Трэцяя палаталізацыя

Трэцяя палаталіза́цыя — агульнаславянская фанетычная змена. Заключаецца ў пераходзе заднеязычных зычных k, g, x адпаведна ў c', dz', s' у паўднёва- і ўсходнеславянскіх мовах і ў c', dz', š' у заходнеславянскіх. Пазней ва ўсіх славянскіх мовах, акрамя польскай, палабскай і стараславянскай, афрыката dz' спрасцілася да z'. У адрозненне ад другой (рэгрэсіўнай) палаталізацыі, трэцяя з’яўляецца прагрэсіўнай. Трэцяя палаталізацыя адбывалася ў інтэрвакальным становішчы пасля галосных ь, i, ę, спалучэння ьr і перад галоснымі a, o (але не перад y, ъ, u, ǫ). Першаадкрывальнікам трэцяй палаталізацыі з’яўляецца І. А. Бадуэн дэ Куртэнэ, таму яе часам называюць бадуэнаўскай^[1][2][3].

• праслав.: *ovьka > аг.-усх.-слав.: овьца, руск.: овца́, укр.: вівця́, ст.-слав: овьца, балг.: овца́, сербахарв.: о́вца, славенск.: óvса, чэшск.: оvсе, славацк.: оvса, польск.: оwса, в.-луж. wowса, н.-луж. wejса. Ср. санскр.: अविका (IAST: avikā́) «авечка»^[4];
• праслав.: *liko > аг.-усх.-слав.: лице, руск.: лицо́, укр.: лице́, ст.-слав: лице, сербахарв.: ли́це, славенск.: líсе, чэшск.: líce, славацк.: líce «сківіца, шчака», польск.: lice «шчака, твар», в.-луж., н. луж. lico «шчака»^[5].
• праслав.: *stьga > аг.-усх.-слав.: стьза, стьзꙗ, ст.-слав: стьза, сербахарв.: ста̀за, славенск.: stezà «пешаходная дарога», чэшск.: steze «сцежка», славацк.: stezka, ст.-польск.: śćdzа, палаб. stadza. Ср. лат.: stigа «сцежка, пешаходная дарога»^[6].
• праслав.: *vьхъ > аг.-усх.-слав.: вьсь, руск.: весь, укр.: уве́сь, бел.: уве́сь, ст.-слав: вьсь, сербахарв.: са̏в, славенск.: vès, ст.-чэшск.: veš, др.-польск.: wszy^[7].

У наўгародска-пскоўскім дыялекце трэцяя палаталізацыя мела месца для k, але не для g і x: в[ъ]хѹ «усю», не лего «нельга» (але ѹсерѧзи «завушніцы»)^[8].

Трэцяя палаталізацыя адбылася да ўзаемадзеяння груп *dj, *tj, паколькі рэфлексам *g паводле трэцяй палаталізацыі ў славацкай мове з'яўляецца z (kňaz «князь», peniaze «грошы»), у той час як рэфлексам *dj — dz (medza «мяжа»).

Ю. Шавялёў датуе трэцюю палаталізацыю VII—IX стст.^[9], Ф. Слаўскі — VIII—IX стст.^[10], З. Шцібер — пачаткам VIII ст.^[11], А. Лампрэхт — канцом VII ст.^[12][13], а М. Шэклі — VII—VIII стст.^[14]

Трэцяя палаталізацыя адлюстравана ў шэрагу праславянскіх германізмаў (З. Шцібер лічыў іх запазычаннямі з заходнегерманскіх моў^[15]):

• праслав.: *koldęzь «калодзеж» < прагерм.: *kaldinga-^[16];
• праслав.: *kъnędzь (ст.-слав: кънѧѕь, руск.: князь) < прагерм.: *kuninga- «галава роду, правадыр племені» (ням.: König «кароль, цар, правадыр»)^[17];
• праслав.: *pěnędzь «дробная манета» (польск.: pieniądze «грошы») < *panning (стар.-в.-ням.: pfenning (ням.: Pfennig «пфеніг»));
• праслав.: *retędzь «ланцуг» з пэўнай германскай мовы, параўн. ст.-ісл. rėkendi/rėkendr, ст.-англ. rасеntе, стар.-в.-ням.: rahhinza^[18];
• праслав.: *scьlędzь (аг.-усх.-слав.: щьлѧгъ, руск.-цслав. стьлязь, сербахарв.: цлез) «від манеты» з пэўнай германскай мовы, параўн. ст.-сканд. skillingr, стар.-в.-ням., ст.-сакс. scilling «шылінг»^[19];
• праслав.: *userędzь «завушніца» < гоцк.: *ausihriggs ці *ausahriggs «завушніца»^[20];
• праслав.: *vitędzь «віцязь» < прагерм.: *víking-^[21].