Абрыкос
Абрыкос звычайны, Абрыкос, Морэля[1] (Prunus armeniaca) — пладовае дрэва з роду сліва сямейства Ружавыя. ГісторыяПаходжанне і распаўсюджаннеУ сучаснай навуковай літаратуры вылучаюць ад трох да шасці магчымых цэнтраў паходжання абрыкоса. Сярод іх найбольш верагодным першасным цэнтрам лічыцца раён Цянь-Шаня ў Кітаі[2][3][4][5][6]. У той жа час адзначаецца, што адназначных доказаў на карысць кітайскай версіі па-ранейшаму не хапае[7]. У мінулым радзімай абрыкоса нярэдка лічылі Арменію, што звязана з гісторыяй пранікнення абрыкоса з Азіі ў Еўропу. Біёлаг Дэ Паэрдэрле (фр.: De Poerderlé) пісаў у XVIII стагоддзі: «назва гэтага дрэва паходзіць з Арменіі, азіяцкай правінцыі, дзе яно з'явілася і адкуль было прывезена ў Еўропу…»[8] У XIX стагоддзі лічылася, што абрыкос быў завезены з Арменіі ў Грэцыю Аляксандрам Македонскім, а з Грэцыі трапіў у Італію[5][9]. Аднак гэтая версія не пацвярджаецца рымскімі і грэчаскімі пісьмовымі крыніцамі таго часу: абрыкос у іх не згадваецца. У той жа час, абрыкос згадваецца ў крыніцах I стагоддзя, што можа сведчыць аб траплянні абрыкоса ў Італію ў I стагоддзі да н.э., пасля рымска-парфянскіх войнаў. Пліній, Дыяскарыд і Калумела называюць абрыкос «армянскім яблыкам» (лац.: Mela armeniaca, лац.: pomum armeniacum), што дазваляе выказаць здагадку, што абрыкос быў завезены ў Рым з Арменіі або армянскімі купцамі[5][10]. У той жа час, абрыкос культываваўся паўсюль у Азіі, і цяжка пазначыць дакладна, адкуль менавіта абрыкос трапіў у Еўропу[5]. У Расію абрыкос трапіў з Захаду ў XVII стагоддзі, а на Украіну, Каўказ і ў Крым ён патрапіў наўпрост з Блізкага і Сярэдняга Усходу. Украінская назва абрыкоса — «жерделей» — паказвае на прамое пранікненне з Персіі[5]. НазваНазва «абрыкос» верагодна запазычаная з рускай мовы, а ў рускай мове з'явілася з галандскай (нідэрландскай) у XVIII стагоддзі; нідэрл.: abrikoos праз французскае ці іспанскае (фр.: abricot, ісп.: albercoque, albaricoque) паходзіць ад арабскага al-birquq[11]. У арабскую мову гэта слова праз сярэднягрэч.: πρεκόκκια прыйшло з латыні[12], а лац.: praecox ‘хуткаспелы’ (форма жаночага роду praecoqua) складаецца з прыстаўкі prae- ‘наперад, перш’ і дзеяслоўнай асновы coquere ‘рабіць гатовым’[13]. У дачыненні да абрыкоса слова praecoqua выкарыстаў Пліній у сваёй «Натуральнай гісторыі», пазначаючы адрозненне абрыкоса («ранняга плада») ад персіка («позняга плада»). Лацінская відавая назва была ўпершыню ўведзена ў 1700 годзе французскім батанікам дэ Турнефорам у форме лац.: Armeniaca. Ліней у 1737 годзе назваў абрыкос лац.: Prunus foliis ovato-cordatis, але ўлічыў назву, дадзеную дэ Турнефорам, паказаўшы ў якасці сінонімаў лац.: Malus armeniaca і лац.: Armeniaca malus[5]. Распаўсюджанне і экалогіяАбрыкосавае дрэва здаўна вырошчваецца ў многіх краінах цёплага ўмеранага клімату. Для паўночных краін, такіх