Залатая Гара

Залатая гара — у беларускім фальклоры і міфалогіі узвышша ў цэнтры сусвету. На яго вяршыні размяшчалася нябеснае царства, а ўнутры гары жылі насельнікі ніжэйшага свету.

Вяршыня Залатой гары ўвасабляе неба, лакацыю нябесных свяціл і вышэйшага боства, намёкі на што ёсць у валачобных песнях:

«Хата», дзе жывуць Сонца, Месяц, зоркі, увасабляе нябеснае царства. У многіх валачобных песнях гаворыцца, што Залатая гара стаіць у гаспадара пасярод двара. Двор, хатняя гаспадарка, такім чынам, выступае як мікрамадэль сусвету. У беларусаў было ўяўленне аб тым, што рэкі бяруць пачатак на небе і сцякаюць адтуль на зямлю. Некаторыя замовы («Уранні і ўвечары прыбывай, малако, з поўнага месяца, з яснае зары, з залатое гары» ^[3]) дазваляюць меркаваць, што рэкі ў старадаўніх вераваннях цяклі з Залатой гары.

У казцы «Маці і сын» герой павінны дасягнуць Сіняўскай гары, каб прынесці адтуль жывую ваду. Пасля ён павінны дабрацца да Вогненнай гары, каб забіць бабу, што дыхала агнём на сто вёрст. У казцы «Залатое пяро» ля «высокай гары» знаходзяцца дзве студні — з жывой вадой і з гаючай. Вартуюць іх тры вядзьмаркі. Прычым дасягае гэтай гары не сам герой: ён прымушае ляцець туды крумкача. Відаць, гэтым падкрэсліваецца сакральнасць гары, недасягальнасць дзеля прастога смяротнага. У казцы «Іван Знайдзён» Кашчэй жыве ў Шкляных гарах, дарогі да якіх не ведае ніхто — нават звяры і птушкі. Прычым узлезці на іх герой змог только дзякуючы жалезных пазногцям, якія выкаваў дзеля яго каваль. Гэта нагадвае адно з народных уяўленняў аб Раі: быццам Рай размешчаны на гары, гладкай, быццам яйка. Каб узлезці на яе пасля смерці, трэба ўсё жыццё не выкідваць абстрыжаныя пазногці, а збіраць іх у мяшочак. Пасля смерці яны быццам зноў прырастуць да пальцаў. Гэта ў сваю чаргу збліжае вобраз Шкляной гары Кашчэя з міфічнай сусветнай гарой. У іншых сюжэтах Кашчэй (ці галоўны антаганіст) жыве ўнутры Крышталёвай гары, куды галоўны герой павінны трапіць, как вызваліць дзяўчыну. У адной казцы Змей хаваецца ўнутры жалезнай гары, якую разламвае памочнік героя — асілак Ламізялеза («зялеза» — жалеза) — і дапамагае перамагчы змея^[4]. Вегодна, тут прасочваецца інтэрпрэтацыя барацьбы хтанічнага (зямнога) бога — не выключна, што Вялеса, — з іншым боствам, якое ўвасабляла вышэйшы свет, неба. Магчыма, у гэтых казках захавалася рэха касмаганічнага міфа, дзе Пярун атакуе маланкамі камень, у выніку чаго узнікае зямля. Наяўнасць у казцы дзяўчыны, якую трэба выратаваць, наводзіць на думку, што прычынай спрэчкі двух багоў напярэдадні стварэння сусвету магло паслужыць нейкае жаночае боства.

Некаторыя замовы звязваюць вобраз «камня», «гары» з дрэвам:

• «На моры, на лукаморы — гара, на той гарэ — яблыня, на яблыні — гняздо, у гняздзе — змяя-шкурапея. Змяя-шкурапея, вазьмі свой яд. Не возьмеш, буду да Бога пасылаць»^[5]

• «Стоиць гара, а на той гаре залатая вербá…»^[6]

• «На сінім моры белы камень, на камені іва, на іве іваяна».

• «У чыстым полі стаяў дуб зялёны, пад тым дубам рос белы камень, на тым камні шаўковая трава, на той траве жамчужная раса …» Тут прасочваецца вобраз Сусветнага дрэва, што расло на камні/гары ў цэнтры свету.

З камнем ці гарой у замовах часта звязваюцца хтанічныя ці нябесныя істоты:

• «На ціхом море, на акіяне, на востраве Буяне стаіт вяз, пад тым вязам ляжыць белы камень, на том камне сідзіт баба Яга. Она не ўмеет ні піць, ні есць, ні ткаць…»

• «На синем море камень, на камене стаиць крэст, ля крэста стаяла хатка, а ў той хатце сидзела бабка…»

• «На сінім моры, на белым камне сідзіць там Гасподзь Бог з Ісусам Хрыстом, з янгаламі…»

Вобраз Залатой гары адбіўся і ў мясцовых назвах: Залатая гара на Стаўбцоўшчыне; Залатая горка — колішняя ваколіца Мінска, цяпер — вуліца ў цэнтры горада; Гара Залатая ў наваколлі Халопенічаў, Залатая гара каля вёскі Вярба Дрыбінскага р-на, Залатая гара каля в. Прошкава Глыбоцкага р-на, вёска ў Смалявіцкім р-не.