Фрыдэрык Шапэн

Фрыдэрык Шапэн
Fryderyk Chopin[1] Frédéric Chopin
Асноўная інфармацыя
Дата нараджэння	1 сакавіка 1810(1810-03-01)[2][3]
Месца нараджэння	Жэлязова-Воля[d], Герцагства Варшаўскае[6]
Дата смерці	17 кастрычніка 1849(1849-10-17)[4][5][…] (39 гадоў)
Месца смерці	Парыж, Другая французская рэспубліка[6][7]
Месца пахавання	Frédéric Chopin's tomb[d] Пер-Лашэз Базіліка Святога Крыжа[8]
Краіна	Францыя[7]  Расійская імперыя  Герцагства Варшаўскае Царства Польскае  Другая французская рэспубліка
Бацька	Нікаля Шапен[d][9][7]
Маці	Тэкля Юсціна Шапен[d][9][7]
Альма-матар	Музычны ўніверсітэт імя Фрэдэрыка Шапена[9] Варшаўскі ўніверсітэт
Музычная дзейнасць
Педагог	Wojciech Żywny[d], Юзаф Эльснер[9] і Wilhelm Würfel[d]
Прафесіі	кампазітар, піяніст, музычны педагог, віртуоз, музыкант, педагог
Інструменты	фартэпіяна
Выхаванцы	Carl Filtsch[d], Charlotte de Rothschild[d], Josephine Camille O'Meara[d] і Emilie Timm[d]
Аўтограф
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы
Цытаты ў Вікіцытатніку

Фрыдэры́к Франсуа́ Шапэ́н (фр.: Frédéric François Chopin [ʃɔpɛ̃]^[10]; польск.: Fryderyk Franciszek Chopin [ˈʂɔpɛn̪], Фрыдэ́рык Франці́шэк Шо́пен^[11], англ.: Frédéric François Chopin [`ʃopæn, ʃo`pæn; ˋʃoupæŋ, ˋʃɒpæ:]^[12]; 1 сакавіка 1810 (паводле некаторых крыніц — 22 лютага 1810, вёска Жэлязова-Воля, каля Варшавы — 17 кастрычніка 1849, Парыж) — польскі кампазітар, піяніст -віртуоз, педагог. Аўтар шматлікіх твораў для фартэпіяна. Найбуйнейшы прадстаўнік польскага музычнага мастацтва.

Бацька Фрыдэрыка — Нікаля Шапэн, француз, сын латарынскага селяніна, эміграваў у Польшчу ў 1787 годзе ва ўзросце шаснаццаці год. У Францыі ён быў ахрышчаны як «Нікаля», але, жывучы ў Польшчы, карыстаўся польскай формай свайго імя — «Мікалай». Цяжка сказаць, што вымусіла яго пакінуць Францыю, але ў Польшчы ён знайшоў новую бацькаўшчыну і прымаў актыўны ўдзел у яе гістарычным лёсе. Нікаля Шапэн разам з польскімі патрыётамі прымаў удзел у барацьбе за незалежнасць Польшчы. Пасля задушэння паўстання Тадэвуша Касцюшкі і канчатковага падзела Рэчы Паспалітай (1795) Нікаля Шапэн, капітан войска Касцюшкі, вырашыў застацца ў Польшчы. Ён займаўся педагагічнай дзейнасцю, навучаў дзяцей з арыстакратычных сем'яў, і ўрэшце заваяваў рэпутацыю аднаго з найлепшых педагогаў Варшавы. Сярод яго выхаванцаў былі дзеці графа Скарбка, да якога Нікаля Шапэн быў запрошаны ў 1802 годзе ў маёнтак Жэлязова-Воля. Там ён сустрэўся з далёкай сваячкай Скарбкаў, — Юстынай Кшыжаноўскай, з якой пазней пабраўся шлюбам^[13]. Вяселле адбылося 2 чэрвеня 1806 года ў Брохаве. Паводле захаваных звестак, маці кампазітара была вельмі музычнай, выдатна іграла на фартэпіяна, была надзелена прыгожым голасам. Сваёй маці Фрыдэрык абавязаны першымі музычнымі ўражаннямі, прывітай з дзяцінства прыязнасцю да народных песень.

