Благородничкото семејство Дејановиќ

Куќата на Дејановиќ (српски: Дејановићcode: sr is deprecated ) или Куќа на Драгаш потекнува од средновековно благородничко семејство кое им служело на Српскoто Царство на Стефан Душан (р. 1331–1355 година) и Стефан Урош V (р. 1355–1371 година), а за време на падот на Српското царство, по Маричката битка, станал вазал (1371 година). Семејството било едно од најистакнатите во овие периоди. Семејството поседувало средишен регион каде се спојуваат границите на Србија, Бугарија и Македонија. Последните двајца византиски цареви биле потомци на куќата по мајка.

Прородникот, севастократор Дејан, бил магнат во служба на царот Душан, а воедно и зет на царот преку бракот со Теодора-Евдокија. Дејан ги држел жупите Жеглигово (Куманово) и Прешево под Душан, а подоцна ја добил титулата деспот за време на владеењето на синот на Душан, императорот Урош V, кога бил назначен за управа на Горна Струма со Велбужд (Ќустендил), по смртта на моќниот деспот Јован Оливер. По смртта на Дејан помеѓу 1358 и 1365 година, поголемиот дел од неговата провинција му бил даден на Влатко Паскачиќ, покрај почетните жупанија Жеглигово и Прешево, кои им биле оставени на неговите два сина, Јован и Константин. Браќата, кои владееле заедно, успеале да го удвојат обемот на нивната провинција за време на падот на Српското царство по смртта на императорот Урош V, главно на југ; земјиштата денес се опфатени од Врање и Прешево до Радомир, на југ до Штип, Радовиш и Струмица. Во 1373 година, две години по разорната Маричка битка, браќата станале вазали на Отоманското царство. По смртта на Јован во 1377 година, Константин продолжил да владее под османлиска власт. Константин и неговиот провинциски сосед и колега османлиски вазал, Крал Марко, паднале во битката кај Ровине во 1395 година.

Семејството Дејановиќ изградило и реконструирало неколку цркви и манастири низ својата провинција. Некои од нив се: Земенскиот манастир и црквата Архиљевица, изградени од Дејан, и манастир Поганово и Осоговскиот манастир, изградени од страна на Константин.

Константин ја оженил својата ќерка Јелена за византискиот император Мануил II Палеолог (р. 1391–1425 година), од каде дошле последните византиски императори Јован VIII (р. 1425–1448 година) и Константин XI (р. 1449–1453 година). Константин XI, кој загинал бранејќи го Константинопол од Османлиите во 1453 година, бил знаен по презимето на неговата мајка, на грчки Драгашес (Δραγάσης, тр. Драгашес).

Почеток на семејството бил Дејан, српски војвода (воен командант и господар) во Кумановско, кој се оженил со Теодора, сестрата на Стефан Душан. Дејан станал севастократор во 1346 година. Неговото потекло не се знае.^[1] Постарите научници сметале дека Дејановиќ се роднини на Јован Оливер, меѓутоа, тоа денес не е прифатено (Фајне 1994 година). ^[2] К.Јиречек предложил дека бил војводата Дејан Мањак.^[1]

На 16 април 1346 година (Велигден), Стефан Душан свикал огромен собор во Скопје, каде автокефалната Српска архиепископија била подигната на статус на Патријаршија.^[2] Новиот патријарх Јоаникије II свечено го крунисал Душан како „Цар (Василевс) и автократ на Србите и Римјаните (Грците)“.^[2] Душан го крунисал својот син Урош V за крал на Србите и Грците, давајќи му номинална власт над српските земји, и иако Душан управувал со целата држава, тој имал посебна одговорност за „римските“, односно грчките земји.^[2] Следело дополнително зголемување на византиизацијата на српскиот двор, особено во судските церемонијални и титули.^[2] Во годините што следеле, српското благородништво било издигнато: полубратот на Душан Симеон Урош, шурата Јован Асен и Јован Оливер ја добиле титулата деспот. Неговиот девер Дејан и Бранко ја добиле титулата севастократор. Воените команданти (војводи) Прељуб, Воихна и Гргур ја добиле титулата цезар.^[2][3][4] Подигнувањето на Српската патријаршија резултирала со истиот дух - епископите станале митрополити.^[2]

