Цэнтрысцкая канцэпцыя ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага

Цэнтрысцкая канцэпцыя^[1][2] (таксама «беларуска-літоўская», «літоўска-беларуская», «літоўска-руская»^[3], кампрамісная^[1]) — гістарыяграфічная канцэпцыя, якая разглядае Вялікае Княства Літоўскае як шматнацыянальную дзяржаву, утвораную на балта-славянскай аснове. Такую трактоўку першапачаткова высунулі прадстаўнікі заходнерусізму, а затым развілі беларускія навукоўцы. Паводле меркавання прыхільнікаў канцэпцыі, дзяржава ўзнікла як аб’яднанне ваеннай моцы балцкіх плямёнаў (продкаў сучасных літоўцаў) і культурных дасягненняў заходнерускага насельніцтва (продкаў сучасных беларусаў і ўкраінцаў). Падкрэсліваецца мірны характар пераходу другіх пад уладу першых.

Канцэпцыя ўмацавалася ў афіцыйным гістарычным наратыве Беларусі. Яе таксама падзяляюць некаторыя расійскія, польскія і літоўскія даследчыкі.

Цэнтрысцкая канцэпцыя звязвае генезіс Вялікага Княства Літоўскага з балта-славянскім узаемадзеяннем у Верхнім і Сярэднім Панямонні^[4]: дрыгавічоў з яцвягамі і крывічоў з аўкштайтамі^[5]. Менавіта гэты рэгіён прыхільнікі вызначаюць як месца зараджэння дзяржавы^[6]. Тут паўстала некалькі славянскіх гарадоў, уключаючы Ваўкавыск, Навагарадак, Гародня, Слонім^[7]. Падкрэсліваецца мірны характар кантактаў з балцкім насельніцтвам^[8], а тэзіс пра балта-славянскае супрацьстаянне ў рэгіёне лічыцца стэрэатыпам^[9]. На думку прыхільнікаў, за некалькі стагоддзяў узаемадзеяння ў краі сфарміраваліся стабільная этна-культурная сістэма. Спасылаючыся на пісьмовыя крыніцы яны прыводзяць прыклады запрашэння ў славянскія гарады князёў-балтаў, адзначаючы, што няма зафіксаваных выпадкаў, калі падобнае адбывалася шляхам ваеннага захопу^[10].

Непасрэднае фарміраванне дзяржавы прыхільнікі канцэпцыі звязваюць з узнікненнем у літоўцаў перадумоў дзяржаўнасці, імкненнем беларускіх зямель пераадолець феадальную раздробленасць і кансалідавацца, знешніх пагрозам у асобе крыжакаў і татара-манголаў^[11]. Мяркуецца, што адбылося аб’яднанне ваеннай моцы балтаў з культурнымі дасягненнямі ўсходніх славян^[12]. Літоўскі этнас у XIII—XIV стст. быў на ўздыме, з’яўляючыся больш маладым і энергічным. У той жа час рускія княствы апынуліся ў крызісе праз раздробненасць, маючы патрэбу ў энергічных і валявых людзях^[13].

Як заяўлялася, стварэнне ВКЛ пачалося з дзейнасці Міндоўга. У міжусобнай барацьбе за ўладу ён пацярпеў паразу і быў вымушаны бегчы з першапачатковай Літвы (у той час пад тапонімам, як мяркуецца, разумеліся балцкія землі на паўночным захадзе сучаснай Беларусі і поўдні сучаснай Літвы) у Навагарадак. Мясцовае насельніцтва выбірае Міндоўга сваім князем і ставіць перад ім задачу пашырыць тэрыторыю княства за кошт суседняй Літвы^[2].

