Жаўрук-смяцюх

Жаўрук-смяцюх
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Жывёлы Падцарства:  Эўметазоі Без рангу:  Двухбакова-сіметрычныя Без рангу:  Другаснаротыя Тып:  Хордавыя Падтып:  Пазваночныя Інфратып:  Сківічнаротыя Надклас:  Чацвераногія Клас:  Птушкі Падклас:  Нованёбныя Атрад:  Вераб’інападобныя Падатрад:  Пеўчыя вераб’іныя Сямейства:  Жаваранкавыя Род:  Galerida Від:  Жаўрук-смяцюх
Міжнародная навуковая назва
Galerida cristata (Linnaeus, 1758)
Арэал
Ахоўны статус
Выклікаюць найменшыя асцярогі IUCN 3.1 Least Concern : / 22717383
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   560129 NCBI   215306 EOL   913308 FW   368978

Жаўру́к-смяцю́х, ці Чуба́ты жа́варанак (Galerida cristata) — від птушак з сямейства жаваранкавых. Яго найбольш яскравым адрозненнем ад іншых прадстаўнікоў жаваранкавых з’яўляецца наяўнасць адносна вялікага чубка з пер’я на галаве. Гэты від распаўсюджаны пераважна ў Еўропе, але сустракаецца ў Паўночнай Афрыцы, некаторых рэгіёнах Заходняй, Паўднёвай і Усходняй Азіі.

Жаўрук-смяцюх быў адным з відаў, упершыню апісаных Карлам Лінеем у XVIII ст. у працы «Сістэма прыроды» (лац.: Systema Naturae). Быў уключаны ў род Alauda, пакуль нямецкі натураліст Фрыдрых Бое не ўключыў яго ў новы род Galerida ў 1821 годзе. Колін Гарысан у 1865 годзе рэкамендаваў паўторна аб’яднаць прадстаўнікоў родаў Galerida і Lullula у род Alauda з прычыны, на думку Гарысана, недастаткова яскравых размежаванняў паміж гэтымі таксонамі, аднак гэта так і не было зроблена^[1].

Сучасная навуковая назва жаўрука-смецюха паходзіць ад лацінскіх слоў galerum (капялюш) і cristata (чубатая). Па-беларуску птушку называюць «жаўрук-смяцюх», бо яна любіць сяліцца на ўзбочынах дарог, жылых участках і іншых месцах з нізкай травой, якія гістарычна часта былі забруджаны смеццем.

На сённяшні дзень вылучаюць 32 падвіды жаўрука-смецюха^[2]:

• Іберыйскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata pallida Brehm, CL, 1858) — сустракаецца ў Партугаліі і Іспаніі;
• Цэнтральнаеўрапейскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata cristata Linnaeus, 1758) — сустракаецца на шырокіх абшарах тэрыторый ад Паўднёвай Скандынавіі і Францыі да Беларусі, Украіны і Венгрыі;
• Заходнеітальянскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata neumanni Hilgert, 1907) — сустракаецца на захадзе Цэнтральнай Італіі;
• Грэчаскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata meridionalis Brehm, CL, 1841) — сустракаецца на абшарах тэрыторый ад Усходняй Харватыі да Цэнтральнай Грэцыі і Заходняй Турцыі; калі гэты падвід быў адкрыты, ён быў памылкова класіфікаваны як асобны від;
• Кіпрскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata cypriaca Bianchi, 1907) — сустракаецца на Родасе, Карпатасе і Кіпры;
• Паўднёва-ўсходні еўрапейскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata tenuirostris Brehm, CL, 1858) — сустракаецца на абшарах тэрыторый ад Усходняй Венгрыі і Румыніі да Беларусі, Паўднёвай Расіі і Казахстана;
• Каўказскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata caucasica Taczanowski, 1888) — сустракаецца на ўсходзе Эгейскіх астравоў, поўначы Турцыі і поўдні Каўказа;
• Паўночна-заходні мараканскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata kleinschmidti Erlanger, 1899) — сустракаецца на паўночным захадзе Марока;
• Заходнемараканскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata riggenbachi Hartert, 1902) — сустракаецца на захадзе Марока;
• Паўночнаалжырскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata carthaginis Kleinschmidt, O & Hilgert, 1905) — сустракаецца на абшарах тэрыторый ад паўночна-ўсходняй часткі Марока да поўначы Туніса;
• Паўночна-ўсходні алжырскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata arenicola Tristram, 1859) — сустракаецца на паўночным усходзе Алжыра, поўдні Туніса і паўночным захадзе Лівіі; калі гэты падвід быў адкрыты, ён быў памылкова класіфікаваны як асобны від;
• Кірэнаіцкі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata festae Hartert, 1922) — сустракаецца на ўзбярэжжы Паўночна-Усходняй Лівіі;
• Паўночна-ўсходні лівійскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata brachyura Tristram, 1865) — сустракаецца на абшарах тэрыторый ад Паўночна-Усходняй Лівіі да Паўднёвага Ірака і Паўночнай Аравіі;
• Паўднёва-ўсходні алжырскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata helenae Lavauden, 1926) — сустракаецца на паўднёвым усходзе Алжыра і паўднёвым захадзе Лівіі;
• (Galerida cristata jordansi Niethammer, 1955) — сустракаецца на плато Аір (Паўночны Нігер);
• Жаўрук-смяцюх дэльты Ніла (Galerida cristata nigricans Brehm, CL, 1855) — сустракаецца ў дэльце Ніла (Паўночны Егіпет); калі гэты падвід быў адкрыты, ён быў памылкова класіфікаваны як асобны від;
• Жаўрук-смяцюх Паўночнай даліны Ніла (Galerida cristata maculata Brehm, CL, 1858) — сустракаецца ў Цэнтральным Егіпце;
• Жаўрук-смяцюх Паўднёвай даліны Ніла (Galerida cristata halfae Nicoll, 1921) — сустракаецца ў Паўднёвым Егіпце і Паўночным Судане;
• Дангольскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata altirostris Brehm, CL, 1855) — сустракаецца ва Усходнім Судане і Эрытрэі; калі гэты падвід быў адкрыты, ён быў памылкова класіфікаваны як асобны від;
• Самалійскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata somaliensis Reichenow, 1907) — сустракаецца ў Паўднёвай Эфіопіі, Паўночным Самалі і Паўночнай Кеніі;
• (Galerida cristata balsaci Dekeyser & Villiers, 1950) — сустракаецца на ўзбярэжжы Маўрытаніі;
• Сенегальскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata senegallensis Statius Müller, PL, 1776) — сустракаецца на абшарах тэрыторый ад Маўрытаніі і Сенегала да Нігера; калі гэты падвід быў адкрыты, ён быў памылкова класіфікаваны як асобны від у родзе Alauda;
• Нігерыйскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata alexanderi Neumann, 1908) — сустракаецца на абшарах тэрыторый ад Паўночнай Нігерыі да Заходняга Судана і Паўночна-Усходняй ЦАР;
• Суданскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata isabellina Bonaparte, 1850) — сустракаецца ў Цэнтральным Судане; калі гэты падвід быў адкрыты, ён быў памылкова класіфікаваны як асобны від;
• Жаўрук-смяцюх узбярэжжа Леванта (Galerida cristata cinnamomina Hartert, 1904) — сустракаецца ў Заходнім Ліване і Паўночна-Заходнім Ізраілі;
• Усходнелеванцкі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata zion Meinertzhagen, 1920) — сустракаецца на абшарах тэрыторый ад Паўднёвай Турцыі да Паўночна-Усходняга Ізраіля;
• Цэнтральнатурэцкі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata subtaurica Kollibay, 1912) — сустракаецца на абшарах тэрыторый ад Цэнтральнай Турцыі да Паўднёва-Заходняга Туркменістана і Паўночнага Ірана;
• Казахстанскі жаўрук-смяцюх, або Белуджыстанскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata magna Hume, 1871) — сустракаецца на абшарах тэрыторый ад Цэнтральнага Ірана і Цэнтральнага Туркменістана да Паўночна-Заходняга Пакістана, Казахстана, Паўднёвай Манголіі і Паўночна-Заходняга Кітая; калі гэты падвід быў адкрыты, ён быў памылкова класіфікаваны як асобны від;
• (Galerida cristata leautungensis Swinhoe, 1861) — сустракаецца ў Паўночна-Усходнім і Усходнім Кітаі; калі гэты падвід быў адкрыты, ён быў памылкова класіфікаваны як асобны від у родзе Alauda;
• (Galerida cristata coreensis Taczanowski, 1888) — сустракаецца ў Карэі;
• Гілгіцкі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata lynesi Whistler, 1928) — сустракаецца ў Паўночным Пакістане;
• Індыйскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata chendoola Franklin, 1831) — сустракаецца на абшарах тэрыторый ад Цэнтральнага і Усходняга Пакістана да Паўднёвага Непала праз Заходнюю і Паўночную Індыю; калі гэты падвід быў адкрыты, ён быў памылкова класіфікаваны як асобны від у родзе Alauda.