Тој се споменува во 1354 година.^[5] Според повелбата на Стефан Душан до манастирот Архиљевица (август 1355 година), севастократор Дејан, кого го нарекол својот брат („брат царства ми севастократор Дејан“) поседувал голема провинција источно од Скопска Црна Гора. Ги опфаќал старите жупиЖеглигово и Прешево (модерен кумановски регион со Средорек, Козјак и поголемиот дел од Пчиња). Врз основа на повелбата, Архиљевица се наоѓала таму каде што лежеле доделените села (метох) Подлешане, Чашка и Руѓинце (Кумановска Црна Гора), во падините на Језер. Фактот дека Дејан ја изградил Архиљевица наместо да ја реновира, е доказ за неговата економска сила.^[6] Душан во свое име доделил и црква, метохион и две села во регионот.^[6]

Дејан бил една од најистакнатите личности од времето на владеењето на Душан и за време на падот на Српското царство по смртта на Душан.^[6][4] За време на царот Душан, деспотот Јован Оливер, со својот брат Богдан и севастократор Дејан, владеел со цела источна Македонија.^[7] Тој не се споменува многу во воените потфати на Душан, иако угледот на него и неговите наследници сугерира дека бил вклучен во повеќето успеси на Душан.^[4] Неговата важност надвор од Србија се гледа преку обраќањето на папата Инокентиј VI на Дејан во 1355 година, барајќи од него да го поддржи создавањето на унијата меѓу Католичката црква и Српската православна црква (таквите писма биле испратени до највисокото благородништво и до црквата^[7]).^[4]

Дејан ја добил титулата деспот по август 1355 година, или од страна на императорот Душан, кој умрел на 20 декември 1355 година, или од неговиот наследник Урош V,^[7] веројатно за време на владеењето на вториот.^[6][4] Како деспот под власта на Урош V, на Дејан му била доделена управата на територијата помеѓу Јужна Морава, Пчиња, Скопска Црна Гора (наследни земји) и на исток, реката Горна Струма со Велбужд, провинција многу поголема отколку во времето на Душан.^[4] Како единствен деспот, Дејан ја имал највисоката титула во Империјата (пред тоа бил Јован Оливер).

Ќерката на Дејан, Теодора, се омажила за Жарко, Господарот на Долна Зета, во 1356 година.^[3] Заедно го добиле синот Мркша (роден 1363 г.).

До смртта на Кнезот Воислав Војиновиќ во декември 1363 година, српското благородништво во грчките земји се покажало поамбициозно, бидејќи имало повеќе титули (деспоти Дејан и Волкашин, севастократор Влатко, кесар Војихна итн.) и поголема независност (произлегува од поседноста на нивната небитност и проширување) во поврзаност со стари српски земји.^[4] Додека Воислав живеел, неговото влијание го обезбедило предимството на старото српско благородништво,^[4] но смртта, Волкашин брзо стекнал одлучувачко влијание врз императорот. Благородништвото во старите српски земји на почетокот не се вознемирило заради тоа, но амбициите на Волкашин и неговите последователни потези го разбудиле зоврениот антагонизам помеѓу двете групи.^[4] Не била само бескрајната амбиција на Волкашин што го отворила патот до врвот, бидејќи тој имал голема поддршка од другите благородници кои имале корист од него.^[4]

Јован Оливер и Дејан умреле некаде пред 1365 година, тоа е кога Волкашин бил издигнат во крал како совладетел на императорот Урош V.^[8] Мандиќ сметал дека Дејан умрел во 1358 година, а неговото место како деспот го зазел Волкашин (кој дотогаш бил голем војвода), а Јован Углеша станал велики војвода. Не е многу веројатно дека Дејан дал монашки завети пред неговата смрт, затоа што неговите деца биле уште мали.^[9] Неговата сопруга Теодора, земала монашки завети како Евдокија и живеела во Струмица и Ќустендил, а до нејзината смрт се потпишувала како „Царица“, добивајќи го тоа право како жена припадник на династијата.