Тэзіс пра заваяванне літоўцамі беларусаў як асноўнае ў станаўленні дзяржавы адпрэчаны канцэпцыяй^[12]. Тым не менш, пашырэнне тэрытарыяльных уладанняў праз ваенныя захопы не адмаўляецца, а толькі ставіцца ў адзін шэраг з іншымі варыянтамі экспансіі, напрыклад, шлюбнымі саюзамі і дамовамі^[14][15]. Сцвярджаецца, што ў XIII—XIV стст. вырашальную ролю ў стварэнні і развіцці краіны ігралі як заходнерускія, так і літоўскія феадалы. Аднак у XV—XVI стст. усталявалася панаванне эліты славянскага паходжання^[2]. Вялікае Княства Літоўскае ўспрымаецца як поліэтнічная дзяржава, дзе кіруючая дынастыя паходзіла з балтаў, а асноўнае насельніцтва складалі славяне^[16][17].

Астатнія пазіцыі, а менавіта «беларуская» і «літоўская» канцэпцыі, крытыкуюцца за тое, што дзяржаўнасць не разглядаецца як палітычнае ўтварэнне, сукупнасць палітычных інстытутаў, а зводзіцца да тэрыторыі, мовы і іншых этнічных прыкмет^[18]. Прыхільнікі гэтай трактоўкі адмаўляюцца ўспрымаць княства як механізм дамінавання адной этнічнай групы над іншай^[19], бо перыяд яго існавання належыць да данацыянальнай эпохі, калі не існавала цяперашніх нацый, а людзі не думалі ў нацыянальных катэгорыях. Таму Вялікае Княства Літоўскае, з пункту гледжання канцэпцыі, зусім не было дзяржавай пэўнага народа^[15].

На карысць такой трактоўкі прыводзіцца асаблівая спецыфіка канцылярыі, а менавіта двухмоўе, дзе суіснавалі латынь і «руская мова» (у навуковых колах таксама старабеларуская, заходнеруская альбо стараўкраінская) — адзін з літаратурна-пісьмовых нашчадкаў старажытнарускай мовы. У сваю чаргу літоўская не здабыла такога статусу і доўгі час нават не была пісьмовай. Яна заставалася ва ўжытку ў балцкага простага люду. Часам, магчыма, ёй карысталіся вялікія князі ў гутарках, хоць веданне роднай мовы ў іх было зусім неабавязковым^[15].

У палемічнай літаратуры першай паловы XVIII стагоддзя змяшчалася ідэя мірнага характару ўключэння зямель Русі ў літоўскую дзяржаву і гарантаванага прывілеямі асаблівага статусу для праваслаўнай царквы і рускай шляхты. На гэтай аснове была сфарміравана «вялікаруская» версія паходжання ВКЛ, якая знайшла сваё адлюстраванне ў працах гісторыкаў наступных перыядаў, у тым ліку традыцыйнай беларускай гістарыяграфіі XX—XXI стагоддзяў^[1].

У другой палове XIX стагоддзя паглыбленае вывучэнне крыніц, новыя канцэптуальныя і метадалагічныя падыходы садзейнічалі выкрыццю раней невядомага пласта інфармацыі. Быў зроблены вывад, што працэс далучэння тэрыторый былой Русі не можа быць растлумачаны выключна заваявальнай стратэгіяй літоўцаў або аслабленнем заходнерускіх княстваў^[21].

У далейшым у даследчыкаў-заходнерусістаў (другая палова XIX—пачатак XX) з’яўляецца паняцце «Літоўска-руская дзяржава». Прыхільнікі гэтай плыні акцэнтавалі ўвагу на ролі «рускага пачатку» дзяржавы. Сярод такіх — Ф. Леантовіч, М. Уладзімірскі-Буданаў, М. Дашкевіч, М. Доўнар-Запольскі, М. Любаўскі і іншыя^[22][21]. Апошні ў «Нарысе гісторыі Літоўска-Рускай дзяржавы да Люблінскай уніі ўключна» (1915) падкрэсліваў, што з самага пачатку ВКЛ была дзяржавай «не проста літоўскай, а літоўска-рускай». Пад тэрмінам «рускі» гісторык разумеў усходнеславянскае насельніцтва на былых старажытнарускіх землях, якія апынуліся ў складзе ВКЛ. Улічвалі ўсходнеславянскія землі ва ўтварэнні і некаторыя польскія гісторыкі, напрыклад, Г. Пашкевіч^[23]. У далейшым у расійскай гістарычнай навуцы назва «Літоўска-Руская дзяржава» замацавалася за перыядам да Люблінскай уніі 1569 года^[24].

