Праславянская мова

Праславянская мова
Краіны	на тэрыторыі цяперашніх Польшчы, Украіны і Беларусі, пазней — ва ўсёй Усходняй Еўропе
Рэгіёны	Усходняя Еўропа
Афіцыйны статус	—
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Балта-славянская галіна (гіпотэза) Славянская група
Вікіпедыя на гэтай мове

Праславя́нская мова — рэканструяваная, пісьмова незасведчаная прамова (мова-продак) усіх моў славянскае галіны індаеўрапейскае сям'і моў. Прадстаўляе сабою славянскае маўленне ў перыяд V—ІХ стст. н.э. Як і для большасці іншых прамоў, ніякіх пісьмовых помнікаў праславянскай мовы не знойдзена. Сама мова аднаўляецца дзякуючы параўнальна-гістарычным метадам  (англ.) (бел. з прыцягненнем вядомых славянскіх і іншых індаеўрапейскіх моў.

Імклівае развіццё мовы звязваецца з пашырэннем арэалу ўжывання мовы. Ужо ў пачатку гэтага перыяду мова пачала распадацца на дыялекты, але агульнае моўнае адзінства і ўзаемазразумеласць сярод носьбітаў мовы захоўвалася да Х ст. або нават пазней. У гэты час у праславянскай мове развіваецца мноства гукавых змен, часта раўнамерных па ўсім арэале мовы. Таму, строга кажучы, праславянская мова не адпавядае традыцыйнаму азначэнню протамовы, як найпазнейшай аднавімай агульнай мовы-продка, унутры якой няма раздзялення на дыялекты. Увесь перыяд гэтага дыялектна падзеленага моўнага адзінства ў праславянскай мове разглядаецца як агульнаславя́нскі.

Эпоху існавання праславянскае мовы ўмоўна дзеляць на тры перыяды: ранні (дыялектныя адрозненні вельмі нязначныя або наогул адсутнічаюць), сярэдні (дыялектныя адрозненні ад невялікіх да ўмераных) і позні (славянскія гаворкі значна адрозніваюцца). Позні перыяд праславянскае мовы часам згадваецца як сярэднеагульнаславянскі^[1]. Мова, апісаная ў гэтым артыкуле, у асноўным адпавядае маўленню VII—VIII стст. і таксама не засведчана пісьмова, але да яе ў пэўнай ступені блізкі дыялект грэчаскай Македоніі ІХ ст. (гл. стараславянская мова).

Праславянская мова ўтварылася ў выніку распаду праіндаеўрапейскае мовы. Акрамя гэтага, існуюць тэорыі, якія прапаноўваюць аб'яднанне славянскай і балцкай галін унутры індаеўрапейскай сям'і (гл. балта-славянскія мовы) і, адпаведна, падразумяваюць паходжанне прабалцкай і праславянскай моў у выніку вылучэння з праіндаеўрапейскай мовы прабалцкае мовы, якая пазней распалася на прабалцкую і праславянскую мовы. У другой палове І тыс. н.э., разам з імклівым ростам славянамоўнага арэала, пачаўся працэс распаду праславянскае мовы на асобныя мовы.

У сучасным мовазнаўстве няма згоды наконт перыядызацыі праславянскае мовы або тэрмінаў для апісання гэтых перыядаў. У гэтым артыкуле выкарыстоўваецца наступная схема развіцця праславянскае мовы:

