Тимер

Тимер
Бәйле хәвеф-хәтәр	отравление железом[d]
Ачыш датасы	5 тысячелетие до н. э.
Илиминт симвылы	Fe[1]
Химик фурмула	Fe[2]
SMILES фурмуласы	[Fe][2]
Атым саны	26[1]
Электронная конфигурация	[Ar] 3d⁶ 4s²
Иликтер кирелеге	1,83
Ионный радиус	0,63 ангстрем[3], 0,61 ангстрем[3], 0,92 ангстрем[3], 0,49 ангстрем[3], 0,55 ангстрем[3] һәм 0,78 ангстрем[3]
Әчеләнү дәрәҗәсе	2 һәм 3
Магнитное упорядочение	ферромагнетизм[d]
Җылы үткәрүчәнлек	84 Вт/(м·K)[4]
Тыгызлык	7,874 кубик смга ... грамм
Эрү температурасы	1538 °C[5][6]
Кайнау ноктасы	2861 °C[5]
IMA Mineral Symbol	Fe[7]
Relative permeability	200 000
Воплощённая энергия	25 мегаджоулей на килограмм
Нинди таксонда бар	F. vulgare[d][8], P. aequatorialis[d][9], A. gummifera[d][10], A. versicolor[d][10], A. rubifolius[d][10], Artemia salina[d][11][12], B. zanguebarica[d][10], B. cathartica[d][10], C. africana[d][10], E. lancifolia[d][13][14], T. cacao[d][15], T. rhomboidea[d][10], A. cissampeloides[d][10], Lannea schweinfurthii var. stuhlmannii[d][10] һәм I. cicadae[d][16]
Дәвалау өчен кулланыла	Железодефицитная анемия[d][17] һәм Гипохромная анемия[d][17]
Масса	55,845 ± 0,002 м.а.б.[18]
Тимер Викиҗыентыкта

Тимер (лат. Ferrum, Fe) — Менделеевның периодик таблицасының 4 период, 8 төркем элементы. Тәртип номеры - 26. Тимернең гади матдәсе (CAS-номеры: 7439-89-6) — җиңел чүкелүчән, ак төстәге, югары реакцион мөмкинлеге булган металл. Тимер югары температурада һәм югары дымлылыкта тиз коррозияга бирешә. Саф тимер янмый, ә вак дисперсия хәлендә үзеннән-үзе янып китүчән.

Шулай ук тимер дип тимер эретмәләрен (0,8 %-ка кадәр катнашма) әйтәләр. Катнашмалар тимергә йомшаклык һәм сыгылмалылык бирәләр. Гамәлдә тимер белән углерод эремәсе: корыч (1,14 %-ка кадәр), чуен (2,14%-тан күбрәк) һәм составында хром, марганец, никель булган тутыкмый торган (легирланган) корыч кулланалар.

Барлык үзенчәлеге дә тимерне кешелек өчен 1-енче санлы металл итә.

Тәбигатьтә тимер саф хәлдә тимер-никель метиоридларында гына очрый. Җир кабыгында таралуы буенса — 4,65 % (4-енче урын O, Si, Al-дан калышып^[19]). Җир төшенең зур өлеше тимердән тора дип исәпләнә.

Тимер Җир кабыгында киң таралган. Бу металл бик күп руда һәм минераллар составына керә: кызыл тимер рудасы (красный железняк,гематит, Fe₂O₃; 70 % Fe), магнитлы тимер рудасы (магнитный железняк, магнетит, FeFe₂O₄, Fe₃O₄; 72,4 % Fe), көрән тимерташ (бурый железняк, лимонит, (гётит) һәм гидрогётит (FeOOH и FeOOH•nH₂O).

Тәбигатьтә тимер сульфиды пирит FeS₂ (күкерт һәм тимер колчеданы) очрый.

Тимер рудасы запасы буенча Рәсәй беренче урында. Диңгез суында тимер — 1×10⁻⁵—1×10⁻⁸ %.

Башка еш очрый торган минераллар^[20]:

• Сидерит — FeCO₃ —35 %. Тыгызлыгы 3 г/см³ һәм Моос шкаласы буенча катылыгы 3,5—4,5.
• Марказит — FeS₂ — 46,6 % тимер бар. Тыгызлыгы 4,6—4,9 г/см³ һәм Моос шкаласы буенча катылыгы 5—6.
• Лёллингит — FeAs₂ —27,2 % . Тыгызлыгы 7—7,4 г/см³ һәм Моос шкаласы буенча катылыгы 5—5,5.
• Миспикель — FeAsS —34,3 %. Тыгызлыгы 5,6—6,2 г/см³ һәм Моос шкаласы буенча катылыгы 5,5—6.
• Мелантерит — FeSO₄•7H₂O —Тыгызлыгы 1,8—1,9 г/см³.
• Вивианит — Fe₃(PO₄)₂•8H₂O — тыгызлыгы 2,95 г/см³ һәм Моос шкаласы буенча катылыгы 1,5—2.