як Беларусь, гэта расліна з'яўляецца дэкаратыўнай. Але ёсць асобныя гатункі і гібрыды, якія можна вырошчваць у адкрытым грунце. Батанічнае апісанне Гравюра, размаляваная ад рукі, па малюнку Аўгусты Інес Уітэрс, з першага тома часопіса Джона Ліндлі Pomological Magazine  Лістападнае дрэва сярэдняй вышыні (5-8 м, часам да 10 метраў[14]) і акружнасці кроны. Ствол можа дасягаць 25-30 см у дыяметры[14]. Кара на старых ствалах шэра-бурая, падоўжна рэпаецца. Маладыя парасткі бліскучыя, голыя, чырванавата-карычневыя, са шматлікімі дробнымі чачавічкамі[14]. Лісце чаргуючае, чарашковае, акруглае, яйкападобнае або эліптычнае, на верхавіне адцягненае, дробназубчастае або падвоена-зубчастае; 6-9 см даўжынёй[14]. Хвосцікі тонкія, жалабковыя з залозкамі пры аснаванні пласцінкі[14]. Кветкі адзінкавыя сядзячыя або на вельмі кароткіх кветаножках, 25-30 мм у дыяметры, пяцімерныя. Гіпантый цыліндрычны, зелянява-чырвоны з пяццю авальнымі, цёмна-чырвонымі чашалісцікамі, якія пры цвіценні адгінаюцца ўніз. Пялёсткі белыя з ружовымі прожылкамі або ружовыя, круглявыя, эліптычныя ці зваротна-яйкападобныя[14]. Тычынак 25-45. Гінецэй адзін, сядзіць на дне гіпантыя. Кветкі распускаюцца да з'яўлення лісця[15]. Цвіце ў сакавіку-красавіку. Плод — сакавітая аднакасцянка жаўтлява-чырвонага («абрыкосавага») колеру, у абрысе круглявая, эліптычная ці зваротна-яйкападобная, з падоўжнай баразёнкай[14]. Костачка таўстасценная, гладкая[15] ці шурпатая. Скурка аксаміціста-апушаная, ад жоўтага да аранжавага колеру, звычайна з чырванаватым аднабаковым «загарам»; мякаць плоду ў культурных сартоў салодкая, сакавітая, у дзікарослых — грубавалакністая з гаркаватым прысмакам. Насенне плоскае, зваротна-яйкападобнае, са шчыльнай светла-карычневай лупінай, горкае або салодкае. Вага плоду ў дзікарослых формаў 3-18 г, у культурных 5-80 г. Вага 1000 «семачак» (костачак) 1800—2100 г[16]. Плоданосіць у чэрвені — жніўні. Дрэва абрыкоса расце доўга, у цёплым клімаце да 100 гадоў. Кветкавыя пупышкі падмярзаюць пры тэмпературы −16 … −21 °C. Большасць сартоў абрыкоса марозаўстойлівыя, вытрымліваюць маразы да −25 °C, а больш устойлівыя да −30 °C. Дрэвы ўстойлівыя да засухі (за кошт глыбокага пранікнення каранёў), іх можна вырошчваць у гарачых рэгіёнах з мінімальнай колькасцю ападкаў. Склад пладоў Мякаць свежых абрыкосаў утрымлівае ад 4,7 да 27 % цукраў (у спелых пладах пераважае цукроза), невялікую колькасць дэкстрыну, інуліну і крухмалу. Змест клятчаткі — 0,8 %, арганічных кіслот — 3,0-3,8 %[14]. У пладах таксама ёсць лімонная, яблычная, вінная і ў невялікай колькасці саліцылавая кіслоты, кверцэтын, ізакверцэтын, лікапін і дубільныя рэчывы (да 1 %). Вітаміна С у свежых абрыкосах няшмат (7-14,2 мг%[14]), ёсць вітаміны Р, В1 і РР, але больш за ўсё караціну (правітаміна А) — да 16 мг%. Такой колькасці каратыну няма ні ў якой іншай