• Даславянскі (каля 1500 г. да н.э. — 300 г. н.э.). Доўгі, стабільны перыяд паступовага развіцця, які, сярод іншага, характарызуецца, значнымі фаналагічнымі зменамі ў сістэме прасодыі (тон, націск, рэгістр);
• Раннеславянскі (каля 300—600 гг. н.э.). Перыяд існавання аднастайнага маўлення, падчас якога пачалі развівацца працяглыя змены ў фанетыцы і фаналогіі. Для гэтага перыяду не аднаўляюцца дыялектныя адрозненні, што дазваляе лічыць маўленне гэтага часу агульным продкам славянскіх моў;
• Сярэднепраславянскі (прыкладна 600—800 гг. н.э.). Этап, калі ўжо можна распазнаць найранейшыя дыялектныя адрозненні. Славянамоўны арэал пашыраецца. Працягваюцца змены ў фанетыцы і фаналогіі. Незважаючы на існаванне нязначных дыялектных адрозненняў, большасць гукавых змен заставаліся аднастайнымі і паслядоўнымі; да канца гэтага перыяду зычныя і галосныя ў асноўным супадалі з падобнымі гукамі сучасных славянскіх моў. З гэтае прычыны, рэканструяваныя праславянскія формы ў навуковых працах і этымалагічных слоўніках, як правіла, адпавядаюць гэтаму перыяду;
• Познепраславянскі (800—1000 гг., у Кіеўскай Русі, імаверна, — да сярэдзіны ХІІ ст.). Апошняя стадыя функцыянавання ўсяго славянамоўнага арэала як адзінай мовы. Гукавыя змены, як правіла, пашыраліся па ўсім арэале, але часта з прыкметнымі дыялектнымі адрозненнямі.

У гэтым артыкуле апісваецца ў першую чаргу сярэднепраславянскі перыяд мовы. Таксама ахопліваецца познепраславянскі перыяд у выпадку, калі значныя змены больш-менш аднолькава закранулі ўвесь славянамоўны арэал. Асобныя дыялектныя змены ў выпадку іх існавання на тым ці іншым адрэзку гісторыі мовы пазначаныя адпаведным чынам.

Ніжэй прыведзены гукавы лад, які рэканструюецца для сярэднепраславянскае мовы. Для запісу выкарыстоўваецца ўласны фанетычны запіс, прыняты ў славістыцы, які не супадае з IPA.

Графы «галосныя задняга рада» і «галосныя сярэдняга рада» могуць таксама разумецца як неагубленыя задняга рада і агубленыя задняга рада адпаведна. Тым не менш, агубленне галосных задняга рада было ўласцівым толькі для галосных *y ды *u. Агубленне іншых галосных насіла факультатыўны характар. Галосныя, пазначаныя як доўгія і кароткія, адрознівалі таксама паказчык якасці. Агулам, даўжыня галосных у праславянскай мове мела наступнае развіццё. Некаторыя лінгвісты пазбягаюць выкарыстання тэрмінаў кароткі і доўгі галосны, выкарыстоўваючы замест іх тэрміны слабы і напружаны^[2].

• Раннеславянскі перыяд — істотнае значэнне проціпастаўлення галосных паводле іх даўжыні, пра што сведчаць, напрыклад, грэчаскія транскрыпцыі славянскіх лексем або раннія славянскія запазычанні ў фіна-ўгорскіх мовах;
• Сярэднепраславянскі перыяд — даўжыня галоснага захоўвае сваё значэнне. Верагодна, сэнсаадрознівальныя функцыі выконвала якасць (гл. вышэй);
• Познепраславянскі перыяд — розны лёс развіцця доўгіх і кароткіх галосных, у выніку чаго першапачаткова кароткія галосныя набываюць кароткія адпаведнікі і наадварот (напрыклад, доўгі *o або кароткі *a). Кароткія галосныя верхняга ўздыму *ь/ĭ, *ъ/ŭ былі страчаныя або перайшлі ў галосныя сярэдняга ўздыму, што, такім чынам, пакінула іх доўгія пары *i, *y, *u без кароткіх адпаведнікаў. У выніку, якасць галоснага стала асноўным адрозненнем паміж галоснымі, тады як даўжыня стала абумоўлівацца націскам або іншымі рысамі і страціла сэнсаадрознівальную ролю.