По смртта на Дејан, неговата провинција, покрај жупите на Жеглигово и Горна Струма, била присвоена на благородникот Влатко Паскачиќ.^[4] Волкашин Мрњавчевиќ, за кого нема забележителни споменувања до 1365 година, станал помоќен (на крај, најмоќниот во Македонија) по смртта на Воислав,^[4] Дејан и деспотот Јован Оливер (чиј статус во Македонија бил многу висок), бидејќи подемот на Волкашин за време на животот не би бил сличен на нив.^[3] Се верува дека помладиот брат на Волкашин, Јован Углеша, учествувал во распарчувањето на покраината Дејан, бидејќи ја искористил оваа шанса да ги преземе провинциите што се граничат со областа Сер, која тој де факто ја држел (царица Јелена де јуре).^[4] Никој не ги забележувал малите синови на Дејан кои подоцна станале многу важни.^[4] Смртта на Дејан им донела корист на Волкашин и Углеша, не толку во територијалната експанзија (што не е толку сигурно), туку затоа што исчезнувањето на Дејан ставило крај на секој посилен кандидат да му се спротивстави на семејството Мрњавчевиќ.^[4]

Јован ја добил титулата деспот, како и неговиот татко порано, од царот Урош. Поголемиот дел од земјиштата на Јован Оливер подоцна им биле дадени на браќата.^[2] Не се знае зошто синовите на Јован Оливер не ги наследиле неговите земји; српскиот историчар В. Ќоровиќ ги сметал превирањата и нередот за случајот, но не знаејќи до кој степен се развиле и какви се последиците.^[3] Претходните научници верувале дека Дејановиќ биле роднини на Јован Оливер, иако тоа повеќе не се прифаќа (Фајне 1994 година).^[2] Браќата Дејановиќ владееле со пространа провинција во источна Македонија, во јужните земји на Империјата, и му останале верни на Урош V.^[2]

По османлиската победа кај Марица (1371 година), Османлиите не започнале веднаш со целосни освојувања на Балканот, туку, зајакнувајќи ги своите позиции, престанале да го шират своето влијание и да создадат основа за понатамошен напредок.^[3] Тие не сакале да предизвикаат упорна борба од христијански сојуз додека не се уверат целосно, па затоа на почетокот биле задоволни со тоа што балканските магнатски семејства го признавале нивниот суверенитет и им оддавале данок, за да ги зголемат османлиските финансиски средства.^[3] Така, тие не ја зазеле провинцијата на Волкашин, туку се согласиле да го остават неговиот син и наследник Марко да владее Прилепското Царство (најистакнатото утврдување на Пелагонија).^[3] Во северниот дел на провинцијата Волкашин, помладиот брат на Марко, Андријаш, имал имоти.^[3] Наследниците на Волкашин се бореле со нивните западни и северни српски соседи, кои по смртта на Волкашин побрзале да го преземат неговиот имот.^[3]

Царот Урош V умрел без деца на 24 декември 1371 година, откако голем дел од српското благородништво било уништено во Марица на почетокот на истата година. Ова ставило крај на некогаш моќната Империја. Синот на Волкашин, Марко, кој претходно бил крунисан за млад крал, требал да ја наследи кралската титула на неговиот татко, и преку тоа станал еден во редот на наследниците на српскиот престол. Во меѓувреме, благородниците ги следеле своите интереси, понекогаш и се карале меѓу себе. Србија, без император „станала конгломерат од аристократски територии“, и со тоа империјата била поделена меѓу провинциските господари: Марко, браќата Дејановиќ, Ѓураѓ I Балшиќ, Вук Бранковиќ, Никола Алтомановиќ, Лазар Хребељанов. Семејството Балшиќ го зазело Призрен, а Вук Бранковиќ од Марко Скопје.^[3]

