Аляксандр Іванавіч Вярхоўскі

Аляксандр Іванавіч Вярхоўскі
Дата нараджэння	9 снежня 1886(1886-12-09) ці 27 лістапада 1886(1886-11-27)
Месца нараджэння	Санкт-Пецярбург, Расійская імперыя
Дата смерці	19 жніўня 1938(1938-08-19)[1] (51 год)
Месца смерці	Расстрэльны палігон «Камунарка», Ленінскі раён[d], Маскоўская вобласць, РСФСР, СССР
Месца пахавання	Расстрэльны палігон «Камунарка»
Альма-матар	Акадэмія Генеральнага штаба[d] Пажаскі корпус
Грамадзянства	Расійская імперыя  СССР  Расія[2]
Прыналежнасць	Расійская імперыя  РСФСР  СССР
Званне	палкоўнік, Камбрыг
Бітвы/войны	Руска-японская вайна Першая сусветная вайна Лютаўская рэвалюцыя, Расія Грамадзянская вайна ў Расіі
Узнагароды і званні	Георгіеўская зброя ГО 4-й ст.

Александр Іванавіч Вярхоўскі (руск.: Алекса́ндр Ива́нович Верхо́вский, 27 лістапада (9 снежня) 1886, Пецярбург — 19 жніўня 1938, Камунарка, Маскоўская вобласць) — расійскі ваенны дзеяч. Ваенны міністр Часовага ўрада (1917). Генерал-маёр (1917). Камбрыг (1936).

Выхадзец са старадаўняга дваранскага роду.

Выхоўваўся ў Пажаскім корпусе. Пасля растрэлу дэманстрацыі 9 студзеня 1905 заявіў, што «лічыць для сябе ганьбай ужываць зброю супраць бяззбройнага натоўпу». Быў выключаны з корпуса, пазбаўлены звання камер-пажа і адпраўлены «вальнапісаным унтар-афіцэрскага звання» на фронт Руска-японскай вайны. Служыў у 35-й артылерыйскай брыгадзе, наводчыкам у 1-м горным артылерыйскім дывізіёне. У ноч з 28 на 29 ліпеня падчас разведкі вылучыўся, удзельнічаючы ў захопе ў палон групы японскіх штабных працаўнікоў. За баявыя адрозненні быў узнагароджаны Знакам адрознення ваеннага ордэна 4-й ступені і выраблены ў падпаручнікі.

У 1905—1908 служыў у 3-м Фінляндскім стралковым артылерыйскім дывізіёне. Скончыў Нікалаеўскую ваенную акадэмію (1911). З 1909 — паручнік, з 1911 — штабс-капітан, з 1913 — капітан. У 1911—1913 камандаваў ротай ва 2-м Фінляндскім стралковым палку. З 1913 — старэйшы ад'ютант штаба 3-й Фінляндскай стралковай брыгады. Быў камандзіраваны ў Сербію для вывучэння досведу ўдзелу сербскага войска ў Балканскіх войнах.

З пачаткам Першай сусветнай вайны вярнуўся ў Расію, разам са сваёй брыгадай удзельнічаў у баях ва Усходняй Прусіі ў складзе 22-га армейскага корпуса. Быў узнагароджаны ордэнам Святога Георгія 4-й ступені

За тое, што ў бою 25 жніўня 1914 г., пад Бялай, выконваючы абавязкі начальніка штаба, у крытычную хвіліну баі, падвяргаючы сваё жыццё відавочнай небяспекі, па ўласным пачыне прыняў меры, якімі выбавіў атрад ад небяспекі, якая пагражала яму быць акружаным.

і Георгіеўскай зброяй

За тое, што ў лясным бою пад Аўгуставым, 19 верасня 1914 г., выконваючы абавязкі начальніка штаба брыгады, паспяхова правёў праз лясныя прасторы ў тыл і ў абыход праціўніка, змешчанага паўночна-заходней в. Плоцічна, часці брыгады, нападамі якіх праціўнік быў адціснуты; пры гэтым быў паранены.