Болардан башка составында тимер булган минераллар:

Сәнәгатьтә тимерне тимер рудасыннан, гематит (Fe₂O₃) һәм магнетиттан (Fe₃O₄) алалар.

Рудадан тимерне аерып алуның бер ничә ысулы бар. Иң киң таралганы домна мичендә.

Җитештерүнең беренсе этабы — домна мичендә тимерне 2000 °C-та кайтару. Өстән тимер рудасы һәм флюс (известняк) бирелә, ә астан җылы һава агымы бирелә .

Мичтә, кислород җитешмәгәндә, кокс углерод монооксидына кадәр оксидлаша:

${\displaystyle ~\mathrm {2C+O_{2}\ \longrightarrow \ 2CO\uparrow } }$

Үз чиратында углерод монооксиды тимерне кайтара. Реакция тизрәк үтсен өчен җылытылган угар газны тимер оксиды(III) өстеннән үткәрәләр:

${\displaystyle ~\mathrm {3CO+Fe_{2}O_{3}\ \longrightarrow \ 2Fe+3CO_{2}\uparrow } }$

кушылган флюс оксидка таркала һәм руда составындагы кремний белән кушылып шлак барлыкка килерә. Шлак мичтә эри, ул тимердән җиңелрәк һәм эрегән тимер өстеннән аерып алып була. Домна мичендә алынган тимер эретмәсендә углерод бик күп була. Алынган чуен алга таба эшкәртүгә китә.

Мартен мичләрендә артык күкерт һәм фосфордан тимер эретмәсен тазарталар. Электр мичендә легирланган корыч алалар.

Тимерне водород белән кайтару ысулы бар. Тимер рудасын ваклап, махсус балчык белән бутыйлар. Шахта мичендә метан конверсиясе үткәрәләр. Водород оксидлашу-кайтарылу реакциясендә тимерне кайтара.

${\displaystyle ~\mathrm {Fe_{2}O_{3}+3H_{2}\ {\xrightarrow {100^{\circ }C}}\ 2Fe+3H_{2}O} }$,

Бу ысулда тимер үөкерт һәм фосфор белән пычранмый.

Саф тимерне тозлардан электролиз белән алалар.

• Анапаит

• Atomic Weights of the Elements 2001, Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.(ингл.)
• IUPAC Standard Atomic Weights Revised 2008 елның 5 март көнендә архивланган. (2005).(ингл.)