садавіне ва Усходняй Еўропе. У свежых пладах змяшчаецца каля 305 мг соляў калію (у сушаных — у 5-6 разоў больш). Таму абрыкосы рэкамендуюць людзям з захворваннямі сардэчна-сасудзістай сістэмы і нырак. Маюцца таксама мінеральныя рэчывы — калій, магній, фосфар. Мікраэлементы прадстаўлены солямі жалеза (2,1 мг %) і злучэннямі ёду, якога асабліва шмат у армянскіх гатунках абрыкосаў. Аднак для лячэння і прафілактыкі авітамінозу і гіпавітамінозу вітаміна А пры захворваннях печані і паніжэнні функцыі шчытападобнай залозы ўжываць абрыкосы не варта, бо правітамін А, які ёсць у абрыкосах, пры гэтых захворваннях не засвойваецца, і таму мэтазгодней прымаць чысты вітамін А. З іншых рэчываў у абрыкосах прысутнічае пектын, які валодае здольнасцю выводзіць з арганізма таксічныя прадукты абмену і халестэрын. Ёсць у абрыкосах дубільныя рэчывы, якія надаюць пладам некаторую даўкасць і вяжучы смак і мацавальныя ўласцівасці. Сок абрыкосаў валодае антыбіятычнай актыўнасцю, у прыватнасці, прыгнятальна дзейнічае на гніласныя бактэрыі. У костачках абрыкоса ўтрымліваецца ад 35 да 60 % невысыхаючага тлустага алею, па хімічным складзе блізкага да персікавага (у склад алею ўваходзяць алеінавая і ліналенавую кіслоты)[14]. Абрыкосавы алей мае нізкую кіслотнасць і невялікую глейкасць, яго выкарыстоўваюць у медыцыне і касметыцы. У насенні абрыкоса ўтрымліваюцца таксама гліказід амігдалін (да 8,43 %), ферменты эмульсін, лактоза і сінільная кіслата. Макуха змяшчае значную колькасць бялковых і некаторых іншых арганічных рэчываў, ужываецца ў кандытарскай вытворчасці[14]. У культуры Сарты Вядома больш за 20 сартоў, якія размножваюцца насеннем і прышчэпкай. Сярэднеазіяцкія сарты абрыкоса, якія маюць малы памер плоду, называюць урук. Уручныя сарты абрыкоса цеплалюбныя, ва ўмовах Усходняй Еўропы звычайна вымярзаюць. У Японіі вырошчваюць спецыяльныя сарты абрыкоса. Плады зялёныя, нясмачныя, кісла-горкія. Яны ўжываюцца падобна агуркам у Беларусі, кіслымі ў салёным расоле. На Паўночным Каўказе і ў Малдове дзікі абрыкос называюць жердела́ (жердёлы) ці за́рзары. Такія абрыкосы свабода гібрыдызуецца з сартавымі абрыкосамі, валодае падвышанай холадаўстойлівасцю, костачка мае даўгаватую форму (як у слівы) і ў спелых пладоў свабодна аддзяляецца ад мякаці, плод менш салодкі. Костачкі зарзараў горкія на смак, іх не рэкамендуецца ўжываць у ежу. Рэдка сустракаецца ў культуры чорны абрыкос (Armeniaca dasycarpa). Ва Усходняй Сібіры расце даўрскі абрыкос (Armeniaca sibirica) з ядомымі пладамі. У Францыі Armeniaca brigantica лічыцца продкам мірабэляў і ранклодаў. У БеларусіНа Беларусі абрыкос звычайны культывуецца аматарамі. Вядомы з сярэдзіны ХІХ ст., завезены ў паўднёвыя рэгіёны (на Брэстчыну і Гомельшчыну) з Украіны. Адчувальны да вясновых замаразкаў, ва ўмовах Беларусі пладаносіць 6-7 разоў на 10 гадоў, жыве 20-25, максімум