Для праславянскае мовы рэканструюецца наступны лад галосных гукаў:

Для сярэднепраславянскае мовы аднаўляецца наступны набор зычных гукаў^[3]:

• *c пазначае глухую альвеалярную афрыкату [t͡s], *dz — яе звонкі аналаг [d͡z];
• *š, *ž — постальвеалярныя [ʃ] і [ʒ] адпаведна;
• *č, *dž — постальвеалярныя афрыкаты [t͡ʃ] і [d͡ʒ] адпаведна, пры гэтым апошняя ўзнікала толькі ў сцячэнні зычных *ždž і ў наступным ва ўсіх славянскіх мовах развілася ў *ž^{[заўв 1]};
• Вымаўленне *ť, *ď дакладна невядомае, але мяркуецца, што яны ўяўлялі сабою гемінаты (падвоеныя зычныя). Магчыма, яны мелі характар палаталізаваных зубных [tʲː dʲː] або палатальных [cː ɟː] як у сучаснай македонскай мове;
• *v, хутчэй за ўсё, уяўляў сабою лабіяльны апраксімант [ʋ]. Магчыма, яго алафонам у пэўных пазіцыях быў білабіяльны [w] (як у сучаснай славенскай мове);
• *l уяўляў сабою [l]. Верагодна, у многіх дыялектах ён мог набываць моцнае велярызаванае вымаўленне перад галоснымі задняга рада — [ɫ];
• Санорныя *ľ *ň, хутчэй за ўсё, былі палаталізаванымі — [lʲ nʲ], або палатальнымі — [ʎ ɲ];
• Вымаўленне *ř дакладна не ўстаноўлена, але, магчыма, ён быў блізкі да палаталізаванага дрыжачага [rʲ]. Гэты зычны ў якасці асобнай фанемы захаваўся толькі ў чэшскай, але існаваў таксама ў старажытных форм польскае мовы. У сучаснай польскай мове гэты гук зліўся з [ʒ] (запісваецца як ż), але польскае [ʒ] на месцы *ř дагэтуль захоўвае гістарычнае напісанне rz (напрыклад, straż, może, także, але orzeł, rzeka, krzak). У іншых мовах, у тым ліку ва ўсходнеславянскіх, *ř зліўся *r або дысіміляваўся ў *rj;
• *ś уяўляў сабою [sʲ] або, магчыма, [ɕ]. Гэты зычны зліўся з *š у заходнеславянскіх, з *s — у іншых дыялектах.

Нязначная палаталізацыя, верагодна, магла існаваць для ўсіх зычных у становішчы перад галоснымі пярэдняга рада. Разам з гэтым, страчаны ер (*ь/ĭ, гл. вышэй) у большасці слоў заходнеславянскіх і ўсходнеславянскіх моў перайшоў у палаталізацыю зычнага, што стаяў перад ерам.

Як і праіндаеўрапейская мова, кожнае слова праславянскае мовы мела націскны склад. Націск мог падаць на любы склад слова і меў фанематычнае значэнне. Націск мог быць рухомым: пры скланенні слова ў залежнасці ад ягонага канчатка націск мог мець сталую фіксаваную пазіцыю або перамяшчацца на іншыя склады.

Галосны мог мець музычны націск. У сярэднепраславянскай мове ўсе націскныя доўгія галосныя, насавыя і плаўныя дыфтонгі мелі адрозненне паводле двух тонаў, вядомых як акутны і цыркумфлексны: першы ўяўляў сабою ўзыходную інтанацыю, другі — сыходную. Кароткія галосныя (*e *o *ь/ĭ ъ/ŭ) не мелі тонавага адрознення і заўсёды вымаўлялілся з сыходнаю інтанацыяй. Ненаціскныя галосныя не мелі танальных адрозненняў, але маглі проціпастаўляцца паводле сваёй даўжыні. Падобныя прасадычныя абмежаванні дагэтуль захоўваюцца ў славенскай мове.

