Волчас (рака)

Волчас
Характарыстыка
Даўжыня	80 км
Вадацёк
Выток
• Месцазнаходжанне	на паўночны ўсход ад вёскі Доўгавічы
• Каардынаты	53°58′12″ пн. ш. 31°20′55″ у. д.HGЯO
Вусце	Сож
• Каардынаты	53°35′40″ пн. ш. 31°31′46″ у. д.HGЯO
Размяшчэнне
Водная сістэма	Сож → Дняпро → Чорнае мора
Краіна	Беларусь
Рэгіён	Магілёўская вобласць
Раёны	Мсціслаўскі раён, Чэрыкаўскі раён, Крычаўскі раён
выток вусце
— выток, — вусце
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Во́лчас (Воўчаса) — рака ў Мсціслаўскім, Чэрыкаўскім і Крычаўскім раёнах Магілёўскай вобласці Беларусі, правы прыток ракі Сож (басейн Дняпра).

Назва балцкага паходжання, пачатковая форма назвы — *Vilkesà (Вількеса́)^[1].

Поўны гідранімічны адпаведнік — назва літоўскай рэчкі Vilkesà (на поўначы ад Вільнюса)^[2].

Гідранімічны фармант -es- таксама ў такіх балцкіх гідронімах на Верхнім Падняпроўі і Верхнім Падзвінні, як Akesà (> Ачоса), Laukesà (> Лучоса), Velesà (Веляса^[ru])^[3][4]. Ён шырока прысутны ў літоўскім назва- і словаўтварэнні: žalias «зялёны» — žalesà «зеляніна; зяленіва», rudas «руды» — Rudesa «Рудая (рака)»^[5][6].

Па-за тэрыторыяй Літвы назву Воўчаса (Вількеса́) можна аднесці да гідранімічнай спадчыны балтаў Пасожжа і сумежных тэрыторый. На Пасожжы такога ж паходжання, што і назва Воўчаса, назва ракі Аўчоса (прыток сожскай Басі), а на поўдні ад іх — назвы рэчак Вовчасова і Вовчасок (прытокі ракі Верэсня, на правабярэжжы Прыпяці ў яе ніжнім цячэнні), возера Вовчас / Овчес (на Падзесенні, ля дзесенскай рэчкі Віць каля горада Ноўгарад-Северскі)^[7].

Для ўсіх гэтых гідронімаў аднаўляецца форма тыпу *Vilkesà. Значэнне гэтай назвы — «Ваўчыная (рака)», ад агульнабалцкага *vilkas, якое далей да індаеўрапейскага *u̯l̥k^u̯os^[8].

Блізкую балцкую «ваўчыную» назву магла мець і рака Сож. Менавіта вакол буйнога Сажа канцэнтруюцца гэтыя чатыры «ваўчыныя» рачныя назвы, разам з Воўчасай. Сожская назва таксама «ваўчыная», але фінская, звязаная з ліўскім suž, эстонскім suzi, фінскім susi «воўк»^[9][10]. Яна мела ўзнікнуць на сожскіх вярхоўях, куды распаўсюджваўся ўплыў фіна-вугорскай па паходжанні археалагічнай культуры ямачна-грабенчатай керамікі. У пачатку сярэдняга неаліту (4400—4200 гг. да н.э.) яна насунулася з паўночнага ўсходу на тэрыторыю протабалтаў (нарвенская і нёманская археалагічныя культуры). Яе пашырэнне запынілася, крыху не даходзячы да Дзвіны, фрагментарна яе фіксуюць і на поўдні ад Дзвіны, у тым ліку на нарачанска-аўкштайцкім Паазер’і^[11]. Імаверна, сам Сож або адзін з яго прытокаў у верхнім цячэнні меў балцкую «ваўчыную» назву, якая была перакладзеная прыхаднямі фінамі і пазней пашырылася і на ўсё цячэнне Сажа.

Агульная даўжыня складае 80 кіламетраў, у Крычаўскім раёне 47 кіламетраў. Сярэдні нахіл воднай паверхні — 0,7 ‰.

Пачынаецца з балота на паўночным усходзе ад вёскі Доўгавічы (Мсціслаўскі раён). Рэчышча ў межах Крычаўскага раёна прыроднае. Мае прытокі: ручай Глінец^[12], рака Яленка (справа)^[13], ручаі (вёска Вародзькаў 1), працягласць якога 6,0 км і Язвітка (злева).

• Волчас // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 266. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4).
• Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.

• Общая характеристика речной сети Могилёвской области (в разрезе районов) // Справочник «Водные объекты Республики Беларусь» Архівавана 31 жніўня 2017. (руск.)