Раней Магрыбскага жаўрука-смецюха вызнавалі за адзін з падвідаў жаўрука-смецюха, аднак з дапамогай малекулярна-генетычных даследаванняў (у прыватнасці, аналізу мітахандрыяльнай ДНК) Албанам Жыламэ і яго калегамі было даказана, што гэта розныя віды^[3]. Увагу даследчыкаў прыцягнула дзюба Магрыбскага жаўрука-смецюха, бо яна была значна даўжэйшай за дзюбы тых падвідаў жаўрукоў-смецюхоў, што таксама пражываюць у Магрыбе^[4].

У Беларусі зарэгістраваныя два падвіды жаўрука-смецюха: Цэнтральнаеўрапейскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata cristata) і Паўднёва-ўсходні еўрапейскі жаўрук-смяцюх (Galerida cristata tenuirostris).

Звычайна жаўрук-смяцюх аддае перавагу адкрытым сухім лугам, але сустракаецца таксама і па ўскраінах палёў і дарог, у прамысловых раёнах, портах, аэрапортах, ля чыгункі і ў гарадскіх парках^[5]. Ідэальнымі з’яўляюцца сухія і цёплыя тэрыторыі з нізкарослай расліннасцю, пераважна на гліністых пясчаных грунтах. Пры гэтым актыўныя ўрбанізацыя і развіццё сельскай гаспадаркі скарачае колькасць прыдатных для гэтай птушкі тэрыторый^[6].

Жаўрук-смяцюх мае даволі тыповы для жаўрука знешні выгляд^[7], аднак вылучаецца і яскравымі асаблівасцямі. Даўжыня цела жаўрука-смецюха складае 17—19 см, размах крылаў — 29—38 см. Маса вагаецца ў дыяпазоне 36,5—46 г^[6][8]. Афарбоўка верху цела буравата-шэрая з падоўжнымі шырокімі цёмнымі стракатымі плямамі, ніз жа цела брудна-белы з падоўжнымі бурымі стракатымі плямамі на грудзях. Крайнія стырнавыя пёры рудаватыя і светляйшыя за астатні хвост. На галаве знаходзіцца вялікі шылаваты чуб. У маладых птушак чуб невялікі^[9][10]. Самкі і самцы амаль не адрозніваюцца, але маладыя птушкі маюць болей плям на спіне ў параўнанні з дарослымі^[7].

Голас жаўрука-смецюха падобны да голасу палявога жаўрука, але больш прарэзлівы, мае больш частыя перапынкі^[9]. Вабны крык — прарэзлівае «ді-діі-трі» або «ірі-трі-тріэ», мяккае «джютт». Жаўрук-смяцюх спявае звычайна седзячы на паверхні, а часам — у палёце (пераважна на вышыні ад 30 да 60 м над зямлёй, што адрознівае яго ад жаўрука палявога, які дэманструе падобныя паводзіны, але таксама спявае падчас узлёту)^[8][11].

Жаўрук-смяцюх пераважна харчуецца ежай расліннага паходжання: насеннем дзікай травы, аўса, пшаніцы і ячменю^[9]. Зімой птушка здольная перайсці на дробную жывёльную ежу^[7]. Таксама жывёл спажываюць маладыя жаўрукі. Дажджавыя чэрві, дробныя жукі, мухі, маленькія матылі, вусені, а таксама (зрэдку) дробныя смаўжы ды павукі — аснова жывёльнага рацыёну жаўрука-смецюха^[12].

