Магілёўскае паўстанне (1661)

Магілёўскае паўстанне — паўстанне, адбылося 11 лютага 1661 года ў Магілёве падчас вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў.

3 верасня 1654 года Магілёў без бою перайшоў на маскоўскі бок^[1]. Гараджане прысягнулі на вернасць цару Аляксею Міхайлавічу. Неўзабаве паміж магістратам і маскоўскай вайсковай адміністрацыяй узніклі супярэчнасці. Значны канфлікт адбыўся 11 верасня 1655 года, калі магілёўскія мяшчане змясцілі пастаўленага маскоўскім царом войта Мікалая Гелду і паставілі войтам Пятра Мяленцьевіча Казановіча, а таксама новых бурмістраў, лаўнікаў і райцаў. Ваявода дакладваў цару, што магілёўцы «хотят выбрать без государева указа войта и бурмистров и райцев и лавников». Магілёўцы паслалі дэпутацыі да цара які пацвердзіў пажаданыя кандыдатуры. Ваявода, з ліку маскоўскіх баяр, прызначаны царом кіраваў вайсковымі справамі ў горадзе і павеце. Умешвацца ў судовыя справы магістрата і парушаць правы, дараваныя гораду, ваяводсе катэгарычна забаранялася. Аднак канфлікт паглыбляўся, магістрат адмаўляўся выконваць загады ваяводы.

Неўзабаве здарыўся канфлікт паміж вялікалітоўскім праваслаўным духавенствам і маскоўскай іерархіяй. Прызначэнні на магілёўскую кафедру з 1655 года рабіў маскоўскі патрыярх. Частка апазіцыйнага магілёўскага праваслаўнага духавенства разам з ігуменам Куцеінскага манастыра Іаілем Труцэвічам была адпраўлены ўглыб Маскоўскай дзяржавы. Кнігі, начынне, друкарню і настаўнікаў Магілёўскай брацкай школы таксама вывезлі ў Маскоўскую дзяржаву.

У 1660 годзе пасля перамог польска-вялікалітоўскага боку пад Палонкай і Чудновым змянілася абстаноўка па фронце, адбыўся пералом у вайне. Значная частка гарадоў заходняй часткі Вялікага княства Літоўскага была вернута пад уладу вялікага князя літоўскага. Цяпер ужо маскоўцы абараняліся ад наступу польска-вялікалітоўскіх войск. Бітва пад Басяй ніяк не змяніла гэтай сітуацыі, а вяртанне арміі Даўгарукага ў Смаленск давала магчымасць польска-вялікалітоўскім сілам зноў аблажыць Магілёў. Пры гэтым дняпроўскі шлях знаходзіўся пад кантролем войска Рэчы Паспалітай. Магчымасць вяртання Магілёва пад уладу вялікага князя літоўскага стала даволі імавернай, у гэтым выпадку пакаранне за здраду разглядалася як непазбежнае і гарадскія вярхі баяліся гэтага.

Магістрат распрацаваў план паўстання, паводле яго ўсе гаспадары, у чыіх дамах стаялі маскоўскія вайскоўцы, павінны былі выкруціць крэмені з іх стрэльб і 11 лютага на заклік бурмістра Іосіфа Івановіча пачаць паўстанне^[2].

Масавае агульнагарадское паўстанне пачалося 11 лютага апоўдні, з прычыны рабаўніцтва і знявагі маскоўскімі вайскоўцамі магілёўскіх гандлярак на рынку. Пад умоўны покліч «Пара! Пара!» бурмістр Іосіф Івановіч, узброены катаўскім мячом, кінуўся сячы крыўдзіцеляў^[2].

Зазваніў ратушны звон, які таксама быў сігналам да пачатку паўстання. На дапамогу мяшчанам прыйшлі выпушчаныя імі ваеннапалонныя. Маскоўскі гарнізон (ад 600 да 900 чалавек) амаль цалкам быў знішчаны, выратаваліся каля 150 чалавек^[3]. Некалькі з тых, хто выжыў, дабегшы да Рослава, паведамілі, што «могилевские мещане… изменили… ратных людей в Могилеве всех порубили»^[4]. Магілёўцы ўзялі ў палон ваявод С. С. Гарчакова, М. А. Палуэхтава, стралецкага галаву С. І. Чэкіна і іншых афіцэраў. Палонныя дастаўлены на сейм у Варшаву пасольствам, у якое ўваходзілі войт Пётр Казановіч і бурмістры Васіль Леашкевіч і Іосіф Івановіч-Пара^[5]. Найбольш актыўныя ўдзельнікі паўстання атрымалі шляхецтва. Магілёву пацвердзілі магдэбургскае права і прывілей, выдадзены каралём Уладзіславам ад 31 жніўня 1631 года, які ўраўноўваў горад у правах са сталічнай Вільняй. Таксама Магілёў атрымаў новую гарадскую пячатку.

Частку забітых маскоўцаў пахавалі на Самусёвай гары (сучасная плоўча Арджанікідзэ, таму мясцовасць да сярэдзіны XX стагоддзя называлася Касцярняй), іншую частку каля шпіталя Пакроўскай царквы, астатніх, дзе можна было^[6]. На Самусёвай гары і каля Пакроўскага шпіталя былі ўсталяваны крыжы^[7].

У верасні 2018 года жыхары горада склалі петыцыю ў Магілёўскі гарвыканкам з прапановай усталяваць памятную дошку паўстанню 1661 года на гарадской ратушы, што «будзе спрыяць росту патрыятызму і гонару магілёўцаў, а таксама патрыятычнаму выхаванню новага пакалення». Гарвыканкам адказаў на гэта, што прапанова «гістарычна неабгрунтаваная», бо ратуша, пра якую вядзецца гаворка, не мае дачынення да сучаснай ратушы, акрамя агульнай пераемнасці — колішняя драўляная ратуша згарэла ў 1664 годзе і размяшчалася на іншым на месцы (на месцы дома № 8 па вуліцы Першамайскай)^[8].

• «Леаніды не вернуцца да Зямлі» (1962) Уладзіміра Караткевіча.
• «Кніга» (2019) Давіда Лісоўскага.

• Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России. — СПб., 1889. — Т. 14. — 10 000 экз.
• Беларускі архіў. — Мн., 1927. — Т. 1. — 10 000 экз.
• Полное собрание русских летописей. — М., 1980. — Т. 35. — 10 000 экз.
• Бацюкоў, А. На магіле маскоўскіў стральцоў // Наша гісторыя, № 3, 2018, с.48-52. ISBN 2617—2305