Во новата прераспределба на феудалната власт, по 1371 година, браќата деспотот Јован и Господин Константин многу ја прошириле својата провинција.^[1] Не само што ја обновиле провинцијата на нивниот татко, туку и најмалку ја удвоиле територијата, од сите страни, но најмногу кон југ.^[1] Браќата владееле на левата река на Вардар, од Куманово до Струмица.^[3] Во 1373 година, две години по Марица, се споменуваат првите настани во провинцијата на браќата Дејановиќ, како и нивната меѓусебна врска. Во јуни 1373 година, на патот од Солун кон Ново Брдо, некои дубровнички трговци доживеале несреќа во земјата на деспотот Јован („in terenum despotis Dragassii“). Отоманските извори известиле дека во 1373 година, османлиската војска го натерала Јован (кого го нарекувале Сарујар) во горната Струма да го признае отоманскиот вазал. Како што направил Марко, така и браќата Дејановиќ го признале османлискиот суверенитет.^[3] Иако биле вазали, тие имале своја влада. Отоманските гази во тој период освоиле повеќе отколку што Империјата можела да стави под нејзина непосредна контрола. Така, не е чудно што браќата изградиле внатрешна управа, делеле имоти, издавале повелби, ковале монети. Во 1376 година, Константин зазел висока функција во владата, а тоа покажува дека постариот брат Јован релативно рано почнал да го дели владеењето со својот помал брат. На 1 јуни 1377 година, браќата напишале повелба до Хиландар, каде ги потврдиле претходните донации на челенски Станислав; донациите ја опфатиле црквата Свети Бласиј во Штип и три села.^[10] Во 1377 и 1380 година, семејството издало повелби на манастирот Свети Пантелејмон на Света Гора.^[11] Јован обично потпишувал документи за двајцата. Бидејќи браќата Дејановиќ мајчински потекнувале од династијата Немањиќ како внуци на кралот Стефан Дечански, тие работеле на проширување на нивното владеење и можеби на крајот владеење со Србија.^[12] Браќата зборувале за „нашата империја“, а нивната мајка Теодора-Евдокија се потпишувала како царица. Нивниот државен симбол бил белиот двоглав орел и ковале монети по стилот на Немањиќ.^[12]

Јован починал околу 1378 година, пред 1381 година. Константин продолжил да владее под сузеренството на Отоманското царство.

До 1379 година, Лазар Хребељановиќ, господарот на Поморавље, се појавил како прв и најмоќен меѓу српските благородници. Во своите потписи, тој се нарекол себеси „Автократор на сите Срби“; сепак, тој не бил доволно моќен да ги обедини сите српски земји под негова власт. Константин, Балшиќ, Мрњавчевиќ, Вук Бранковиќ и Радослав Хлапен, владееле во нивните области без да се консултираат со Лазар.^[1]

Константин и дозволил на османлиската војска да ја премине неговата провинција во Косово и исто така дал во поддршка вооружени чети, пред Косовската битка (1389 година).^[3]

Константин се оженил, но името на неговата сопруга е непознато. Константин имал ќерка Елена, која во 1392 година се омажила за византискиот император Мануил II^[3] Иако Мануил II и Константин одржувале односи, тие немале никаква политичка важност.^[3] Константин бил османлиски вазал, на најблизок дофат и секогаш се пазел од Едрене и султанот, и не можел да го промени.^[3]

Бајазит, откако ја освоил јужна Бугарија, видел можност за освојување на Влашка кога незадоволните влашки благородници повикале на османлиска поддршка против Мирча I Влашкиски, што тој го прифатил.^[3] Сигизмунд го поддржал Мирча и му помогнал да се врати на тронот, додека Бајазит водел голема војска во Влашка, составена и од вазалите Стефан Лазаревиќ, Константин Дејановиќ и Марко.^[3] Еден современ извор, Константин Филозоф, напишал дека Марко неволно се вклучил во борбата против сохристијаните, и му рекол на Константин: „Зборувам и му се молам на Господ да им помогне на христијаните, дури и ако јас сум меѓу првите што ќе загинат во битката“.^[3] Во победата на Влашка во битката кај Ровине (17 мај 1395 година), и Марко и Константин загинале.^[3] Покраините на Марко и Константин станале османлиски.^[3]