У брашуры В. Ластоўскага «Кароткая гісторыя Беларусі» (1910) была версія пра заваяванне беларускіх зямель літоўскімі князямі Рынгольдам і яго сынам Міндоўгам і паказвалася, што пасля заваёвы літоўскімі князямі беларускія землі страцілі незалежнасць. Пры гэтым Ластоўскі лічыў, што ВКЛ аформілася як дзяржава пасля замацавання літоўскіх князёў у Полацку (у нарысе дзяржава называлася «Літоўска-Крывіцкай дзяржава», бо на думку даследчыка крывічы склалі аснову этнагенезу беларусаў)^[25].

М. Доўнар-Запольскі ў брашуры «Асновы дзяржаўнасці Беларусі» (1919) назваў княства «Літоўска-Беларускай дзяржавай». Заяўлялася пра добраахвотнае аб’яднанні Беларусі і Літвы. Сталіца ВКЛ Вільня была заснавана на беларускіх землях. Як пісаў аўтар у наступных рукапісах, поспех распаўсюджвання ўлады балтаў тлумачыцца тым, што літоўцы і жыхары заходнерускіх зямель «былі добра знаёмыя адзін з адным у выніку ранейшых адносін», прычым адносін мірнага характару. Продкі беларусаў добраахвотна падпарадкоўваліся ўладзе замежнікаў, які валодалі ваеннай моцай, з мэтай абараніцца ад крыжакоў і прыпыніць міжусобіцы. Як лічыў гісторык, «літоўцы з’явіліся не як заваёўнікі, а як элемент, які ўносіў пэўны трывалы правапарадак у народнае жыццё». Больш за тое, яны не ўмешваліся ў мясцовыя парадкі і хутка падпарадкоўваліся культурнаму ўплыву славян^[26].

У. Ігнатоўскі ў навукова-папулярнай працы «Кароткі нарыс гісторыі Беларусі» (1926) узнікненне ВКЛ звязваў з захопам літоўскім князем Міндоўгам Чорнай Русі, што паклала пачатак дзяржаве «не проста Літоўскай, а Літоўска-Беларускай». Як пісаў навуковец, «адзінства і згода паміж літоўскім і рускім элементамі дзяржавы залежалі ад таго, што Літоўска-Беларуская дзяржава была пабудавана больш шляхам згоды, чым шляхам прыгнёту і вайны». З пункту гледжання аўтара, значны ўплыў на культуру аказвала Полацкае княства, бо «племя літвінаў было невялікім, акрамя таго, у ім не было культурнай сілы»^[26].

У сваю чаргу У. Пічэта прытрымліваўся ідэі пра заваёву. У манаграфіі «Гісторыя Літоўскай дзяржавы да Люблінскай уніі» (1921) і абагульняючай працы «Гісторыя беларускага народа» (1924) ён заявіў, што першапачатковым ядром дзяржавы сталі балцкія землі. Зрэшты, даследчык не адмаўляў, што яна па сваёй культуры была беларускай і заставалася такой да сярэдзіны XVI стагоддзя^[26].

У далейшым, бо ў БССР замацавалася сцвярджэнне пра заваяванне літоўцамі беларусаў і катэгарычна адпрэчвалася меркаванне пра мірнае ўваходжанне, канцэпцыю развівалі беларускія эмігранты. А. Станкевіч у манаграфіі «Хрысціянства і беларускі народ (спроба сінтэзу)» (1939) выказаў думку, што знаходжанне ў складзе дзяржавы мела вялікае значэнне для фарміравання і кансалідацыі беларускай нацыі. М. Шкялёнак у навуковым артыкуле «Дзяленне гісторыі Беларусі на перыяды» (1938) сцвярджаў, што ВКЛ варта разглядаць як агульную дзяржаву беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў^[27].

У пачатку 1968 гады ў часопісе «Полымя» быў апублікаваны артыкул гісторыка-прававеда Я. Юхо з заклікам разглядаць ВКЛ як беларуска-літоўскую дзяржаву. Даследчык адзначыў, што славянская культура мела высокі ўзровень развіцця, а тэрмін «Літва» выкарыстоўваўся для абазначэння беларускіх зямель аж да канца XVIII стагоддзя^[28].