Фрыдэрык Шапэн нарадзіўся ў маёнтку Жэлязова-Воля за 46 км на захад ад Варшавы ў тагачасным Варшаўскім герцагстве. Запіс у метрычнай кнізе (знойдзены ў 1892) падае 22 лютага 1810 года за дату нараджэння кампазітара^[14], але на іншую дату, 1 сакавіка, прыходзілася святкаванне яго нараджэння сярод шчыльнага сямейнага кола^[15]; і, паводле пісьма самога Шапэна, якое ён адрасаваў 16 студзеня 1833 года старшыні польскага літаратурнага таварыства ў Парыжы^[16], ён «нарадзіўся 1 сакавіка 1810 у вёсцы Жэлязова-Воля ў правінцыі Мазовія»^[17]. Ён быў другім дзіцёнкам і адзіным сынам у сям'і. Ён быў ахрышчаны 23 красавіка 1810 года ў той жа царкве ў Брохаве, дзе калісьці ажаніліся яго бацькі. Метрычная кніга падае яго асабістае імя пасля хрышчэння як «Fridericus Franciscus»^[14]; па-польску яго імя гучала «Fryderyk Franciszek».

У кастрычніку 1810 года, калі Шапэну было сем месяцаў, сям'я пераехала ў Варшаву з-за таго, што яго бацька прыняў прапанову знакамітага лексікографа Самюэля Ліндэ выкладаць французскую мову ў Варшаўскім ліцэі. Школа размяшчалася ў Саксонскім палацы і з гэтага часу сям'я Шапэнаў пражывала на яго прымежнай тэрыторыі. У 1817 годзе вялікі князь Канстанцін Паўлавіч рэквізаваў Саксонскі палац для ваенных мэтаў і Варшаўскі ліцэй перамясціўся ў Казіміраўскі палац^[18], які тады належаў да новазаснаванага Варшаўскага ўніверсітэта. Сям'я жыла ў шырокім пакоі на другім паверсе сумежнага дома. Шапэн наведваў Варшаўскі ліцэй з 1823 па 1826 год.

Польскі дух, культура і мова запоўнілі дом Шапэна і ў выніку ён ніколі, нават у Парыжы, не быў здольны ў поўнай меры авалодаць французскай мовай^[19][20]. Біёграф Льюіс Энолт пазычыў фразу Жорж Санд, каб апісаць Шапэна «больш польскім, чым Польшча»^[21].

Іншыя ў сям'і Шапэнаў былі гэтаксама схільныя да музыкі. Бацька Фрыдэрыка іграў на флейце і скрыпцы; яго маці іграла на піяніна і давала дзецям урокі ў элітным пансыянаце, які падтрымліваўся сям'ёй маладога кампазітара. У выніку Фрыдэрык ужо ў малым узросце стаў добра знаёмым з музыкай у яе самых разнастайных формах^[19].

Ужо ў дзіцячыя гады Шапэн праявіў незвычайныя музычныя здольнасці. Ён быў аточаны асаблівай увагай і клопатам. Падобна Моцарту, ён захапляў усіх навакольных сваёй музычнай «апантанасцю», незнікаемай фантазіяй у імправізацыях, прыраджоным піянізмам. Яго ўспрымальнасць і музычная ўражлівасць выявіліся бурна і незвычайна. Ён мог плакаць, слухаючы музыку, ускокваць ноччу, каб падабраць на фартэпіяна мелодыю ці акорд, які запомніў. Музыкант і сучаснік Шапэна Юзаф Сікорскі ўзгадвае ў сваіх «Успамінах пра Шапэна» (польск.: Wspomnienie Chopina) што, яшчэ дзяцём, Шапэн плакаў падчас ігры сваёй маці на фартэпіяна. У шасцігадовым узросце, ён ужо спрабаваў паўтараць, тое што ён чуў, і ствараць свае ўласныя мелодыі^[22]. Ён атрымаў свае першыя фартэпіянныя ўрокі не ад сваёй маці, а ад сваёй старэйшай сястры Людвікі^[19].