Самка будуе добра замаскіраванае гняздо, будаўнічым матэрыялам для якога з’яўляюцца завялыя травінкі, карані і каласкі (канцы якіх тырчаць па-за краямі гнязда), на зямлі ў рытвінцы сярод няшчыльнай расліннасці, грудкоў зямлі, камянёў і г. д.^[7] Зрэдку жаўрук-смяцюх будуе гнёзды на схілах або каменных сценах. Агульны дыяметр гнязда складае 9—15 см, унутраны дыяметр — 6,5—7 см, вышыня — 4,5—5 см.

У перыяд красавік-чэрвень самка двойчы адкладае ад 2 да 6 (у пераважнай большасці выпадкаў — ад 3 да 5) яек. Яйкі крыху падоўжаныя, часта ўздзьмутыя. Яны вельмі нагадваюць яйкі жаўрука палявога, але адрозніваюцца ад апошніх наяўнасцю на белым або шараватым фоне светла-шэрых ці шэра-фіялетавых глыбокіх плямак. Паверхневыя яйкі жаўрука-смецюха могуць мець густы аліўкава-карычневы або шэра-карычневы колер і ўтвараць пояс (або «шапачку») на шырокім канцы. Сярэднія памеры яек — 22 на 17 мм (пры рэальным дыяпазоне 19—25,5 мм на 15—19,5 мм)^[8].

Яйкі выседжваюцца ад 11 да 14 дзён (найчасцей 11—12 дзён), пасля чаго вылупліваюцца птушаняты, якія (як і прадстаўнікі іншых жаўрукоў) пакідаюць гняздо ў пошуках ежы досыць рана — на 8—11 дзень, а лётаць пачынаюць ва ўзросце 15—16 дзён^[5].

Жаўрук-смяцюх перажыў некалькі абумоўленых кліматам пашырэнняў і скарачэнняў арэала на працягу апошніх стагоддзяў. Такім чынам вобласць распаўсюджвання пашыралася ў перыяд цеплыні ў XVI ст. і XVIII ст. і зноў скарачалася ў перыяд холаду XVII ст. У пачатку XX ст. жаўрук-смяцюх скарыстаўся магчымасцю гнездавацца ў гарадах і на прамысловых пабудовах.

Глабальная папуляцыя жаўрука-смецюха ў свеце складае, па розных ацэнках, ад 22 000 000 да 91 200 000 дарослых птушак^[13]. Што да еўрапейскай папуляцыі, то тут няма такой вялікай розніцы паміж мінімальнай і максімальнай ацэнкамі колькасці чубатага жаваранка: у Еўропе пражываюць ад 7 200 000 да 15 200 000 дарослых птушак.

З 1930-х гадоў папуляцыя, пачынаючы з паўднёвага ўсходу, амаль ва ўсёй Еўропе драматычна скарачаецца. Агульная колькасць жаўрука-смецюха ў Еўропе скарацілася з 1980 г. агулам на 98 %^[14] і знаходзіцца ў неспрыяльных умовах, што пагражае стабільнасці ўсёй сусветнай папуляцыі гэтай птушкі^[15].

Нягледзячы на спрыяльныя кліматычныя ўмовы XX ст., паўторнага пашырэння арэала жаўрука-смецюха не адбылося. Асноўнымі прычынамі з’яўляюцца, відавочна, недахоп ежы і змены месцаў пражывання гэтай птушкі. Рудэральныя і аблогавыя палі даступныя для чубатага жаваранка толькі ў нязначнай ступені і на працягу адносна кароткага перыяду. Сёння адкрытыя плошчы, напрыклад, на тэрыторыі гарадоў, якія з пачатку XX ст. пачаў засяляць жаўрук-смяцюх, усё больш азеляняюцца, угнойваюцца і шчыльна засаджваюцца. Іншыя сырыя зямельныя плошчы таксама адразу азеляняюцца. Да гэтага дадаецца інтэнсіфікацыя сельскай гаспадаркі і ўшчыльненне ландшафту за кошт шырокіх неапрацаваных ускраін палёў. Следствам гэтага з’яўляецца адсутнасць дзікіх траў і іх насення, важных для харчавання птушак. Адначасова адсутнічае дастатковы асартымент насякомых у перыяд гнездавання.