да 40 гадоў. Пачынае пладаносіць на 4-5-ы год. Плады выспяваюць у ліпені-жніўні. Выведзены перспектыўныя гібрыды прыдатныя для культывацыі на поўдні і паўднёвым захадзе Беларусі. У АрменііАбрыкос вырошчваецца ў Арменіі са старажытных часоў і займае асаблівае месца ў нацыянальнай культуры, шануецца як адзін з нацыянальных сімвалаў. Некаторыя навукоўцы лічаць абрыкос у Арменіі абарыгеннай раслінай. Згодна з аглядам Фаўста, Г. С. Есаян у 1977 годзе[17] абгрунтаваў гэта меркаванне доўгай гісторыяй вырошчвання абрыкоса ў Арменіі, асабліва ў раёне Ерэвана. Насенне абрыкоса, датаваныя прыкладна 3000 г. да н.э., былі выяўлены ў Шэнгавіце і Гарні, аднак на думку Аракеляна, плод, які даў гэта насенне, быў, хутчэй, прывезены ў Арменію, чым вырашчаны там. Фаўст прыводзіць звесткі, што Дэкандоль у 1886 годзе, вырабляючы агляд звестак пра дзікія абрыкосы ў Арменіі, устанавіў, што шэраг кваліфікаваных падарожнікаў не знайшлі там дзікі абрыкос. Знойдзеныя абрыкосы былі выгадаванымі або здзічэлымі. На аснове гэтай інфармацыі Дэкандоль зрабіў выснову, што Арменія не з'яўляецца радзімай абрыкоса[5]. Аднак шэраг пазнейшых крыніц паведамляе пра вырастанне дзікага абрыкоса на тэрыторыі Арменіі[7][18]. Э. С. Марыкян (Армянскі НДІ вінаградарства, вінаробства і пладаводства) выступаў з дакладам на V, VI и VII International Symposium on Apricot Culture and Decline (1981, 1983), дзе адзначаў, што абрыкос на тэрыторыі Арменіі вырошчваецца з 4-га тысячагоддзя да н.э. (калі не існавала гандлёвых сувязяў з Кітаем), што пацвярджаецца раскопкамі 1964 і 1967 гг[19][20]. У той жа час адзначаецца, што аб раннім этапе прыручэння абрыкоса ў Арменіі вядома вельмі мала[7]. Ва УкраінеВа Украіне ў дзікім стане не расце, яго разводзяць у садах, прыдарожных насаджэннях, лесапалосах стэпавых, радзей лесастэпавых раёнаў. Плоданосіць на 3-4-ы год. Ураджайнасць 100—300 ц/га. Каштоўнай для абрыкоса прышчэпай ва Украіне з'яўляюцца жэрдзелі. Сартавы абрыкос распаўсюджаны ў асноўным на поўдні Украіны, але і там ён плоданосіць нерэгулярна. Часта ў дрэў зімой падмярзаюць пладовыя пупышкі, а ўвесну кветкі, паколькі абрыкос рана квітнее. У палескай і лесастэпавай зонах Украіны ў асноўным вырошчваюць дрэвы абрыкоса з насення, іх называюць «жэрдзелі». Абрыкосы даюць, як правіла, дробныя плады, якія не адметныя высокімі смакавымі якасцямі, але дрэвы іх менш патрабавальныя да ўмоў Асноўны і самы распаўсюджаны сорт Червонощокий (бел.: Чырвонашчокі). Раяніраваны амаль ва ўсіх абласцях Украіны, за выключэннем Палесся і некаторых абласцей лесастэпавай зоны. Дрэвы хуткаплодныя, высокаўраджайныя, але недастаткова зімаўстойлівыя ў паўночных раёнах Украіны. Плады сярэдняй велічыні ці буйныя, вельмі смачныя, выкарыстоўваюцца ў свежым выглядзе і для тэхнічнай перапрацоўкі. Сорт самаплодны[21]. Акрамя Чырвонашчокага, у паўднёвых абласцях