Першым прафесіянальным настаўнікам Фрыдэрыка Шапэна па фартэпіяна, з 1816 па 1822 гады, быў чэх Войцех Жыўні^[23]. Хоць музычнае майстэрства юнага талента хутка пераўзыйшло майстэрства яго настаўніка, Шапэн пазней выказваўся пра Жыўнага з вялікай прыязнасцю. Сямігадовы «Шапэнак» пачаў даваць публічныя канцэрты, якія пазней выклікалі параўнанні маладога піяніста з Моцартам, у дзіцячым узросце, і Бетховенам^[19].

Сямігадовы Шапэн напісаў два паланэзы, у соль міноры і сі-бемоль мажоры. Першы быў апублікаваны ў гравюрнай майстэрні айца Ізідора Юзафа Цыбульскага (кампазітара, гравёра, аднаго з нешматлікіх выдаўцоў тагачаснай Польшчы); другі паланэз захаваўся ў форме рукапіса, падрыхтаванага Нікаля Шапэнам. Гэтыя творы супернічалі з паланэзамі вядучых польскіх кампазітараў, у тым ліку Міхала Клеафаса Агінскага. Развіццё меладычных і гарманічных інвенцый і фартэпіяннай тэхнікі адлюстравалася ў наступным вядомым паланэзе Шапэна ў ля-бемоль мажоры, які юны музыкант прэзентаваў на імяніны Войцеха Жыўнага ў 1821 годзе, як падарунак^[19].

У адцінаццацігадовым узросце Шапэн выступаў у прысутнасці расійскага імператара Аляксандра I, які ў той час знаходзіўся ў Варшаве, каб адкрыць Сейм^[22].

У дзяцінстве Шапэну была ўласцівая кемлівасць. Ён рана паказаў выдатныя здольнасці ў назіранні і красленні, праніклівую дасціпнасць, пачуццё гумару і незвычайны талент да пераймання^[19]. Гісторыя з яго школьных гадоў распавядае, як настаўнік быў прыемна здзіўлены цудоўным партрэтам, які Шапэн намаляваў са свайго кіраўніка ў класе.

У гэтыя гады Шапэн быў некалькі разоў запрошаны ў Бельведэрскі палац у Варшаве ў якасці музычнага партнёра вялікага князя Канстанціна Паўлавіча, неўзабаве ачараваўшы князя сваёй фартэпіяннай ігрой^[19].

У 1820-я гг., калі дзесяцігадовы Фрыдэрык Шапэн наведваў Варшаўскі ліцэй і Варшаўскую кансерваторыю, кожныя вакацыі ён праводзіў далёка ад Варшавы: у Шафраніі (1824 — напэўна яго першае ўласнае падарожжа — і 1825), Душнікі (1826), Памеранія (1827) і Саннікі (1828)^[24].

У вёсцы Шафранія (дзе ён быў госцем Юльюша Дзеваноўскага, бацькі ліцэйскага таварыша Дамініка Дзеваноўскага)^[25] і ў іншых месцах яго адпачынку Шапэн пазнаёміўся з народнымі мелодыямі, якія ён пазней пераўтварыў у арыгінальныя кампазіцыі. Яго лісты з Шафраніі (так званыя лісты «Шафранскага кур'ера»), наўмысна напісаныя ў афіцыёзным стылі польскай мовы, пазабавілі сям'ю парадыйнасцю на варшаўскія газеты і выявілі літаратурны талент юнага Шапэна.

Фрыдэрык Шапэн навучаўся дома да трынаццаці год, а ў 1823 годзе стаў вучнем Варшаўскага ліцэя, працягваючы фартэпіянныя ўрокі пад кіраўніцтвам Войцеха Жыўнага. У 1825 годзе, падчас прадстаўлення твора Ігнацы Машэлеса, ён выступіў перад аўдыторыяй са сваёй вольнай імправізацыяй і быў абвешчаны «найлепшым піяністам Варшавы»^[19].