У постсавецкі перыяд канцэпцыю развіваў А. Краўцэвіч. Ядром фарміравання Вялікага Княства Літоўскага навуковец назваў Верхняе і Сярэдняе Панямонне. Гэтыя землі ў той час былі зонай актыўных балта-славянскіх кантактаў^[29].

У 1992—1994 гадах у Рэспубліцы Беларусь праходзілі навуковыя дыскусіі адносна ролі і месца ВКЛ у працэсе фарміравання беларускай дзяржаўнасці. У выніку гэтых дыскусій было вырашана лічыць яго «поліэтнічнай федэрацыяй» і заканамерным этапам развіцця беларускай дзяржаўнасці. У калектыўнай працы «Нарысы гісторыі Беларусі» наўпрост гаварылася, што гістарычнымі правапераемнікамі ВКЛ з’яўляюцца беларускі і літоўскі народы, а ВКЛ на ранняй стадыі свайго існавання была «беларуска-літоўскай дзяржавай»^[30]. У 2018 годзе цэнтрысцкая канцэпцыя знайшла сваё адлюстраванне ў канцэпцыі гісторыі беларускай дзяржаўнасці^[31]. Заклікі асобных палітыкаў лічыць княства першаасновай беларускай дзяржаўнасці ў гісторыкаў падтрымкі не атрымалі^[32].

Літоўскі бок лічыць ВКЛ выключна сваім праектам. Аднак асобныя прадстаўнікі пагаджаюцца з тым, што іх продкі супрацоўнічалі са славянамі, будуючы ВКЛ. Некаторыя літоўскія і польскія гісторыкі падзяляюць цэнтрысцкую канцэпцыю, у тым ліку Р. Камунтавічус^[33], Ю. Бардах^[3], А. Бумблаўскас^[34] і Э. Александравічус^[35]. У расійскай гістарычнай навуцы яна прасоўваецца праз тэрмін «Літоўска-Руская / Руска-Літоўская дзяржава». Сярод прадстаўнікоў канцэпцыі ў Расіі — А. Дварнічэнка^[36], І. Данілеўскі^[37], С. Думін і М. Кром. Частка расійскіх даследчыкаў адмовілася ад старых тэзізаў пра імкненне беларусаў уз’яднацца з Расіяй і пра русінска-літоўскую канфрантацыі ўнутры ВКЛ^[38].

Савецкая гістарыяграфія да падобнай пункту гледжання ставілася скептычна. Ужо першыя гісторыкі Савецкага Саюза крытыкавалі сваіх калегаў за «вялікадзяржаўнасць»^[36]. Л. Абецэдарскі, які лічыўся буйным спецыялістам у галіне сярэднявечнай гісторыі Беларусі, у працы «У святле неабвержных фактаў» (1969) заявіў, што «Вялікае Княства Літоўскае ўтварылася ў XIII стагоддзі на тэрыторыі ўласна Літвы як дзяржава літоўскіх феадалаў», а беларускія феадалы істотнага ўплыву на палітыку гэтай дзяржавы не аказвалі. Ён вельмі негатыўна ацэньваў спробы пераацаніць ролю ВКЛ у развіцці беларускай нацыі. На ягоную думку, падобнае тлумачылася спробай супрацьпаставіць беларусаў рускім^[28].

Літоўскі навуковец С. Лазутка адзначаў, што Вялікае Княства Літоўскае — гэта дзяржава «не „Руска-Літоўская“ ці „Беларуска-Літоўская“ ці як там яшчэ, а менавіта „Літоўская“», крытыкуючы савецкага калегу У. Пашута, які прытрымліваўся падобных поглядаў^[39][40]. Літоўскія гісторыкі падчас публічнай дыскусіі ў Мінску ў 2013 годзе раскрытыкавалі пазіцыю беларускіх даследчыкаў па пункце пра мірнае супрацоўніцтва: бо літоўцы ў ваеннай справе пераўзыходзілі жыхароў заходнерускіх зямель, лагічна было б выказаць здагадку пра заваяванне славян^[41][42].