Според Архиљевичката повелба на императорот Душан (август 1355 година), севастократор Дејан ги поседувал жупе (жупани^[13]) на Жеглигово и Прешево (модерен кумановски регион со Средорек, Козјачија и поголемиот дел од Пчиња). Како деспот под власта на Урош V, на Дејан му била доверена управата на територијата помеѓу Јужна Морава, Пчиња, Скопска Црна Гора (наследни земји) и на исток, реката Горна Струма со Велбужд (Ќустендил), провинција значително поголема отколку во времето на Душан.^[4]

Синот на Дејан Јован станал вазал на Отоманското царство по Маричка битка (1371 година), а Константин исто така ја признал османлиската власт. Нивната провинција (област^[b]) за време на падот на Српското царство била приближно лоцирана помеѓу реките Струма и Вардар и опфаќала територии на современите земји Бугарија, Србија и Северна Македонија. Според Стојан Новаковиќ, покраината „се протегала од Моравска Србија (меѓу Куманово и Прешево и сртот на Скопска Црна Гора), а потоа многу подалеку на југ, како што изгледа, до венецот што на југ ја означува границата на водопадот на Дојранското и бугарското езеро“.

Имало четири спорови во врска со границите во Струмичката област во рамките на Константиновата покраина, од 6884 година (1 септември 1375 - 31 август 1376 година): за метох(територија зависна од црквата) помеѓу Хиландар и манастирот Агиу Пантелејмон; Хиландар и благородник Војин Радишиќ; Хиландар и Богослав, господарот на селото Нежичино; потврда за граница на село Просеников.

Браќата ковале монети по стилот на Немањиќ и го користеле белиот двоглав орел (српски орел).^[12]

Провинцијата на браќата работела со странски трговци, а покрај домашната валута се користела и венецијанската монета. Важниот трговски пат Виа де Зента што го поврзува Јадранот со Србија го минувал овој регион; се користел за трговија меѓу Република Венеција и Дубровничка Република и Србија и Бугарија. Започнал во Зетанските пристаништа и градови, продолжил по долината Дрим до Призрен, потоа до Липљан, па преку Ново Брдо до Врање и Ниш. Патот ја завршил својата употреба со османлиското освојување на Србија.

Имале огромни рудници во Кратово (до 1390 г.) и Злетово.

Константин се оженил, но името на неговата сопруга е непознато, и од овој брак Константин имал ќерка, Елена, која во 1392 година се омажила за византискиот император Мануил II Палеолог (р. 1391–1425 година).^[3] Мануил II и Јелена имале неколку деца, меѓу кои биле и последните византиски императори Јован VIII (р. 1425–1448 година) и Константин XI (р. 1449–1453 година). Константин XI, последниот византиски император, кој загинал бранејќи го Константинопол од Османлиите во 1453 година, бил познат по презимето на неговата мајка, на грчки Драгасес (Δραγάσης). Константин XI го добил името по неговиот дедо.

Константин Драгаш во српската епска поезија е претставен како „бег Костадин“, пријател на кнезот Марко.

Ќустендил, дури и во своето турско име, сè уште го чува споменот на својот господар Константин.^[3] На турски, кустендил означува „Константинова бања/бања“.

Кумановско (старо Жеглигово), својата географска положба и одредена населена слика ја добило во XIV век, за време на владеењето на Немањиќ и Дејановиќ.

Семејството Дејановиќ изградило и реконструирало неколку цркви и манастири низ својата провинција. Некои од нив ги вклучуваат Земенскиот манастир и црквата Архиљевица, изградени од страна на Дејан, и манастир Поганово и Осоговскиот манастир, изградени од страна на Константин. Погледнете ја листата подолу за целосен преглед на црковните згради што се наоѓале во провинцијата на семејството.