Пасля выхаду са шпіталя знаходзіўся на штабной працы. З 1915 — начальнік аператыўнай часці штаба 22-га армейскага корпуса. Са жніўня 1915 — і.д. старэйшага ад'ютанта аддзялення кіравання генерал-кватэрмайстара 9-й арміі. Са снежня 1915 — і.д. памочніка начальніка аддзялення кіравання генерал-кватэрмайстра 7-й арміі. Са студзеня 1916 — і.д. старэйшага ад'ютанта аддзялення генерал-кватэрмайстра штаба 7-й арміі. З сакавіка 1916 — начальнік штаба групы армій, арганізаванай для авалодання Трапезундам з мора. Падпалкоўнік (1916). У гэты перыяд пісаў у сваім дзённіку:

Страта веры ў камандны склад стала агульнай з'явай і выліваецца часам у выродлівыя формы: так, карпусы і дывізіі па сігнале нападу не выходзяць з акопаў і адмаўляюцца атакаваць. Гэта з'ява ўжо прама пагрозлівая.

З верасня 1916 — памагаты па аператыўнай частцы рускага прадстаўніка пры Румынскай галоўнай кватэры. Са снежня 1916 — памагаты флаг-капітана па сухапутнай частцы штаба начальніка высадкі Чорнага мора. З лютага 1917 — і.д. начальніка штаба асобнай Чарнаморскай марской дывізіі, якая павінна была прыняць удзел у Басфорскай дэсантнай аперацыі.

Актыўна падтрымаў Лютаўскую рэвалюцыю, у сакавіку 1917 быў абраны членам і таварышам старшыні Севастопальскага савета рабочых дэпутатаў. Распрацаваў Палажэнне аб мясцовых салдацкіх камітэтах, прынятае 30 сакавіка. Падтрымліваў высілкі камандуючага Чарнаморскім флотам адмірала А. В. Калчака па падтрыманні парадку ў войску і на флоце. Лічыў, што

цяпер ужо стала ясна: маса зразумела рэвалюцыю як вызваленне ад працы, ад выканання абавязку, як неадкладнае спыненне вайны. Трэба рабіць што-небудзь, каб спыніць гэты рух, узяць яго ў рукі, захаваць хоць тое, што можна, ад арміі. Мы павінны дацягнуць з гэтай арміяй да міру. Трэба нам, афіцэрам, скласці саюз з лепшай часткай салдацкай масы і накіраваць рух так, каб перамагчы нарастальны анархічны пачатак і захаваць сілу нашых войскаў і караблёў.

У канцы сакавіка 1917 быў накіраваны ў Петраград для працы ў камісіі па пераглядзе законапалажэнняў і статутаў у адпаведнасці з новымі прававымі нормамі. Затым вярнуўся ў Севастопаль, дзе актыўна ўдзельнічаў у працы камітэтаў. Уступіў у Партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў).

Быў выраблены ў палкоўнікі. З 31 мая (12 чэрвеня) 1917 — камандуючы войскамі Маскоўскай ваеннай акругі. У ліпені 1917 войскі, якія знаходзіліся пад яго камандаваннем, здушылі салдацкія выступы ў Ніжнім Ноўгарадзе, Цверы, Уладзіміры, Ліпецку, Яльцы і інш. Пры гэтым гэтыя дзеянні Вярхоўскага атрымалі падтрымку з боку Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў, большасць у якім складалі эсэры і сацыял-дэмакраты (меншавікі).

У жніўні 1917 спрабаваў пераканаць генерала Л. Г. Карнілава адмовіцца ад яго выступу. Калі ж гэты выступ усё ж адбыўся, стаў яго праціўнікам, абвясціў Маскоўскую ваенную акругу на ваенным становішчы, вылучыў пяць палкоў для нанясення ўдару па Магілёву, дзе знаходзілася Стаўка вярхоўнага галоўнакамандуючага (зрэшты, гэтыя дзеянні апынуліся залішнімі). Па яго загадзе былі арыштаваны ці зрушаны са сваіх пасад прыхільнікі Карнілава ў Маскве, праведзены ператрусы ў Маскоўскім аддзеле Саюза афіцэраў арміі і флоту.

З 30 жніўня (12 верасня) 1917 — ваенны міністр Часовага ўрада, 1 верасня (14 верасня) 1917 выраблены ў генерал-маёры. У верасні 1917 уваходзіў у склад Дырэкторыі, у склад якой увайшлі пяць міністраў на чале з А. Ф. Керанскім. Правёў частковую дэмабілізацыю, імкнуўся павялічыць баяздольнасць арміі, якая развальвалася. Спрабаваў абнавіць вышэйшы камандны склад, ініцыяваў прызначэнне на ключавыя пасты маладых афіцэраў (камандуючага Петраградскай ваеннай акругай палкоўніка Палкоўнікава, камандуючага Маскоўскай ваеннай акругай палкоўніка Рабцава), якія пасля выявілі нерашучасць у барацьбе з бальшавіцкай рэвалюцыяй. Па меркаванні А. Ф. Керанскага, «быў не толькі не здольны авалодаць становішчам, але нават зразумець яго» і хутка паплыў «без руля і без ветразяў» прама насустрач катастрофе. Дзейнасць Вярхоўскага на пасадзе міністра выклікала рэзкую крытыку з боку прадстаўнікоў генералітэту, у тым ліку А. І. Дзянікіна.