Як пісалі беларускія крытыкі канцэпцыі Л. Крыштаповіч (доктар філалагічных навук) і У. Казлякоў (доктар гістарычных навук) у сумесным артыкуле «Квазігісторыя пад выглядам гісторыі беларускай дзяржаўнасці» (2019), у дзяржаве вельмі хутка ўсталявалася «панаванне антырускай палітычнай наменклатуры, якая нічога агульнага не мела з беларускай ментальнасцю». На іх думку, заходнерускае насельніцтва было прыгнечаным. Як прыклад ён даваў эпізод з жыцця князя Канстанціна Астрожскага, праваслаўнага, які быў прызначаны на ўрад вялікага гетмана літоўскага. Аднак каталікі выступілі катэгарычна супраць прызначэння Астрожскага з прычыны яго веравызнання. Урэшце, Жыгімонт Стары з вялікай цяжкасцю як выключэнне ўгаварыў згадзіцца з гэтым прызначэннем^[39].

Цэнтрысцкую трактоўку крытыкавалі расійскія дзяржаўныя СМІ, якія аглядалі гістарычную палітыку ў Беларусі. У прыватнасці, EurAsia Daily называла гэту трактоўку як «нацыяналістычную»^[40]. У сваю чаргу Украина.ру паказвала^[43]:

1. ВКЛ кіравалася чужой заходнерускім землям іншаземнай дынастыяй, якая не падзяляла рэлігійных поглядаў усходніх славян^{[заўв 1]}.
2. Бліжэйшае атачэнне літоўскіх князёў складалася з балцкай арыстакратыі, пазней ахрышчанай у каталіцтва. Пераважная большасць магнацкіх родаў вядуць сваё паходжанне з карэннай Літвы. Заходнеруская знаць прадстаўлена толькі невялікай колькасцю родаў.
3. Сталіца дзяржавы размяшчалася ў цэнтры літоўскіх, а не заходнерускіх зямель, там сама знаходзіўся і паганскі, а пазней каталіцкі яе цэнтр.
4. Выкарыстанне славянскага пісьменства, а таксама заходнерускай культуры насіла вымушаны характар, які не ўплываў на самаідэнтыфікацыю.
5. Заходнеруская знаць у XIV стагоддзі звязвае свае надзеі з аднапляменнай Масквой, а не з Літвой.
6. Літоўцы заставаліся ў дзяржаве асаблівым этнасам, не звязаным з заходнерускім насельніцтвам.

• П. Ф. Дмитрачков Образование Великого княжества Литовского (дискуссионные аспекты) // Веснік МДУ імя А.А.Куляшова. — 1999. — № 1 (2). — С. 47—53.
• Я. А. Сумина Основные проблемы истории образования ВКЛ в историографии // Веснік МДУ імя А.А.Куляшова. — 2013. — С. 13—15.
• Новик Е. К., Качалов И. Л., Новик Н. Е. История Беларуси с древнейших времён до 2010 г.. — Минск: «Вышэйшая школа», 2011. — 526 с. — ISBN 978-985-06-1917-4.
• Тихомиров, А. В. Формирование исторического нарратива Великого княжества Литовского в белорусской исторической науке // Труды факультета международных отношений : науч. сборник. — Минск: 2014. — В. 5. — С. 70—75.
• Матарас, В. Н. К вопросу о происхождении Великого княжества Литовского // Гісторыя і сучаснасць: беларуская дзяржаўнасць ва ўсходнееўрапейскім цывілізацыйным кантэксце : зборнік навуковых прац, прысвечаных 90-годдзю з дня нараджэння прафесара І. А. Юхо. — Мінск: 2012. — С. 217—225.
• Краўцэвіч, А. К. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Беларуская навука. — Менск, 1998. — 228 с. — ISBN 985-08-0249-9.

• Василий Воронин. Конечно же, Миндовг был литовцем. Но и для белорусов он не чужой // Новая газета. Балтия, 6 июля 2021