага Літоўскага княства, раён пражывання племя літва. З цягам часу назва распаўсюдзілася на тэрыторыю сучаснай Літоўскай Рэспублікі^[15]. Як мяркуецца, гістарычная Літва заняла тэрыторыю Жамойці, Аўкштайціі, Селы і Земгалы^[1]. Тэрытарыяльныя прэтэнзіі вялікіх князёў кажуць пра разуменне імі агульнасці ўсяго балцкага прасторы. Так, напрыклад, Вітаўт на падставе моўнага сваяцтва даводзіў прыналежнасць Жамойці Літве^[16].

Ядром фарміравання дзяржавы называецца «літоўская зямля» (тэрыторыя паміж Нёманам і Віліяй). У часы Міндоўга да яе далучаны іншыя заселеныя продкамі літоўцаў мясцовасці. Тэрыторыі, населеныя людзьмі з родным літоўскай мовай, а пазней – і з літоўскай самасвядомасцю, паступова звужаліся з-за славянізацыі, але назва Літва разам з межамі Вялікага Княства Літоўскага распаўсюдзілася на іншыя вобласці. Усю тэрыторыю ВКЛ з цягам часу і сталі называць Літвой, у сучаснасці — гістарычнай Літвой. У сувязі з тым прыкмечана, што ў XVI–XVIII стст. шляхта ВКЛ стала лічыць сябе літоўцамі (ліцвінамі) незалежна ад свайго этнічнага паходжання. Нават афіцыйную мову дзяржаўнага пісьменства, якая ўзнікла на аснове мовы продкаў сучасных украінцаў і беларусаў, называлі «літоўскай». Паводле літоўскіх гісторыкаў, змены ў вызначэнні паняцця «Літва» адбыліся на мяжы XIX—XX стагоддзяў, калі на змену «старалітоўцам» (прыхільнікам адраджэння ВКЛ, якія этнічна былі прадстаўнікамі розных народаў) прыйшлі «младалітаўцы» (этнічныя літоўцы, якія выступалі за стварэнне нацыянальнай дзяржавы на тэрыторыях пражывання свайго народа)^[17].

У калектыўнай працы «Гісторыя Літвы» 2013 года сказана, што княства ніколі не змагло б заваяваць прасторы Кіеўскай Русі, калі б не мангольскае ўварванне і міжусобіцы. Аўтары назвалі Літву таго перыяду «ценявой імперыяй». Падобныя дзяржаўныя ўтварэнні ўзнікаюць на памежжы альбо на перыферыі разбураных імперый, калі былыя падданыя, гандлёвыя партнёры або саюзнікі-сатэліты падпарадкоўваюць сабе частку яе тэрыторыі. Звычайна захопнікі пераймаюць адміністрацыйную структуру і культурную спадчыну, што і адбывалася з літоўцамі^[18].

У дадзенай сітуацыі пры Альгердзе з’яўляецца курс на заваяванне Русі («Уся Русь павінна належаць літоўцам»). У якасці сродкаў экспансіі выкарыстоўваліся і прамы захоп сілай, і дынастычныя шлюбы (хоць і тыя заключаліся пад непакрытым ваенным ціскам). Спасылаючыся на візантыйскія крыніцы, літоўскія гісторыкі паказваюць на згадкі пра сваіх продкаў, як пра «адважны і ваяўнічы народ». Пры гэтым, як адзначаецца, літоўцы пасля захопу не спяшаліся з прыгнётам, г. зн. спачатку не мянялі існы парадак (падобная палітыка вядомая з часоў Гедзіміна пад выразам «не разбураць даўніны, не ўводзіць навізны»). Кіраўнікі захоўвалі старыя княжацкія структуры, што пазней аформілася ва ўдзельныя прывілеі, гэта значыць у аўтаноміі. Прычынай такіх адносін тлумачыцца больш высокім узроўнем культурнага развіцця славян. Літва не магла навязаць іншым народам ні сваю мову, ні сваю культуру, ні сваю рэлігію, паколькі паганства было не ў стане канкураваць з праваслаўем, якое валодала да таго часу развітой арганізацыйнай структурай і пісьменнасцю^[19].