Список на црковни згради во покраината
Име, локација	Основана	Белешки	Слика
Во регионот Ќустендил (Бугарија и Србија):
Спасовица,[14] во Влебужд (денешен Ќустендил)	1330 година, од Стефан Урош III	Изградена во чест на победата во Битката кај Велбажд против Бугарите, на местото каде што кралот Стефан се молел во својот шатор ноќта пред битката.
Црквата „Св. Ѓорѓи“,[14] во Колуши (денешен Ќустендил)		Седиште на локалната митрополија.
Црквата Господино Поле,[14] во Колуши	14 век
Црквата на Благовештението,[14] во Слокоштица (денешен Ќустендил)	1378-1395 година	Изградена за време на владеењето на Константин
Црквата „Свети Никола“,[14] во Слокоштица	1378-1395 година	Изградена за време на владеењето на Константин
Црквата на Светите Архангели,[14] во Слокоштица	1378-1395 година	Изградена за време на владеењето на Константин
Црква „Свети Димитриј“,[14] во Слокоштица	1378-1395 година	Изградена за време на владеењето на Константин
Црква „Света Параскева“,[14] во Слокоштица	1378-1395 година	Изградена за време на владеењето на Константин
Црква „Свети Јован Крстител“ (манастир Земен),[14] во Земен (денешна Перничка област)	од Дејан	Изградена врз урнатините на постара црква од 11 век. Во манастирот има ктиторски фрески што го прикажуваат Дејан.
Црква „Свети Јован Крстител“ (манастар Поганово),[14] во Поганово (денешен Пиротски округ)	1378–1395 година, од Константин
Цркви во Тран и Брезник[14]	1378–1395 година, од Константин
Во Кратовскиот и Кривопаланечкиот регион (Македонија):
Лесновски манастир,[14] во Лесново (денешен Пробиштип)	1341 година, од Јован Оливер
Црква „Свети Димитриј“, во Злетово (денешен Пробиштип)	14 век
Црквата „Свети Никола“,[14] во Злетово	14 век
Манастир Пирог,[14] во Злетово	14 век
Манастир „Свети Јоаким Осоговски“,[14] во Крива Паланка	1378–1395 година, од Константин	Задужбина на Константин.
Црква Свети Никола (манастир Псача),[14] во Псача	околу 1358 година, од Влатко Паскачиќ
Во Штипскиот регион (Македонија):
Црква „Свети Архангели“ (Рилски манастир),[14] во Штип	околу 1334 година, од Хреља	Хреља ја изградил црквата на местото на постар манастир од 10 век.
Црква на Светото Спасение,[14] во Штип	1369 година, од Дмитар	Изграден од роднина на Дејановиќ, Дмитар.
Црквата „Свети Никола“,[14] во Штип	14 век
Црквата „Свети Јован Крстител“,[14] во Штип	14 век
Црквата „Свети Димитриј“,[14] во Кочани	од Јован Оливер
Во регионот на Жеглигово (Прешево, Србија; Куманово, Македонија) и регионот Пчиња (Србија):
Црквата „Св. Ѓорѓи“,[14] во Старо Нагоричане	1313 година, од Стефан Милутин	Изградена на местото на постара византиска црква изградена во 1071 година.
Црквата „Света Богородица“,[14] во Архиљевица	1349
Црква „Света Богородица“ (манастир Матејиќ),[14] во Матејче	1331-1355	„Црквата Света Богородица на Црна Гора“ во планината Матејиќ (Матејче) била реконструирана за време на владеењето на Стефан Душан и денес е позната како манастир Матејиќ.
Црквата „Свети Никола“,[14] во Норча, Прешево	од Неофит	Изградена од монахот Неофит.
Црква „Свети Прохор Пчински“,[14] во Пчиња	од Стефан Милутин	Изграден на местото на поранешен манастир од 11 век изграден од византискиот император Роман IV Диоген (владеел 1068–1071).
Црквата „Свети Никола“,[14] во Пчиња	од Стефан Милутин	Подоцна реконструирана од Душан.
Во струмичкиот регион (Македонија):
Во регионот на Црна Река (Македонија):
Во регионот на Велес (Македонија):