1. ↑ ^{1,0 1,1} Wieser M. E., Coplen T. B., Wieser M. Atomic weights of the elements 2009 (IUPAC Technical Report) // Pure and Applied Chemistry — IUPAC, 2010. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1351/PAC-REP-10-09-14
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q2425378https://wikidata.org/wiki/Track:Q13422885https://wikidata.org/wiki/Track:Q33438https://wikidata.org/wiki/Track:Q15699384https://wikidata.org/wiki/Track:Q15699424https://wikidata.org/wiki/Track:Q59763130
2. ↑ ^{2,0 2,1} IRON
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q278487https://wikidata.org/wiki/Track:P662https://wikidata.org/wiki/Track:P2153
3. ↑ ^{3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5} (unspecified title) — ISBN 0-8493-0485-7
4. ↑ (unspecified title) — ISBN 978-4-621-08292-8
5. ↑ ^{5,0 5,1} CRC Handbook of Chemistry and Physics. 81st Edition / мөхәррир David R. Lide, Jr. — Бока-Ратон: CRC Press, 2000.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q18609741https://wikidata.org/wiki/Track:Q954828https://wikidata.org/wiki/Track:Q29422
6. ↑ CRC Handbook of Chemistry and Physics / W. M. Haynes — 95 — Boca Raton: CRC Press, 2014. — ISBN 978-1-4822-0868-9
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q9551942https://wikidata.org/wiki/Track:Q954828https://wikidata.org/wiki/Track:Q20887890https://wikidata.org/wiki/Track:Q29422
7. ↑ Warr L. N. IMA–CNMNC approved mineral symbols // Mineralogical Magazine — Cambridge University Press, 2021. — ISSN 0026-461X; 1471-8022 — doi:10.1180/MGM.2021.43
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q912887https://wikidata.org/wiki/Track:Q3314880https://wikidata.org/wiki/Track:Q59767631https://wikidata.org/wiki/Track:Q110360213
8. ↑ Zhu M. Effect of oral administration of fennel (Foeniculum vulgare) on ciprofloxacin absorption and disposition in the rat // J. Pharm. Pharmacol. — Wiley-Blackwell, 1999. — ISSN 0022-3573; 0373-1022; 2042-7158 — doi:10.1211/0022357991777218 — PMID:10678493
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q73457193https://wikidata.org/wiki/Track:Q10532762https://wikidata.org/wiki/Track:Q91055932https://wikidata.org/wiki/Track:Q767319
9. ↑ Koziol M. J., Pedersen H. B. Phytelephas aequatorialis (arecaceae) in human and animal nutrition // Econ. Bot. — Springer Science+Business Media, 1993. — ISSN 0013-0001; 1874-9364 — doi:10.1007/BF02907355
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q176916https://wikidata.org/wiki/Track:Q104936154https://wikidata.org/wiki/Track:Q514162
10. ↑ ^{10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 10,7 10,8} Omolo O. J., Chhabra S. C., G. Nyagah Determination of iron content in different parts of herbs used traditionally for anaemia treatment in East Africa // J. Ethnopharmacol. — Elsevier, 1997. — ISSN 0378-8741; 1872-7573 — doi:10.1016/S0378-8741(97)00093-7 — PMID:9406897
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q46702280https://wikidata.org/wiki/Track:Q746413https://wikidata.org/wiki/Track:Q64471
11. ↑ M. Gallagher, Brown W. D. Composition of San Francisco bay brine shrimp (Artemia salina), Composition of San Francisco Bay brine shrimp (Artemia salina) // J. Agric. Food Chem. — USA: ACS, 1975. — ISSN 0021-8561; 1520-5118 — doi:10.1021/JF60200A008 — PMID:1141506
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q247556https://wikidata.org/wiki/Track:Q30https://wikidata.org/wiki/Track:Q1024905https://wikidata.org/wiki/Track:Q66945436
12. ↑ Toma R. B., Meyers S. P. Isolation and chemical evaluation of protein from shrimp cannery effluent // J. Agric. Food Chem. — USA: ACS, 1975. — 4 p. — ISSN 0021-8561; 1520-5118 — doi:10.1021/JF60200A012 — PMID:1141507
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q247556https://wikidata.org/wiki/Track:Q30https://wikidata.org/wiki/Track:Q1024905https://wikidata.org/wiki/Track:Q43309100
13. ↑ Jr R. F. A neglected Mayan galactagogue - ixbut (Euphorbia lancifolia). // J. Ethnopharmacol. — Elsevier, 1982. — ISSN 0378-8741; 1872-7573 — doi:10.1016/0378-8741(82)90024-1 — PMID:7033669
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q40322281https://wikidata.org/wiki/Track:Q746413https://wikidata.org/wiki/Track:Q64471
14. ↑ Rosengarten F. A Neglected Mayan Galactagogue. Ixbut (Euphorbia lancifolia) // Botanical Museum Leaflets — Cambridge, Mass: 2021. — ISSN 0006-8098 — doi:10.5962/P.295216
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q115784550https://wikidata.org/wiki/Track:Q5732619
15. ↑ Bonvehí J. S., Jordà R. E. Constituents of Cocoa Husks // Z. Naturforsch. C Bio. Sci. / J. Seibel — De Gruyter, 2018. — ISSN 0939-5075; 1865-7125 — doi:10.1515/ZNC-1998-9-1002
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q3575113https://wikidata.org/wiki/Track:Q98818https://wikidata.org/wiki/Track:Q27461713https://wikidata.org/wiki/Track:Q104384741
16. ↑ Chu Z., Chang J., Zhu Y. et al. Chemical Constituents of Cordyceps cicadae // Natural Product Communications: an international journal for communications and reviews — SAGE Publishing, 2019. — ISSN 1555-9475; 1934-578X — doi:10.1177/1934578X1501001233
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q15816367https://wikidata.org/wiki/Track:Q251266https://wikidata.org/wiki/Track:Q104936156
17. ↑ ^{17,0 17,1} NDF-RT
    https://wikidata.org/wiki/Track:P2115https://wikidata.org/wiki/Track:Q21008030
18. ↑ Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report) — IUPAC, 1960. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1515/PAC-2015-0305177177
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q33438https://wikidata.org/wiki/Track:Q2425378
19. ↑ Карапетьянц М. Х. Х., Дракин С. И. Общая и неорганическая химия: Учебник для вузов. — 4-е изд., стер. — М.: Химия, 2000, ISBN 5-7245-1130-4, с. 529
20. ↑ Р. Рипан, И. Четяну. Неорганическая химия // Химия неметаллов = Chimia metalelor. — М.: Мир, 1972. — Т. 2. — С. 482—483. — 871 с.