З прычыны гэтай акалічнасці, літоўская кіруючая вярхушка пачала славянізавацца. Літоўскія князі і намеснікі новых тэрыторый нярэдка пераходзілі з паганства ў праваслаўе. Праз кантакты з заваяваным насельніцтвам у літоўскую мову трапілі хрысціянскія паняцці, прыйшлі жывапіс і каменная архітэктура. Русіны, гэта значыць праваслаўнае славянскае насельніцтва, былі ў ліку набліжаных вялікіх князёў^[20].

Першая сталіца

У рамках беларуска-літоўскай дыскусіі ідуць спрэчкі аб першай сталіцы дзяржавы. Літоўскі бок настойвае, што гэта быў Кярнаве, грунтуючыся на працы «Ганец цноты» 1574 года Мацея Стрыйкоўскага^[21].

Крытыка

Крытыкі адзначаюць, што ўклад і роля продкаў беларусаў пры такім падыходзе не разглядаюцца^[22]^[23]. Замест заваёў вылучаецца здагадка аб супрацоўніцтве і мірным далучэнні зямель Русі да Літвы, дзе ваенная моц балтаў аб’ядналася з культурнымі дасягненнямі ўсходніх славян^[24]^[25].

Прадстаўнікі беларускай канцэпцыі Міколы Ермаловіча, абапіраючыся на тапоніку, летапісную Літву размяшчаюць не на сучаснай літоўскай тэрыторыі, а ў Верхнім Панямонні паміж Полацкай, Тураўска-Пінскай і Навагрудскай землямі. Затым гэтая назва распаўсюдзілася на ўсю тэрыторыю Беларусі і ўсход Літвы. Большая частка Літоўскай Рэспублікі была вядома як Жмудзь^[26]^[27]^[28]. Павел Урбан адзначаў, што яна з’яўлялася адасобленым ад Літвы краем, таксама як і Аўкштайція — іншая вобласць, насельніцтва якой стала асновай для сучаснага літоўскага народа^[29].

Апаненты паказваюць, што па Статуту ВКЛ дзяржаваўтваральнымі народамі былі ліцвіны (беларусы) і русіны (украінцы), а вось жмудзіны (літоўцы) аб’яўляліся разам з яўрэямі пазбаўленымі правоў нацыянальнымі меншасцямі. Прысваенне назвы Літвы жмудзінам прыйшло пры расійскіх уладах: замест «ліцвіны» ў значэнні беларусаў царызм увёў у 1870-х паняцце «літоўцы» ў значэнні жмудзінаў^[30] (працэс быў пачаты ў XVI стагоддзі, калі ва Усходняй Прусіі пад літоўцамі пачалі разумець менавіта балцкае насельніцтва дзяржавы^[31]). Балцкі кампанент у ВКЛ тлумачыцца наяўнасцю на тэрыторыі сучаснай Гродзенскай вобласці яцвягаў, якія беларусізаваліся і ніяк не звязаныя з літоўцамі^[32].

Ролю Міндоўга ў гісторыі паслядоўнікі Ермаловіча лічаць перабольшанай. Аддаецца большае значэнне дзейнасці Войшалка. Менавіта ім праведзена аб’яднанне Новагародскай, Пінскай, Нальшанскай, Дзяволтаўскай, Полацка-Віцебскай і летапісных літоўскіх зямель у адзіную дзяржаву. Аднак калі далучэнне балцкіх тэрыторый было гвалтоўным, то далучэнне гарадоў Пінск, Полацк і Віцебск праходзіла добраахвотна. Падобным чынам да Вялікага Княства Літоўскага далучаліся і іншыя беларускія землі. Вырашальную аб’яднальную ролю ў пачатковы перыяд гуляў Навагрудак^[33]. Адзначаецца, што ўсходнеславянскія землі шмат у чым вызначалі культурнае і эканамічнае развіццё ВКЛ. Згодна з беларускай канцэпцыяй, хоць кіруючая дынастыя і частка арыстакратаў мелі літоўскае паходжанне, феадалы беларускіх і іншых зямель Русі таксама ўдзельнічалі ў кіраванні краінай^[34].

Прадстаўнікі цэнтрысцкай канцэпцыі крытыкуюць «беларусаў» і «літоўцаў» за тое, што дзяржаўнасць не разглядаецца як палітычнае ўтварэнне, сукупнасць палітычных інстытутаў, а зводзіцца да тэрыторыі, мовы і іншых этнічных прыкмет^[35]. Вялікае Княства Літоўскае названа імі поліэтнічнай дзяржавай^[36].