У познепраславянскі перыяд адбыўся шэраг змен у гэтых галінах прасодыі. Так, доўгія галосныя з акутным націскам, як правіла, скараціліся, пераўтварыўшыся такім чынам у кароткія галосныя з узыходнаю інтанацыяй. Некаторыя кароткія галосныя падоўжылся, у выніку чаго ўтварыліся новыя доўгія галосныя з сыходнаю інтанацыяй. Развіўся новы тып націску, вядомы як новаакутны, які ўзнікаў у выніку пераходу націску на папярэдні склад; гэтая інавацыя ўзнікла ў часы дыялектнага раздзялення праславянскае мовы і скарачэння галосных з акутным і цыркумфлексным націскамі (гл. вышэй). Таму няясна, ці быў у развіцці якога-небудзь праславянскага дыялекта такі перыяд, калі тры фанетычна розныя тыпы націску суіснавалі адначасова. Тым не менш, у сукупнасці гэтыя змены істотна паўплывалі на размеркаванне тонаў і даўжыні галосных. Гэта прывяло да таго, што у канцы познепраславянскага перыяду амаль любы галосны мог быць кароткім або доўгім, а амаль любы націскны галосны — мець сыходны або ўзыходны тон.

Большая частка складоў у сярэднепраславянскай мове былі адкрытымі. Існавалі таксама закрытыя склады, але яны маглі сканчвацца толькі на плаўныя (*l або *r, утвараючы такім чынам плаўны дыфтонг) або мець кароткі папярэдні галосны. Дапускаліся таксама сцячэнні зычных, але толькі ў пачатку складу. Такія скапленні ўтваралі склад з наступным гукам і поўнасцю былі часткаю складу (напрыклад, -stv- у слове *bogatĭstvo «багацце» з'яўлялася часткаю складу -stvo).

У пачатку познепраславянскага перыяду ўсе або амаль усе склады ператварыліся ў адкрытыя ў выніку змяненняў у плаўных дыфтонгах. У прыватнасці, склады з плаўнымі дыфтонгамі, што пачыналіся на o або e, перайшлі ў адкрытыя (напрыклад, *tort > *trot, *trat або *torot). Выключэннем з гэтае заканамернасці сталі паўночныя лехіцкія мовы (кашубская, палабская і славінская), дзе не назіраецца мэтатэзы, але адбылося падаўжэнне складоў (напрыклад, пр.-слав. *gord > кашуб. gard, палабск. gord «горад»). У заходнеславянскіх і паўднёваславянскіх плаўныя дыфтонгі, што пачыналіся з ĭ або ŭ таксама ператварыліся ў адкрытыя склады, пры гэтым наступны плаўны ператвараўся ў складовы санорны (у палатальны — пасля ĭ, непалатальны — пасля ŭ)^{[заўв 2][4]}. Урэшце, гэта прывяло да знікнення закрытых складоў у гэтых мовах. Паўднёваславянскія і чэшска-славацкія мовы, як правіла, захавалі складовыя санорныя, аднак лехіцкія (напрыклад, польская) развілі ў гэтых пазіцыях спалучэнні тыпу VC або CV (дзе C — зычны, V — галосны). Ва ўсходнеславянскіх мовах, у сваю чаргу, плаўныя дыфтонгі з ĭ ды ŭ, магчыма, таксама ператварыліся ў складовыя санорныя, але, як лічыцца, праз некаторы час гэтая ўласцівасць была страчана.

У граматыцы праславянская мова захавала мноства граматычных катэгорый, атрыманых у спадчыну ад праіндаеўрапейскае мовы, што асабліва адносіцца да назоўнікаў і прыметнікаў. Захавалася сем з васьмі праіндаеўрапейскіх склонаў (назоўны, родны, давальны, вінавальны, творны, мясцовы^{[заўв 3]}, клічны^{[заўв 4]}). Аблатыў, які існаваў у праіндаеўрапейскай мове, у праславянскай мове зліўся з родным склонам. Захаваўся падзел на адзіночны, парны і множны лікі^{[заўв 5]}; мужчынскі, жаночы і ніякі род. Парадыгмы змены дзеясловаў спрасціліся, але разам з гэтым зазналі ўласныя інавацыі.

У выніку трох славянскіх палаталізацый і ператварэння галосных у галосныя пярэдняга рада перад палатальнымі зычнымі, чаргаванні як зычных, так і галосных гукаў сталі частаю з'яваю ў словазмяненні і словаўтварэнні. Гэтыя чаргаванні былі цалкам паслядоўнымі і мелі ўласныя заканамернасці. У табліцы ніжэй пералічаныя чаргаванні ў праславянскай мове ў залежнасці ад таго ці іншага суфікса або канчатка.