Украіны раянаваны гатункі: Нікітінський, Ананасовий цюрупинський, Мелітопольський ранній, Консервний пізній, Арзамі, Угорський найкращий, Ювілейний і іншыя. Для Палесся і Лесастэпу ўяўляюць цікавасць наступныя сарты: Ананасовий київський, Київський ароматний, Поліський великоплідний, Шабловський, Колгоспний, Березняківський[21]. Значэнне і выкарыстанне Абрыкос мае добрыя смакавыя якасці. Плады ўтрымліваюць цукры, арганічныя кіслоты, карацін, вітамін С. Плады абрыкосаў ужываюцца як у свежым, так і ў сушоным выглядзе (урук (каз.: өрік /ʷøˈryk/) (з костачкай), кайса, курага, пасціла). Хворым на цукровы дыябет варта абмяжоўваць ужыванне абрыкосаў з-за высокага ўтрымання ў іх цукру[14]. З абрыкосаў гатуюць абрыкосавую гарэлку, прычым сок абрыкосаў падвяргаецца закісанню і потым перагонцы. Насенне (костачкі) ужываюцца ў ежу як Міндаль, а з дапамогай выціскання з іх атрымліваюць малако (фр.: Huille de marmotte). Насенне выкарыстоўваюць для вытворчасці тлустага алею, названага абрыкосавым, які ўжываецца ў медыцыне ў якасці растваральніка[14][22] некаторых лекавых рэчываў (напрыклад, камфары) для падрыхтоўкі ін'екцыйных раствораў і як аснова для вадкіх мазяў. Насенне горкіх сартоў выкарыстоўваецца для падрыхтоўкі міндальнай вады[16]. З перапаленых костачак абрыкоса робіцца туш, высакаякасны актывіраваны вугаль і чорная фарба[14]. У кітайскай нацыянальнай медыцыне насенне абрыкоса ўжываюцца ў якасці заспакаяльнага сродка пры кашлі, ікаўцы. У Кітаі рэкамендуюць прымаць насенне абрыкоса ў спалучэнні з іншымі лекавымі раслінамі пры бранхіце, трахеіце, ларынгіце, коклюшы, а таксама нефрыце. Выступаючыя з натуральных расколін абрыкосавых дрэў нацёкі засыхаюць на паветры, утвараючы так званую абрыкосавую камедзь. Здробненая ў парашок абрыкосавая камедзь выкарыстоўваецца ў медыцыне як паўнавартасны заменнік гуміарабіка. Па эмульгіруючай здольнасці, стойкасці прыгатаваных на ёй алейных эмульсій і глейкасці яна пераўзыходзіць гуміарабік. Ужываюць абрыкосавую камедзь часам як ахінальны сродак[23]. У склад камедзі ўваходзяць галактоза (44 %), арабіноза (41 %), глюкуронавая кіслата (16,4 %), а таксама мінеральныя (2,4 %) і бялковыя (0,6 %) рэчывы[16]. Драўніна абрыкосавага дрэва выкарыстоўваецца народамі Каўказа для вырабу музычных інструментаў, такіх як армянскі дудук, балабан, шві, зурна і іншыя. Вытворчасць
У выяўленчым мастацтве
Абрыкос малявалі такія мастакі, як Адрыян Кортэ, Луіс Мелендэс, Канстанцін Даніэль Стахі, П'ер Дзюпуа, Эмілі Прэер, Георг Флегель, Ян Давідс дэ Хем, Ян ван Хёйсум, Ісаак Саро, Якаб ван Эс, Ёзеф Плеп, Любен Бажэн, Луіза Муаён, Асіяс Берт Старэйшы і іншыя.
Зноскі
Літаратура
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
_Nature_mort_aux_branches_d%27abricots_et_de_prunes_-_Pierre_Dupuis_-_Mus%C3%A9e_des_Beaux-Arts_d%27Agen.jpg)
Portal di Ensiklopedia Dunia