18 кастрычніка (31 кастрычніка) 1917 на паседжанні Часовага ўрада выступіў за заключэнне міру з Германіяй^[3], але не атрымаў падтрымкі астатніх членаў урада. На наступны дзень падаў рапарт аб адстаўцы. 20 кастрычніка (2 лістапада) выказаў сваю пазіцыю падчас сумеснага паседжання камісій па абароне і замежным справам Часовага савета Расійскай рэспублікі (Прадпарламента), заявіўшы, што

вестка пра хуткі мір не замарудзіць унесці ў войска пачаткі, якія аздараўляюць, што дасць магчымасць, абапіраючыся на найбольш цэлыя часці, сілай здушыць анархію на фронце і ў тыле. А бо самое заключэнне міру запатрабуе значнага часу… можна разлічваць на ўзнаўленне баявой моцы войска, што ў сваю чаргу спрыяльна адаб'ецца на саміх умовах міру.

Аднак не быў падтрыманы і ў Прадпарламенце. 21 кастрычніка (3 лістапада) быў звольнены ў двухтыднёвы адпачынак і на наступны дзень выехаў на Валаам, дзе знаходзіўся падчас прыходу да ўлады бальшавікоў.

3 лістапада (16 лістапада) 1917 вярнуўся ў Петраград, затым накіраваўся ў Стаўку ў Магілёў, дзе разам з членамі Цэнтральнага камітэта партыі эсэраў удзельнічаў у спробе арганізацыі «аднастайнага сацыялістычнага ўрада». У снежні 1917 па даручэнні кіраўніцтва партыі эсэраў прыбыў у Кіеў для арганізацыі сумесна з Украінскай Радай барацьбы супраць савецкай улады шляхам стварэння «арміі Устаноўчага сходу».

Затым вярнуўся ў Петраград, дзе неўзабаве быў ненадоўга арыштаваны. З’яўляўся адным з кіраўнікоў петраградскай ваеннай арганізацыі левацэнтрысцкага Саюзу адраджэння Расіі. Апублікаваў свае дзённікі ваеннага часу пад назвай «Расія на Галгафе». З чэрвеня 1918 знаходзіўся ў зняволенні ў петраградскай турме «Крыжы».

У снежні 1918 быў вызвалены і ўступіў у Чырвоную армію, нядоўга служыў начальнікам аператыўнага аддзела штаба Петраградскай ваеннай акругі. Звярнуўся з просьбай адправіць яго на фронт, аднак бальшавікі, не давяралі Вярхоўскаму, накіравалі яго ў тылавое апалчэнне. У траўні — кастрычніку 1919 ізноў знаходзіўся ў зняволенні. З кастрычніка 1919 — інспектар ваенна-навучальных устаноў Запасной арміі, чытаў курс тактыкі на Казанскіх інжынерных курсах. З 2 мая 1920 — член Спецыяльнай нарады пры Галоўнакамандуючым (разам з іншымі генераламі расійскай арміі). З 2 чэрвеня 1920 знаходзіўся ў распараджэнні Галоўнага кіравання ваенна-навучальных устаноў. З 12 жніўня 1920 — галоўны інспектар ваенна-навучальных устаноў рэспублікі. Начальнік штаба Паўночна-Каўказскай ваеннай акругі. У 1922 быў ваенным экспертам савецкай дэлегацыі на Генуэзскай міжнароднай канферэнцыі.

У 1922 быў прыцягнуты ў якасці сведкі на следстве па справе правых эсэраў. У гэты перыяд афіцыйна адмовіўся ад палітычнай дзейнасці. Даў сведчанні следчаму Я. Агранаву]], які заявіў Вярхоўскаму ад імя калегіі ГПУ і ЦК ВКП(б), што гэтыя сведчанні неабходны для гістарычнага высвятлення ролі партыі эсэраў, а не для прыцягнення яе членаў да адказнасці. Калі яго сведчанні былі скарыстаны на судзе, выступіў з пратэстам, пасля якога Вярхоўны трыбунал вынес прыватныя вызначэнні ў адрас як Агранава (за «відавочную няправільнасць у справе допыту сведкі»), так і Вярхоўскага, які «з'яўляецца актыўным і адказным працаўніком Чырвонай арміі і, такім чынам, Рабочая Рэспубліка мае права патрабаваць ад яго найвышэйшай праявы пільнасці і непрымірымасці па стаўленні да ўсіх ворагаў Рабоча-Сялянскай Расіі».