Галосныя ператвараліся ў галосныя пярэдняга рада ў выпадку, калі яны стаялі пасля *j (што надавала ім ётавае вымаўленне) або зычнага, які зазнаў прагрэсіўную палаталізацыю (гл. вышэй). Гэта стала прычынай умоўнага падзелу галосных на «мяккія» (пасля палатальнага зычнага) і «цвёрдыя» (у астатніх пазіцыях).

• Адрозненне паміж *ě₁ і *ě₂ заснавана на этымалогіі і па-рознаму ўплывае на папярэднія зычныя: *ě₁ выклікае першую палаталізацыю і затым пераходзіць у *a, тады як *ě₂ выклікае другую палаталізацыю і не змяняецца;
• Фінальнае *-un страчвае насавы зычны, пераходзячы ў *-u і не ўтвараючы насавога галоснага ў адрозненне ад становішча ўнутры слова. Гэтая акалічнасць тлумачыць двайны рэфлекс;
• *ā, *an, верагодна, не прымалі ўдзелу ў ператварэнні галосных задняга рада ў галосныя пярэдняга. Абодва спалучэнні маюць аднолькавы рэфлекс незалежна ад папярэдняга зычнага.

У залежнасці ад канчатковага галоснага (мяккі або першапачатковы цвёрды) большая частка каранёў стала падзяляцца на «мяккія» і «цвёрдыя». У выніку дзвюх рэгрэсіўных палаталізацый і ётавання «цвёрдыя» карані сталі адлюстроўваць чаргаванні зычных перад канчаткамі з галоснымі пярэдняга рада. Як частку сваёй праіндаеўрапейскай спадчыны, праславянская мова захавала аблаўтныя чаргаванні, аднак, яны спрасціліся і сталі непрадуктыўнымі. У наступнай табліцы прыведзеныя магчымыя чаргаванні ў праславянскай мове, выкліканыя аблаўтам, пры гэтым памякчэнне галоснага магло змяняць вынік аблаўта.

Большасць склонавых парадыгм для назоўніка праславянская мова захавала з часоў праіндаеўрапейскае мовы. Іншыя рысы, у прыватнасці, т. зв. u-аснова і мужчынская i-аснова былі замененыя ўласнымі інавацыямі праславянскае мовы.

Словазмяненне ў прыметніках у параўнанні з праіндаеўрапейскай мовай спрасцілася. У праславянскай мове існавала толькі адна парадыгма словазмянення прыметнікаў (у «мяккай» і «цвёрдай» формах), якая паходзіла ад праіндаеўрапейскіх o-асновы і a-асновы; прыметнікавае словазмяненне, утворанае на ўзор i-асновы і u-асновы, было страчана. Дзеепрыслоўе цяперашняга часу, утворанае ад PIE *-nt-, захоўвала ў аснове канчаткі на зычны.

У праславянскай мове развілося адрозненне між вызначаным і нявызначаным словазмяненнем прыметніка. Вызначаная мадэль выкарыстоўвалася для пазначэння вядомых або канкрэтных прадметаў, у той час як нявызначаная — для невядомых або абстрактных, што агулам можна параўнаць з вызначаным і нявызначаным артыклямі ў мовах Заходняй Еўропы. Нявызначанае словазмяненне прыметнікаў было ідэнтычным словазмяненню назоўнікаў з o- і a-каранямі, вызначанае стала ўтварацца шляхам дадання адноснага (анафарычнага) займенніка *jь у функцыі суфікса ў канец прыметнікавага канчатка. Як лічыцца, ужо ў рамках праславянскае мовы абедзве формы скараціліся ў некаторай ступені зліліся.

У параўнанні з праіндаеўрапейскай мовай парадыгма змянення дзеяслова была спрошчана, але разам з гэтым праславянская мова захавала разнастайнасць часоў, спражэнняў і дзеяслоўных суфіксаў.