Увосень 1826 года Шапэн распачаў трохгадовы курс адукацыі з сілескім кампазітарам Юзафам Эльснерам у Варшаўскай кансерваторыі, якая з'яўлялася філіяй Варшаўскага ўніверсітэта. Першая сустрэча Шапэна з Эльснерам адбылася не раней за 1822 год; вядома, што на працягу 1823 года Шапэн быў пад нефармальным кіраўніцтвам Эльснера і ў 1826 годзе афіцыйна пачаў вывучаць з ім музычную тэорыю, генерал-бас і кампазіцыю.

На першым гадавым іспыце Эльснер заўважыў выбітны талент і музычны геній Шапэна. Як і Жыўны, Эльснер толькі назіраў, не ўплываючы і не выпраўляючы, развіццё талента маладога Фрыдэрыка. Стыль навучання быў заснаваны на тым, каб не «стрымліваць» Шапэна «вузкімі, акадэмічнымі, састарэлымі» правіламі і дазволіць маладому артысту пасталець «згодна з законамі яго ўласнай прыроды».

У 1827 годзе сям'я Шапэнаў пераехала на кватэру ля Варшаўскага ўніверсітэта, якую яны здымалі ў палацы Чапскіх у Кракаўскім прадмесці (дзе зараз размяшчаецца Варшаўская акадэмія мастацтваў). Тут бацькі ізноў пачалі трымаць пансіянат для студэнтаў-хлопчыкаў. Юны Шапэн будзе жыць тут да 1830 года, пакуль не з'едзе ў Варшаву. У 1837—1839 артыст і паэт Цыпрыян Норвід будзе жыць тут падчас навучання маляванню ў Акадэміі прыгожых мастацтваў; пазней ён напіша верш «Фартэпіяна Шапэна», які распавядае пра выпадак яго знішчэння расійскімі войскамі ў 1863 годзе^[26]. Салон сям'і Шапэнаў (salonik Chopinów) пазней стаў музеем, тут Фрыдэрык Шапэн упершыню сыграў большасць сваіх ранніх твораў.

Фрыдэрык Шапэн выступаў у Вене ў 1829 і 1830–1831 гадах. Увосень 1830 года атрымаў вестку аб паўстанні ў Польшчы і вырашыў не вяртацца на радзіму.

Прыехаў у Парыж пад канец верасня 1831 года. Тут ён займеў добрыя стасункі з вядомымі польскімі эмігрантамі, уключна з прынцам Адамам Ежы Чартарыйскім і паэтам Адамам Міцкевічам. Кола знаёмстваў Шапэна ўзбагацілася такімі постацямі як пісьменнік Генрых Гейнэ, мастак Эжэн Дэлакруа, найбуйнейшыя піяністы таго часу Фрыдрых Калькбрэнер, Фердынанд Гілер і Франц Ліст, кампазітары Гектор Берліёз, Фелікс Мендэльсон, Шарль-Валентын Алькан і Вінчэнца Беліні. З французскай пісьменніцай Жорж Санд ён пазнаёміўся ў 1836 годзе. Нягледзячы на першапачатковае адмоўнае ўражанне, трохі пазней кампазітар распачаў з ёй рамантычныя стасункі. У 1845 годзе Жорж Санд выдала кнігу Лукрэцыя Фларыяні, галоўныя героі ў якой — заможная актрыса і балесны прынц, якіх можна інтэрпрэтаваць як Санд і Шапэна.

У першыя гады жыцця ў Парыжы шмат выступаў нароўні з віртуозамі свайго часу. Пасля яго канцэртныя выступленні скараціліся, і Шапэн засяродзіўся на творчасці. Яго апошні публічны выступ адбыўся 16 лістапада 1848 года ў Лондане падчас паездкі ў Англію і Шатландыю. Апошнія месяцы жыцця правёў у Парыжы.

