Другая палаталізацыя

Друга́я палаталіза́цыя — агульнаславянская фанетычная змена, справакаваная манафтангізацыяй дыфтонгаў. Заключаецца ў пераходзе заднеязычных k, g, x адпаведна ў c', dz', s' у паўднёва- і ўсходнеславянскіх мовах і ў c', dz', š' у заходнеславянскіх. Пазней ва ўсіх славянскіх мовах, акрамя польскай, палабскай і стараславянскай, афрыката dz' спрасцілася да z'^[1].

Ва ўсходняй і паўднёвай групах другая палаталізацыя таксама ажыццявілася ў спалучэннях *kv, *gv, *xv. У процілегласць гэтаму, у заходняй групе гэтыя спалучэнні захаваліся без змен. Дадзеная асаблівасць была заўважана яшчэ Ё. Добраўскім. Аднак некаторыя навукоўцы, грунтуючыся на формах кшталту ўкр. квітка ці руск. дыял. квет, сцвярджаюць, што ва ўсходнеславянскіх мовах формы з цв-, зв- вместо кв-, гв- маюць кніжны, запазычаны характар^[2].

У некаторых рускіх гаворках, якія С. Л. Нікалаеў узводзіць да племянной мовы вяцічаў, група *kv дала t'v: т'в'ет, т'в'аток^[3].

Фактычна, слоў са спалучэннямі *kv, *gv, *xv, у якіх былі ўмовы для другой палаталізацыі, у праславянскай было толькі некалькі: *květъ «кветка», *kviliti «плакаць», *gvězda «зорка» і склонавыя формы слоў *vъlxvъ «вяшчун» і *lixva «барыш» (пад пытаннем лексемы анаматапаэтычнага характару *gvizdati «свісцець» и *xvějati «гайдаць»)^[4].

Спалучэнні *sk, *zg у становішчы, дзе магла ажыццявіцца другая палаталізацыя, далі šč і ždž у заходняй і ўсходняй групах, але sc і zdz у паўднёвай групе, з тэндэнцыяй да спрашчэння гэтых спалучэнняў у пачатку слова^[5]. Ад склонавай формы з заканамерным вынікам другой палаталізацыі w Polszcze (н. скл. Polska) пры суч. пол. w Polsce паходзіць руская назва Польшчы^[6][7].

• праслав.: *koina > аг.-усх.-слав.: цѣна, руск.: цена́ укр.: ціна́, ст.-слав: цѣна, балг.: цена́, сербахарв.: цијена, славенск.: сẹnа, чэшск.: cena, славацк.: сеnа, польск.: сеnа, ст.-пол. саnа. Ср. літ.: kaina «цана», стар.-грэч.: ποινή «выкуп, пеня», авест. kaēnā- «адплата, помста, пакаранне». Усе гэтыя словы ўзыходзяць да пра-і.е.: *k^woinā «(плата за) учыненае»^[8];
• праслав.: *koilъ > аг.-усх.-слав.: цѣлъ, руск.: це́лый, укр.: ці́лий, ст.-слав: цѣлъ, балг.: цял, сербахарв.: ци̏о, славенск.: се̑l, чэшск.: сеlý, славацк.: сеlý, польск.: саłу, в.-луж.: суłу, н.-луж.: сеłу. Ср. пруск. kailūstiskan (В. скл. адз. л.) «здароўе», гоцк.: hails «здаровы, цэлы»^[9];
• праслав.: *goilo > аг.-усх.-слав.: зѣлъ «моцны», руск.: зело́ «вельмі», бел.: до зела «вельмі», ст.-слав: ѕѣлъ, ѕѣло, славенск.: zelo, др.-чэшск.: zielo «вельмі». Ср. літ.: gailùs «рэзкі, едкі, помслівы», gailas «буяны», лат.: gails «юрлівы», гоцк.: gailjan «радаваць», стар.-в.-ням.: geil «пажадлівы»^[10];
• праслав.: *хоirъ > аг.-усх.-слав.: сѣръ, руск.: се́рый, укр.: сі́рий, балг.: сер, славенск.: sẹr, «шэры, бялявы», ст.-чэш. šěrý, чэшск.: šerý, славацк.: šerý, польск.: szary, в.-луж.: šěry, н.-луж.: šеrу. Ср. прагерм.: *haira-^[11];
• праслав.: *kvoitъ > аг.-усх.-слав.: цвѣтъ, руск.: цвет, укр.: цвіт, бел.: цвет, ст.-слав: цвѣтъ, балг.: цвят, сербахарв.: цви̏јет, славенск.: сvệt, чэшск.: květ, славацк.: kvet, польск.: kwiat, в.-луж.: kwět, н.-луж.: kwět, палаб. kjot^[12];
• праслав.: *gvoizda > аг.-усх.-слав.: звѣзда, руск.: звезда́, укр.: звізда́, ст.-слав: ѕвѣзда, балг.: звезда́, сербахарв.: звијèзда, славенск.: zvézda, чэшск.: hvězda, славацк.: hviezda, польск.: gwiazda, в.-луж.: hwězda, н.-луж.: gwězda. Ср. літ.: žvaigzdė̃, žvaigždė̃, лат.: zvàigzne «зорка», пруск. svāigstan (В.п., ед.ч.) «ззянне, святло, бляск»^[13];
• праслав.: *skoirītei > руск.: ще́рить, укр.: ви́щирити, бел.: шчэ́рыць, балг.: оце́ря, сербахарв.: цје̏рити, славенск.: ceriti, чэшск.: štěřiti, ceřiti, славацк.: сеrit, польск.: szczerzyć, в.-луж.: šćěrić, н.-луж.: šćěriś^[14].

С. Б. Бернштэйн меркаваў, што насамрэч тэрмін «другая палаталізацыя» няўдалы, паколькі ён павінен адносіцца да іншага працэсу, а менавіта трэцяй (прагрэсіўнай) палаталізацыі, якая, згодна з яго меркаваннем, адбылася раней за рэгрэсіўную.

Частка славістаў наадварот мяркуе, што другая і трэцяя палаталізацыі адбываліся адначасова, а некаторыя нават не размяжоўваюць другую і трэцюю палаталізацыі, лічачы іх часткай аднаго працэсу^[15].

Другая палаталізацыя адбылася таксама пазней за такія фанетычныя змены, як першая палаталізацыя і манафтангізацыя дыфтонгаў^[16].

Меркаванні навукоўцаў разыходзяцца адносна таго, якой эпохай трэба датаваць другую палаталізацыю. Вось некаторыя датыроўкі:

• не раней за II—IV стст. н. э. (Т. Лер-Сплавінскі);
• III—V стст. н. э. (Ф. П. Філін^[17]);
• 575—650 гг. (А. Лампрэхт^[18]);
• не раней за 600 год (Х. Бірнбаўм);
• VI—VII стст. (Ю. У. Шавялёў^[19], З. Шцібер^[20], Ф. Слаўскі^[21]);
• найпазней з V па X стст. (В. М. Чэкман^[22]);
• VI—IX стст. (М. Шэклі^[23]).