Праіндаеўрапейскі медыяпасіўны стан поўнасцю знік у праславянскай мове, выключэннем з чаго можна лічыць форму vědě «я ведаю» стараславянскае мовы (ад познепраіндаеўрапейскага *woid-ai закончанага часу медыяпасіва). Новы аналітычны медыяпасіў стаў утварацца з выкарыстаннем зваротнай часціцы *sę. Загадны і ўмоўны лады зніклі, пры гэтым стары аптатыў стаў ужывацца ў значэнні загаднага ладу.

Калі казаць пра лёс праіндаеўрапейскіх часу і віду, то тут адбылася страта праіндаеўрапейскага імперфекта або яго зліццё з праіндаеўрапейскім тэматычным аорыстам, адбылася страта праіндаеўрапейскага перфекта, які захаваўся толькі ў аснове няправільнага дзеяслова *věděti «ведаць» (ад PIE *woyd-). Аорыст праіндаеўрапейскай мовы ў праславянскай мове захаваўся ў двух відах, тэматычным і сігматычным^{[заўв 9]}, пры гэтым шляхам розных аналагічных змен з сігматычнага аорыста ўзнік новы прадуктыўны від гэтага часу. Новы сінтэтычны імперфект стаў утварацца праз даданне спалучэння асновы і канчаткаў прадуктыўнага аорыста да каранёвых суфіксаў *-ěa- або *-aa-, спрэчнага паходжання. Узніклі састаўныя формы ў выражэнні будучага, закончанага часоў, плюсквамперфекта, умоўнага ладу.

Дзеясловы мелі формы для трох граматычных лікаў: адзіночнага, множнага і парнага. Існавалі атэматычныя ды тэматычныя канчаткі. У праславянскай мове было толькі пяць атэматычных дзеясловаў: *věděti «ведаць», *byti «быць», *dati «даць», *ěsti «есці», *iměti «мець». Новы набор т.зв. «паўтэматычных» канчаткаў утвараўся шляхам спалучэння тэматычнага канчатка адзіночнага ліку з іншымі атэматычнымі канчаткамі. Апрача таго, развілася сістэма ўтварэння інфінітыва, супіна, аддзеяслоўных назоўнікаў і пяці дзеепрыметнікаў, што ў значнай ступені было развіццём праіндаеўрапейскіх граматычных рыс.

Трыванне дзеясловаў

Частка відавых адрозненняў дзеяслова праіндаеўрапейскай мовы захавалася ў праславянскай мове і праяўлялася, сярод іншага, у адрозненні паміж аорыстам і імперфектам у прошлым часе. Акрамя гэтага, праславянскай мове развіла свае ўласныя спосабы выражэння віду дзеяслова, заснаваныя на выкарыстанні разнастайных прыставак і суфіксаў.

У праславянскай і стараславянскай мовах суіснавалі два спосабы ўтварэння віду дзеяслова, аднак новая з цягам часу выцесніла старую, што прывяло да адсутнасці ў большасці сучасных славянскіх моў аорыста, імперфекта і большасці дзеепрыметнікаў. Асноўным выключэннем сталі балгарская і ў некаторай ступені македонская мовы, дзе захаваліся абедзве сістэмы, якія часам дзеля перадачы стылявых адценняў могуць спалучаюцца.

Праславянскай мове таксама была ўласцівая наяўнасць асаблівых пар дзеясловаў руху, у якой першы абазначаў вызначанае дзеянне (напрыклад, «я ішоў да дому майго сябра»), другі — няпэўнае (рух туды і назад, рух без указання мэты і г.д.). Падобныя пары ўтвараліся шляхам суфіксацыі або суплетывізму. Кожная з падобных пар нярэдка была параю дзеясловаў закончанага і незакончанага трыванняў, у якой дзеяслоў закончанага трывання часта ўтвараўся з дапамогаю прыстаўкі *po-.

Першапачаткова ў гіпатэтычнай прабалта-славянскай мове (гл. вышэй) існавалі дзве акцэнтныя (націскныя) парадыгмы, а іменна націск, фіксаваны ў межах асновы, і рухомы націск, якія адпавядалі славянскім парадыгмам А і C; парадыгмы з націскам, фіксаваным на канчатку, не існавала. Абедзвюм парадыгмам быў уласцівы як акутны, так і цыркумфлексны націск. Пасля ажыццяўлення ў праславянскай мове г.зв. закону Дыбо імя (назоўнік, прыметнік, займеннік, дзеепрыметнік) атрымаў тры асноўныя акцэнтныя парадыгмы^[5][6][7][8].