З 1921 — выкладчык, з чэрвеня 1922 — галоўны кіраўнік Ваеннай акадэміі РККА. Кіраўнік Ваенна-акадэмічных курсаў вышэйшага камсаставу РККА, старэйшы выкладчык Ваеннай акадэміі РККА, з 1927 — прафесар. Аўтар шэрагу прац па ваеннай тэорыі і гісторыі, публікаваўся ў часопісе «Ваенныя веды».

Прыйшоў да высновы, што масавыя войскі, падобныя тым, што ўдзельнічалі ў Першай сусветнай вайне, рана ці позна адыдуць у мінулае. Будучыню бачыў за невялікімі, але выдатна абсталяванымі элітнымі ўзброенымі сіламі — параўноўваў іх з сярэдневяковымі рыцарскімі войскамі. Адстойваў ідэю перавагі невялікага, але прафесійнага войска над большай па памерах, але горш навучанай і пры гэтым укамплектаванай на аснове ўсеагульнага ваеннага абавязку. Такая пазіцыя Вярхоўскага выклікала рэзкую крытыку з боку большасці савецкіх ваенных тэарэтыкаў, якія былі прыхільнікамі масавых войскаў. Падтрымаў іншага вядомага ваеннага тэарэтыка Аляксандра Свечына ў вайсковых дыскусіях 1920-х гадоў, выступаючы супраць тэорый «знішчэння» праціўніка (гэта значыць вылучнай стаўкі на наступальныя дзеянні) і заклікаючы больш увагі надаваць абароне.

З 23 снежня 1929 — начальнік штаба Паўночна-Каўказскай ваеннай акругі. Арыштаваны 2 лютага 1931 па справе «Вясна» (па якой праходзілі «ваенспецы» — былыя афіцэры рускай арміі), знаходзіўся ў Варонежскім следчым ізалятары, затым быў перакладзены ў Маскву ў Ляфортава. Адмовіўся падпісаць сведчання, якія ўладкоўвалі следства.

18 ліпеня 1931 быў прысуджаны калегіяй ОГПУ да растрэлу, 2 снежня 1931 прысуд быў заменены дзесяццю гадамі зняволення. Знаходзіўся ў Яраслаўскім палітізалятары, дзе працягваў займацца даследчай дзейнасцю (у прыватнасці, напісаў працы «Аб ваенна-навуковай працы», «Аб глыбокай тактыцы»). Двойчы аб’яўляў галадоўлю, патрабуючы перагляду справы. Пазней так апісваў умовы ўтрымання ў турме:

Я быў пасаджаны ў адзіночку, пазбаўлены ўсякіх зносін з сям'ёй і нават з іншымі зняволенымі. Турэмны рэжым быў знарок прадуманы так, каб звярнуць яго ў маральнае катаванне. Забаранялася ўсё, аж да магчымасці падысці да акна, карміць птушак і нават спяваць хоць бы напаўголасу. У турме былі выпадкі вар'яцтва, павешанні і т. п.

Яго артыкул «Высновы на досведзе руска-японскай вайны 1904—1905 гадоў з пункту гледжання нашай барацьбы супраць японскага імперыялізму ў 1934 годзе» наркам абароны К. Е. Варашылаў накіраваў І. В. Сталіну з прапановай вызваліць аўтара з турмы. Быў датэрмінова вызвалены 17 верасня 1934. Пасля выхаду з турмы накіраваў наркаму абароны заяву, у якой апісаў незаконныя метады следства і цяжкія ўмовы знаходжання ў турме. Акрамя таго, спрабаваў заступіцца за іншых зняволеных, пісаў, што

судовая памылка як вынік такога метаду следства не з'яўляецца адзінкавай. У Яраслаўскім палітычным ізалятары ёсць шэраг твараў, якія стаяць на пункце гледжання, блізкай да партыі, якія маглі б быць сваёй энергіяй і ведамі карыснымі ў справе будаўніцтва сацыялізму. Яны вінаватыя толькі ў тым, як я магу судзіць, што ў іх не хапіла цвёрдасці і яны зганьбілі сябе і іншых. Тое, што твару падобнай катэгорыі без віны сядзяць у турме, прыносіць шкоду савецкай уладзе.

Быў накіраваны ў распараджэнне Выведвальнага кіравання РККА, займаўся падрыхтоўкай артыкулаў для інфармацыйнай складанкі Разведупра. З 1935 выкладаў на курсах «Стрэл», у Ваеннай акадэміі імя Фрунзэ. З 1936 — старэйшы кіраўнік кафедры тактыкі вышэйшых злучэнняў Ваеннай акадэміі Генеральнага штаба.

11 сакавіка 1938 быў ізноў арыштаваны. Абвінавачаны ў актыўнай шкодніцкай дзейнасці, удзеле ў антысавецкай ваеннай змове, падрыхтоўцы тэрарыстычных актаў супраць кіраўнікоў партыі і ўрады. Адным з «доказаў» яго дачынення да падрыхтоўкі тэрарыстычных актаў паслужыў знойдзены ў Вярхоўскага пры ператрусе ўзнагародны пісталет, атрыманы ім у 1916 за адрозненні ў баях з немцамі.

19 жніўня прысуджаны да растрэлу Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда і ў той жа дзень расстраляны і пахаваны на спецаб'екце «Камунарка», (Маскоўская вобласць).

Па іншых дадзеных ён не быў рэпрэсаваны і сканаў у 1941 г. Цытата з кнігі Вярхоўскага А. І. «На цяжкім перавале»:

…Пасля Вярхоўскі змяніў свае погляды і ў 1919 годзе ўступіў у Чырвоную Армію. Служыў у часцях Усходняга фронту. У 1921 годзе быў адкліканы з Казані, дзе ён знаходзіўся тым часам, у Маскву і прызначаны выкладчыкам у Акадэмію РККА. Адначасова працаваў у Радзе Працы і Абароны.

У 1922 годзе быў ваенным экспертам пры савецкай дэлегацыі на Генуэзскай канферэнцыі. З 1925 года — намеснік галоўнага кіраўніка па тактыцы Ваеннай акадэміі РККА. З 1927 года — прафесар Ваеннай акадэміі. Да гэтага перыяду ставяцца напісаныя ім найбольш буйныя працы па пытаннях агульнай тактыкі. У 1930 годзе А. І. Вярхоўскі прызначаецца начальнікам штаба Паўночна-Каўказскай ваеннай акругі, а з 1932 года працуе ў школе «Стрэл», у Генеральным штабе і, нарэшце, у Акадэміі Генеральнага штаба РККА.

У 1941 годзе А. І. Вярхоўскі сканаў…

• Як павінна быць уладкована армія. Буравеснік. М. 1917.
• Расія на Галгофе. Петраград, 1918.
• Агульная тактыка. Вышэйшая ваенная рэдакцыйная рада. 1922.
• Нарыс па гісторыі ваеннага мастацтва ў Расіі XVIII і XIX стст. М., 1921, М., 1922;
• Гістарычныя прыклады да курсу агульнай тактыкі. М., 1924;
• Асновы падрыхтоўкі камандзіраў. М., 1926;
• Методыка практычных заняткаў на карце. М., 1926;
• Агонь, манеўр і маскіроўка. М., 1928;
• Характар будучай вайны і задачы Осоавіяхіма. Л. 1928.
• Агульная тактыка. М., 1927. М., 1930;
• На цяжкім перавале. М., 1959
• Манеўр і яго формы. / У кн.; Пытанні стратэгіі і аператыўнага мастацтва ў савецкіх ваенных працах (1917—1940 гг.). М., 1965;
• Выгляды і спосабы вядзення бою. / У кн.: Пытанні тактыкі ў савецкіх ваенных працах (1917—1940 гг.). М., 1970.

• Сафронаў Ю. І. Дзённік Верховского. — Масква: Веча, 2014. — ISBN 978-5-4444-1861-1.

• Аляксандр Іванавіч Вярхоўскі
• Дадзеныя пра згубу
• Вярхоўскі Аляксандр Іванавіч — артыкул з БСЭ
• Аляксандр Іванавіч Вярхоўскі на сайце Руская армія ў Вялікай вайне
• Біяграфія Архівавана 21 верасня 2015.
• Прыхільнік рыцарскіх войн Архівавана 28 верасня 2007.
• Судовы працэс над сацыялістамі-рэвалюцыянерамі (чэрвень-жнівень 1922). М., 2002. С. 50.