У 1848 годзе Фрыдэрык Шапэн вярнуўся ў Парыж. Не ў змозе больш даваць урокі, ён вымушаны быў прыняць дапамогу ад сваёй шатландскай прыхільніцы Джэйн Стырлінг (па-англійску: Jane Stirling). Даглядаць хворага прыехала з Польшчы сястра Людвіка; не абыходзілі яго ўвагай і французскія сябры. Шапэн памёр у сваёй парыжскай кватэры на Вандомскай плошцы. Паводле яго жадання на адпяванні ў царкве Св. Мадлен прагучалі фрагменты Рэквіему Моцарта.

Фрыдэрык Шапэн пахаваны на парыжскіх могілках Пер-Лашэз. Сэрца кампазітара паводле яго тэстаменту было перавезенае на радзіму і спачывае ў Базіліцы святога Крыжа ў Варшаве.

Аўтар шматлікіх твораў для фартэпіяна. Буйнейшы прадстаўнік польскага музычнага мастацтва. Па-новаму вытлумачыў многія жанры, адрадзіў на рамантычнай аснове прэлюдыю, стварыў фартэпіянную баладу, апаэтызаваў і драматызаваў танцы — мазурку, паланэз, вальс; пераўтварыў скерца ў самастойны твор. Абагаціў гармонію і фартэпіянную фактуру, спалучаў класічнасць формы з меладычным багаццем і фантазіяй.

Сярод яго твораў 2 канцэрты (1822, 1830), 3 санаты (1822—1844), фантазія (1841), 4 балады (1835—1842), 4 скерца (1832—1842), экспромты, накцюрны, эцюды і іншыя творы для фартэпіяна; песні. У яго фартэпіянным выкананні глыбіня і шчырасць пачуццяў спалучаліся з вытанчанасцю, тэхнічнай дасканаласцю.

Шапэн — кампазітар, надзвычай папулярны для выканання сярод піяністаў. Кожны, хто мае хоць нейкае дачыненне да ігры на фартэпіяна, сутыкаецца з праблемай інтэрпрэтацыі твораў Шапэна.

Раз на пяць гадоў у Варшаве адбываецца Міжнародны конкурс піяністаў імя Шапэна, на якім выконваюцца выключна творы гэтага кампазітара, адзін з найпрэстыжнейшых у свеце. За доўгую гісторыю гэты конкурс адкрыў імёны найвыбітнейшых піяністаў, такіх як Марта Аргерыч, Маўрыцыа Паліні (англ.: Maurizio Pollini), Крысціян Цымерман (англ.: Krystian Zimerman), Іва Пагарэліч (англ.: Ivo Pogorelić), Фу Ц'Онг (англ.: Fou Ts'ong).

Ува ўсіх творах Шапэна выкарыстоўваецца фартэпіяна. Большасць кампазіцый напісаныя для фартэпіяна сола, маюцца таксама творы для фартэпіяна з скрыпкай, віяланчэллю і з аркестрам. Захавалася каля 230 твораў Фрыдэрыка Шапэна, некаторыя юнацкія творы загубленыя.

• Балада соль мінор, тв.23 (створаная 1835-36)
• Балада Фа мажор, тв.38 (1836-39)
• Балада Ля-бемоль мажор, тв.47 (1841)
• Балада фа мінор, тв.52 (1942-43)

• 12 Эцюдаў, тв.10 (1829-32)
• 12 Эцюдаў, тв.25 (1832-36)
• 3 Новыя Эцюды (1839)

• Фантазія фа мінор, тв.49
• Паланэз-фантазія Ля-бемоль мажор, тв.61

• Op. 9 b-moll, Es-dur, H-dur (1829—1830)
• Op. 15 F-dur, Fis-dur (1830—1831), g-moll (1833)
• Op. 27 cis-moll, Des-dur (1834—1835)
• Op. 32 As-dur (1836—1837)
• Op. 37 № 2 G-dur (1839)
• Op. 48 c-moll, fis-moll (1841)
• Op. 55 f-moll, Es-dur (1843)
• Op. 62 № 1 H-dur,№ 2 E-dur (1846)
• Op. 72 e-moll (1827)
• Op. posth. cis-moll (1830), c-moll