Нягледзячы на тое, што ў Чырвоным спісе Міжнароднага саюза аховы прыроды жаўрук-смяцюх апісаны як від пад найменшай пагрозай (Least concern, LC)^[16], заўважыўшы тэндэнцыю да імклівага скарачэння яго колькасці шэраг дзяржаў і міждзяржаўных аб’яднанняў шчыльна заняліся пытаннем аховы гэтай птушкі.

Жаўрук-смяцюх знаходзіцца пад аховай «Птушынай дырэктывы» — Дырэктывы Еўрапейскага Саюза аб захаванні дзікіх птушак. Чубаты жаваранак занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі з прысваеннем III катэгорыі (VU) і ахоўваецца законам. Гэта птушка ахоўваецца на відавым узроўні ў Польшчы, Славакіі (асобна ад «Птушынай дырэктывы»).

Святы Францыск Асізскі лічыў жаўрука-смецюха асаблівай птушкай, падкрэсліваў падабенства яе жыцця з жыццём францысканцаў: зямлісты колер апярэння чубатага жаваранка, яго пакорлівасць («бо ён ідзе ахвотна ўздоўж узбочыны і знаходзіць зерне для сябе») і доўгі час, які ён праводзіць у спевах^[17].

Нацыянальную кампанію «Птушка года» грамадская арганізацыя «Ахова птушак Бацькаўшчыны» праводзіць з 2000 г. Галоўная мэта кампаніі — прыцягнуць увагу насельніцтва да хараства прыроды і птушак, што жывуць вакол нас.

У мэтах прыцягнення ўвагі грамадскасці да праблем жаўрука-смецюха, удзельнікі XIX з’езда грамадскай арганізацыі «Ахова птушак Бацькаўшчыны» шляхам галасавання абралі яго птушкай 2017 г.^[18]

У межах кампаніі 22 сакавіка 2017 г. Белпошта выпусціла шэраг філатэлістычнай прадукцыі^[19][20]:

• Паштовую марку для перасылкі непрыярытэтнай міжнароднай простай пісьмовай карэспандэнцыі (пісем, бандэролей, дробных пакетаў) масай да 20 г уключна;
• Малы аркуш вышэйзгаданых паштовых марак (7 марак і 1 купон у аркушы);
• Паштовую картку для картмаксімума;
• Канверт першага дня;
• Спецыяльны паштовы штэмпель.

Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь выпусціць памятную манету, прысвечаную жаўруку-смецюху.

Акрамя гэтага, у межах кампаніі пройдуць конкурсы ад АПБ:

• Найлепшы плакат «Выратуй жаўрука-смецюха!» — да 1 ліпеня 2017 г. прымаюцца мастацкія выявы, выкананыя ад рукі фарбамі ў розных тэхніках;
• Конкурс «Птушка-арт» — 5 чэрвеня (у Сусветны дзень аховы навакольнага асяроддзя) 2017 г. як мага большая колькасць людзей мусіць скласці з саміх сябе сілуэт птушкі года, а фотаздымак даслаць АПБ;
• Літаратурны конкурс «Верш-чатырохрадкоўе пра жаўрука-смецюха і ягоны лад жыцця» — да 1 ліпеня 2017 г. прымаюцца маленькія вершы пра асаблівасці жыцця жаўрука-смецюха, адметныя прыкметы, уласцівыя яму.

• Hans-Günther Bauer, Einhard Bezzel und Wolfgang Fiedler (Hrsg): Das Kompendium der Vögel Mitteleuropas: Alles über Biologie, Gefährdung und Schutz. Band 2: Passeriformes — Sperlingsvögel, Aula-Verlag Wiebelsheim, Wiesbaden 2005, ISBN 3-89104-648-0

• Жаўрук-смяцюх — птушка 2017 года! — Ахова птушак Бацькаўшчыны Архівавана 4 красавіка 2017.
• 10 цікавых фактаў пра жаўрука-смецюха — Ахова птушак Бацькаўшчыны Архівавана 26 лютага 2017.

Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам. III катэгорыя (VU)

Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых артыкулаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі.