Старажытнанаўгародскі дыялект

Старажы́тнанаўгаро́дскі дыяле́кт — сярэдневяковы дыялект старажытнарускай мовы. Быў распаўсюджаны на тэрыторыі Наўгародскай зямлі з дапісьмовай эпохі да XV стагоддзя. Вядомы ў асноўным па берасцяных граматах, якія датуюцца XI—XV стагоддзямі^[5].

Старажытнанаўгародскі дыялект разглядаецца ў вузкім сэнсе як дыялект самога Ноўгарада і непасрэдна прылеглых да яго зямель — на аснове гэтай гаворкі склалася кайнэ, якое ўжывалася на ўсёй тэрыторыі старажытнанаўгародскай дзяржавы, найперш у гарадах. Да яго можна аднесці і вельмі блізкі дыялект Пскоўскае зямлі — старажытнапскоўскі, які разам з наўгародскім (у вузкім сэнсе) утварае старажытны наўгародска-пскоўскі дыялект (адпаведна, са старажытнанаўгародскім і старажытнапскоўскім паддыялектамі). У шырокім сэнсе пад старажытнанаўгародскім дыялектам разумеюць сукупнасць усіх гаворак старажытнарускай мовы, распаўсюджаных у Наўгародскай і Пскоўскай землях, уключаючы таксама ўсходненаўгародскія гаворкі і старажытнапскоўскі дыялект^[6][5].

Старажытнанаўгародскі дыялект і наддыялектныя старажытнаруская мова генетычна ўзыходзяць да агульнага продка, найбольш імаверна, не на праўсходнеславянскім, а на познім праславянскім узроўні. Уключэнне старажытнанаўгародскага дыялекта ва ўсходнеславянскую моўную супольнасць стала вынікам пазнейшых працэсаў збліжэння з астатнім старажытнарускім моўным арэалам^[7]. У XIII—XV стагоддзях адзначаецца выцясненне старажытнанаўгародскіх адметных асаблівасцей ва ўмовах узмацнення міждыялектных кантактаў на тэрыторыі ўтварэння будучай рускай мовы. Гэты працэс паскараецца з 1478 года пасля далучэння Наўгародскай рэспублікі да Маскоўскай дзяржавы. Старажытнанаўгародскі дыялект распадаецца на рад груп гаворак, якія пачалі развівацца самастойна і ўліліся ў агульнарускі дыялектны кантынуум^[2]. Старажытнанаўгародскі дыялект істотна паўплываў на развіццё паўночнарускай гаворкі^[3], частка яго старажытных рыс захавалася ў заходніх сярэднярускіх гаворках, перш за ўсё ў пскоўскіх^[4].

Старажытнанаўгародскі дыялект характарызаваўся радам адрозненняў ад наддыялектнай формы старажытнарускай мовы, а ў некаторых адносінах і ад усіх іншых славянскіх моў. У вобласці фанетыкі да такіх адметных рыс адносяцца: рэалізацыя праславянскага *ě у выглядзе шырокага галоснага; пераход *TorT > Tor^əT ці Tor^oT (магчыма, і *TroT); пераход *ТъrT > ТъrъТ, ТrъТ ці Т^ъr̥^ъТ; адсутнасць эфекту другой і трэцяй палаталізацыі для заднеязычных і г. д. У вобласці марфалогіі — утварэнне канчатка -е у назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду цвёрдага *ŏ-скланення і г. д.^[8][9]

У гісторыі старажытнанаўгародскай мовы пісьмовай эпохі выдзяляюць два перыяды, раздзеленых працэсам падзення рэдукаваных — раннестаражытнанаўгародскі (XI — першая чвэрць XIII стагоддзя) і познестаражытнанаўгародскі (другая чвэрць XIII—XV век). Помнікі пісьменнасці створаны на кірыліцы (у Ноўгарадзе вядомы і глагалічныя надпісы, але яны кароткія і не ўтрымліваюць дыялектызмаў). Старжытнанаўгародскі дыялект прадстаўлены аднымі з самых старажытных тэкстаў на славянскіх мовах (другімі пасля стараславянскай мовы)^[10].

1. Галинская Е. А. Историческая фонетика русского языка. — Издательство Московского университета, «Наука». — М., 2004. — С. 37—38, 64—66. — ISBN 5-211-04969-1..
2. Горшкова К. В. Историческая диалектология русского языка. — М.: «Просвещение», 1972. — 160 с.
3. Зализняк А. А. Новгородские берестяные грамоты с лингвистической точки зрения // Новгородские грамоты на бересте. Из раскопок 1977—1983 гг. — М., 1986.
4. Зализняк А. А. К изучению языка берестяных грамот // Новгородские грамоты на бересте. Из раскопок 1984—1989 гг. — М., 1993.
5. Зализняк А. А. Значение берестяных грамот для истории русского языка // Берестяные грамоты: 50 лет открытия и изучения. — М.: «Индрик», 2003. — С. 218—223. Архівавана з першакрыніцы 4 красавіка 2018.
6. Зализняк А. А. Древненовгородский диалект. — 2-е издание, переработанное с учетом материала находок 1995—2003 гг. — М.: «Языки славянской культуры», 2004. — 872 с. — ISBN 5-94457-165-9. (Праверана 30 мая 2014).
7. Зализняк А. А., Шевелёва М. Н. Восточнонославянские языки. Древненовгородский диалект // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 438—444. — ISBN 5-87444-216-2..
8. Захарова К. Ф., Орлова В. Г., Сологуб А. И., Строганова Т. Ю. Образование севернорусского наречия и среднерусских говоров / ответственный редактор В. Г. Орлова. — М.: «Наука», 1970. — 456 с.
9. Крысько В. Б. Древний новгородско-псковский диалект на общеславянском фоне // Вопросы языкознания. — М.: «Наука», 1998. — № 3. — С. 74—93.
10. Седов В. В. Восточнославянская этноязыковая общность // Вопросы языкознания. — М.: «Наука», 1994. — № 4. — С. 3—16.
11. Филин Ф. П. О происхождении праславянского языка и восточнославянских языков // Вопросы языкознания. — М.: «Наука», 1980. — № 4. — С. 36—50. Архівавана з першакрыніцы 6 красавіка 2014.
12. Хабургаев Г. А. Восточнонославянские языки. Древнерусский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 418—438. — ISBN 5-87444-216-2..
13. Янин В. Л. Очерки истории средневекового Новгорода. — М.: Языки славянской культуры», 2008. — 424 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-5-9551-0256-6. (Праверана 30 мая 2014).

• Древнерусские берестяные грамоты