• Націск, фіксаваны ўнутры асновы, кораня або марфалагічнага суфікса (далей — A);
• Націск, фіксаваны ў асноўным на канчатку або на ягоным першым складзе ў выпадку, калі канчатак складаўся з некалькіх складоў (далей — B);
• Націск, які мог змяняць сваю пазіцыю ад кораня да канчатка ў залежнасці ад словазмянення (далей — C).

Націск тыпу А мог падаць не толькі на аснову, але і на некаторыя суфіксы (напрыклад, памяншальны), пры гэтым не закранаючы іншыя (напрыклад, флектыўныя). Акрамя гэтага, дзеяслоў таксама меў тры акцэнтныя парадыгмы, як і назоўнік. Тым не менш, падобная карціна ўскладнялася з-за вялікай колькасці магчымых парадыгм словазмянення і пад. Існавалі пэўныя абмежаванні на гэтыя правілы.

• У парадыгме А націскны склад заўсёды меў акутны тон і, такім чынам, быў доўгім, бо кароткі склад не меў тонавых адрозненняў (гл. вышэй). У сваю чаргу, гэта прывяло да таго, што аднаскладовыя словы з першапачаткова кароткім галосным (*e, *o, *ь, *ъ) у аснове не маглі належаць да парадыгмы А. У выпадку, калі аснова была шматскладовай, націск патэнцыяльна мог прыпадаць на любы склад асновы (напрыклад, *ję̄zū́k- «мова»). Гэтыя абмежаванні былі выкліканыя законам Дыбо, паводле якога націск, фіксаваны ўнутры асновы, кораня або марфалагічнага суфікса (гл. вышэй) перасунуўся на адзін склад управа;
• Парадыгма В. Склад асновы мог быць доўгім або кароткім;
• Парадыгма С. У формах, дзе націск прыпадаў на склад асновы, націскны склад мог мець цыркумфлексны тон або быць кароткім. Гэтая акалічнасць стала вынікам закону Мэе, паводле якога акутны націск ператварыўся ў цыркумфлексны ў выпадках, калі націск знаходзіўся ўнутры асновы парадыгмы С; такім чынам, закон Дыбо не закрануў назоўнікі з акцэнтнай парадыгмай С;

Такім чынам, цыркумфлексны або кароткі націск мог прыпадаць на першы склад толькі знаходзячыся ў парадыгме С. У парадыгме А гэта не адбывалася наогул, у парадыгме В — зменена паводле закону Дыбо. Некаторыя назоўнікі (асабліва з т.зв. jā-асновамі) адпавядаюць А-парадыгме, але маюць неаакутны націск у аснове, які падае на кароткі або доўгі склад (напрыклад, *võľa «воля» — неаакутны націск на кароткім складзе). Падобныя назоўнікі раней належалі да парадыгмы В, у выніку чаго ў лінгвістычных працах яны могуць разглядацца як назоўнікі парадыгмы А, так і назоўнікі парадыгмы В.

У познепраславянскі перыяд у выніку складаных серый змен націск парадыгмы В стаў рухомым (гл. парадыгму С), гэтыя змены перасунулі націск улева пры вызначаных абставінах, ствараючы неаакутны націск на новым складзе. Усе славянскія мовы ў далейшым спрасцілі парадыгму В у той ці іншай ступені. Рэфлексы старой парадыгмы В можна адшукаць у некаторых назоўніках некаторых з славянскіх моў, або ўскосна, у якасці некаторых новых рыс (напрыклад, неацыркумфлексны тон у славенскай мове). У табліцы ніжэй прыведзеныя ўзоры падобных парадыгм у назоўніку^[9]. У часы праславянскае мовы адбылося мноства змен у парадыгмах націску, і таму погляды розных навукоўцаў на тое, як гэта адбывалася, могуць істотна разыходзіцца (ніжэй прыведзены пункт гледжання паводле т.зв. Лейдэнскай школы).

Усе асновы парадыгмы А былі доўгімі. Прыхільнікі балта-славянскае гіпотэзы тлумачаць гэта наяўнасцю ва ўсіх падобных асновах балта-славянскага рэгістра ў корані, які мог узнікаць толькі ў доўгіх складах. Кароткія і доўгія склады з балта-славянскім цыркумфлексным рэгістрам у праславянскай мове пераўтварыліся ў назоўнікі парадыгмы В. Размеркаванне доўгіх і кароткіх галосных у асновах без /j/ адлюстроўвае першапачатковую даўжыню галоснага да законаў Ван-Вэйка, Дыбо і Станга, пасля якіх узніклі парадыгма В і адрозненне даўжыні галосных у /j/-асновах.

У гэтай табліцы не ўказаная парадыгма для назоўнікаў з jā-асновай. Спалучэнне законаў Ван-Вэйка і Станга, імаверна, дало С-парадыгму для падобных назоўнікаў, якая адрознівалася ад С-парадыгмы назоўнікаў ā-асноў і пад., але гэтая акалічнасць была, верагодна, была неўзабаве спрошчана разам з узнікненнем паслядоўнага неаакутнага націску на аснове на ўзор назоўнікаў А-парадыгмы. Назоўнікі В-парадыгмы jo-асновы таксама зазналі спрашчэнне, але іншым шляхам: з націскам на канчатку ў адзіночным ліку, у множным — на корані.

Мадэль размяшчэння націску для адзіночнага ліку назоўнага, вінавальнага склонаў («моцныя» склоны), а таксама для склонаў у множным ліку мела наступны выгляд:

• Множны лік роднага, давальнага, творнага, мясцовага склонаў — націск, замацаваны на канчатку;
• Канчатак *-à, які маркіраваў адзіночны лік назоўнага склону назоўнікаў на (j)ā-аснову і ніякі род множнага ліку назоўнага, вінавальнага склонаў назоўнікаў на (j)o-аснову, — націск, замацаваны на гэтым канчатку;
• Іншыя «моцныя» склоны ў адзіночным ды множным ліку — націск у межах асновы.

У «слабых» склонах (родны, давальны, творны, мясцовы) назіраліся наступныя парадыгмы:

• Назоўнікі на (j)o-аснову ў родным, давальным, творным, мясцовым склонах — націск у межах асновы;
• Назоўнікі на j(ā)- ды i-асновы ў гэтых жа склонах (акрамя давальнага) — націск на канчатку. Тым не менш, назоўнікі на i-аснову мужчынскага роду адзіночнага ліку творнага склону націск утрымлівалі ўнутры асновы, што тлумачыцца перайманнем з jo-асновы.

Разам з гэтым, супрацьпастаўленне доўгага ўзыходзячага і кароткага падаючага ў формах з націскам на канчатку з сярэднепраславянскімі доўгімі галоснымі адлюстроўвае першапачатковае супрацьпастаўленне цыркумфлекснага і акутнага рэгістраў.

Урэшце, усе тры парадыгмы былі ўласцівыя таксама праславянскаму дзеяслову. Дзеясловы на *-ī́tī сярэднепраславянскага перыяду парадыгмы В мелі неаакутнае сцяжэнне ў познепраславянскім перыядзе ў цяперашнім часе — падобныя дзеясловы першапачаткова мелі акутны націск на флектыўны суфікс *-i- у інфінітыве, але ў цяперашнім часе існаваў неаакутны націск унутры асновы. Да гэтага спрычыніліся працэсы, падобныя на неаакутнае сцяжэнне ў назоўнікаў jā-асновы парадыгмы В.

• На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх
• Comrie, Bernard; Corbett, Greville G., eds. The Slavonic Languages. — London: Routledge, 2002. — ISBN 0-415-28078-8.
• Vasmer, Max. Russisches etymologisches Wörterbuch. — Heidelberg, 1950-1958.