• Op. 6 — 4 мазуркі: fis-moll, cis-moll, E-dur, es-moll (1830)
• Op. 7 — 5 мазурак: B-dur, a-moll, f-moll, As-dur, C-dur (1830—1831)
• Op. 17 — 4 мазуркі: B-dur, e-moll, As-dur, a-moll (1832—1833)
• Op. 24 — 4 мазуркі: g-moll, C-dur, A-dur, b-moll
• Op. 30 — 4 мазуркі: c-moll, h-moll, Des-dur, cis-moll (1836—1837)
• Op. 33 — 4 мазуркі: gis-moll, D-dur, C-dur, h-moll (1837—1838)
• Op. 41 — 4 мазуркі: cis-moll, e-moll, H-dur, As-dur
• Op. 50 — 3 мазуркі: G-dur, As-dur, cis-moll (1841—1842)
• Op. 56 — 3 мазуркі: H-dur, C-dur, c-moll (1843)
• Op. 59 — 3 мазуркі: a-moll, As-dur, fis-moll (1845)
• Op. 63 — 3 мазуркі: H-dur, f-moll, cis-moll (1846)
• Op. 67 — 4 мазуркі: G-dur, g-moll, C-dur, № 4 a-moll 1846 (1848?)
• Op. 68 — 4 мазуркі: C-dur, a-moll, F-dur, № 4 f-moll (1849)

• Op. 26 № 1 cis-moll; № 2 es-moll(1833—1835)
• Op. 40 № 1 A-dur (1838); № 2 c-moll (1836—1839)
• Op. 44 fis-moll (1840—1841)
• Op. 53 As-dur (Гераічны) (1842)
• Op. 61 As-dur, «Паланэз-фантазія» (1845—1846)
• WoO. № 1 d-moll (1827); № 2 B-dur (1828); № 3 f-moll (1829)

• 24 Прэлюдыі, тв.28 (1836-39)
• Прэлюдыя до-дыез мінор, тв.45 (1841)
• Прэлюдыя Ля-бемоль мажор (1834, апублікаваная ў 1918)

• Op. 20 h-moll (1831—1832)
• Op. 31 b-moll (1837)
• Op. 39 cis-moll (1838—1839)
• Op. 54 E-dur (1841—1842)

• Саната для фартэпіяна до мінор, тв.4 (1828)
• Саната для фартэпіяна сі-бемоль мінор, тв.35 (1837-39)
• Саната для фартэпіяна сі мінор, тв.58 (1844)

• Op. 18 «Вялікі бліскучы вальс» Es-dur (1831)
• Op. 34 № 1 «Бліскучы вальс» As-dur (1835)
• Op. 34 № 2 a-moll (1831)
• Op. 34 № 3 «Бліскучы вальс» F-dur
• Op. 42 «Вялікі вальс» As-dur
• Op. 64 № 1 Des-dur (1847)
• Op. 64 № 2 cis-moll (1846—1847)
• Op. 64 № 3 As-dur
• Op. 69 № 1 As-dur
• Op. 69 № 10 B-moll
• Op. 70 № 1 Ges-dur
• Op. 70 № 2 f-moll
• Op. 70 № 2 Des-dur
• Op. posth. e-moll, E-dur, a-moll

• Варыяцыі на тэму Моцарта Là ci darem la mano Сі-бемоль мажор, тв.2 (1827)
• Фантазія на польскія тэмы Ля мажор, тв.13 (1828)
• Rondo à la Krakowiak Фа мажор, тв.14 (1828)
• Канцэрт №1 мі мінор, тв.11 (1830)
• Канцэрт №2 фа мінор, тв.21 (1829—1830)
• Andante Spianato і Вялікі бліскучы паланэз Мі-бемоль мажор, тв.22 (1830—1831)

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Фрыдэрык Шапэн
• Біяграфія кампазітара (польск.)
• Шапен: Ноты твораў на International Music Score Library Project