Чачэнская мова

Чачэнская мова
Чачэнская мова
Саманазва	Нохчийн мотт
Краіны	Расія, Грузія
Рэгіёны	Чачня, Інгушэція, Хасавюртаўскі раён Дагестана, Ахмецкі муніцыпалітэт Грузіі
Афіцыйны статус	Чачня,; Дагестан
Арганізацыя, якая рэгулюе	Chechen Academy of Sciences[d]
Агульная колькасць носьбітаў	1,4 млн чал.
Статус	уразлівая[d]
Класіфікацыя
	Паўночнакаўказская надсям’я (неагульнапрызнана) Нахска-дагестанская сям’я Нахская галіна Вайнаская група Чачэнская
Пісьменнасць	лацінскае пісьмо, Chechen writing[d], кірыліца і арабскае пісьмо[d]
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	нох. 785
ISO 639-1	ce
ISO 639-2	che
ISO 639-3	che
WALS	chc
Atlas of the World’s Languages in Danger	1067
Ethnologue	che
IETF	ce
Glottolog	chec1245
	Вікіпедыя на гэтай мове

Чачэ́нская мо́ва (саманазва: нохчийн мотт) — адна з нахскіх моў, нацыянальная мова чачэнцаў.

Распаўсюджаная ў Расіі (Чачня, Інгушэція, Хасавюртаўскі раён Дагестана) і Грузіі (Ахмецкі муніцыпалітэт). Паводле перапісу 2010 года ў Расіі, колькасць асоб у Расіі, якія размаўляюць на мове, налічвала 1 354 705 чал.^[2], партал Ethnologue на гэты ж год падае падобныя лічбы — 1,4 млн чал.^[1]

Асаблівасці

Фанетыка

Фанетычная сістэма адрозніваецца складанасцю вакалізму (кароткія, доўгія, умляўтаваныя, простыя галосныя, дыфтонгі, трыфтонгі, слаба выяўленая назалізацыя галосных) і кансанантызму (простыя, гемінаваныя, абруптыўныя, фарынгальныя зычныя).

Зычныя:

Чачэнская мова, як і большасць аўтахтонных моў Каўказа, мае вялікую колькасць зычных: каля 31 (у залежнасці ад дыялекту), што больш чым у іншых еўрапейскіх мовах. Характэрнае і тыповае для рэгіёна троеснае адрозненне паміж звонкасцю, глухасцю і выбуховасцю. Зычныя гукі маюць вялікае падабенства ў арабскай мове і саліскай мове паўночнаамерыканскіх індзейцаў. Галосныя ж вельмі падобныя да сістэмы галосных у нямецкай і шведскай мовах.

Галосныя:

У адрозненне ад астатніх моў Каўказа, чачэнская мова мае вялікую разнастайнасць галосных і дыфтонгаў: каля 27 (у залежнасці ад дыялекту), падобных паводле колькасці і гучання да сістэмы галосных у скандынаўскіх, нямецкай і фінскай мовах. Ніводная з маўленчых сістэм дакладна не адрознівае гэтыя гукі.

Марфалогія

Марфалагічная сістэма аглютынацыйна-флектыўная. Мае 6 граматычных класаў, шматсклонавае скланенне, дзеяслоўныя катэгорыі класу, часу, ладу, віду.

Граматыка

Чачэнскія назоўнікі належаць да аднаго з некалькіх родаў ці класаў (6), кожны з адмысловай прыстаўкай, да якой дапасуецца дзеяслоў. Дзеяслоў дапасуецца да класу/роду, але ня ліку асобы, маючы толькі часавыя і дзеепрыметнікавыя формы. Чачэнская – эргатыўная мова, хоць дзеяслоў дапасуецца як да прамога дзейніка, гэтак і да непераходнага дапаўнення. Для мовы характэрная наяўнасць 8 склонаў назоўнікаў.

Для даследчыкаў чачэнская мова цікавая сваёй лексікаграфіяй: новыя словы ўтвараюцца фіксацыяй цэлых фраз, а не даданнем новых частак да існуючых слоў ці аб’яднаннем старых. Праз гэта ўзнікаюць цяжкасці пры карыстанні слоўнікам.

Лексіка

Існуюць запазычанні з рускай, арабскай мовы, з цюрскіх моў (пераважна з кумыцкай), а таксама з фарсі і грузінскай.

Пісьменнасць

Найстаражытныя надпісы, знойдзеныя на тэрыторыі Чачні, высечаны на камені і выкананы грузінскім пісьмом.

Першую пісьменнасць уласна чачэнскай мовы ў 1862 распрацоўваў чачэнскі вучоны Пётр Услар. У пачатку XX стагоддзя была зроблена спроба перавесці чачэнскую пісьменнасць на арабскіую графічную аснову. З утварэннем СССР у 1925 чачэнская мова, як і большасць моў СССР, была перакладзеная на лацінку (у 1938 гэтая азбука стала адзінай для чачэнскай і інгушскай мовы), а ў 1938 — на рускую аснову. Падчас уздыму нацыянальна-вызвольнага руху ў Чачні ў пачатку 1990-х, у 1992 годзе, парламент Ічкерыі прыняў рашэнне аб вяртанні да выкарыстання лацінкі ў якасці пісьменства для чачэнскай мовы . Аднак, пасля фактычнай паразы Ічкерыі ў канцы 1990-х укараненне лацінкі было прыпынена.

Цяпер для чачэнскай мовы выкарыстоўваюць кірылічны алфавіт. Характэрнай рысай чачэнскай кірыліцы (як і многіх іншых каўказскіх моў Расіі) з'яўляецца наяўнасць асаблівай літары - палачкі (руск.) (бел.. Яе ўжываюць як асобна, так і ў дыграфах. З-за цяжкасцяў з наборам «палачкі» на практыцы яе часта замяняюць на лацінскую I ці лічбай 1(у нефармальным стылі).

Чачэнскі кірылічны алфавіт:

А а	Аь аь	Б б	В в	Г г	ГӀ гӀ	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Кх кх	Къ къ	КӀ кӀ	Л л	М м	Н н
О о	Оь оь	П п	ПӀ пӀ	Р р	С с	Т т	ТӀ тӀ	У у	Уь уь
Ф ф	Х х	Хь хь	ХӀ хӀ	Ц ц	ЦӀ цӀ	Ч ч	ЧӀ чӀ	Ш ш	Щ щ
(Ъ) ъ	(Ы) ы	(Ь) ь	Э э	Ю ю	Юь юь	Я я	Яь яь	Ӏ Ӏ

Чачэнскі лацінскі алфавіт (1991—1999):

A a	Ä ä	B b	C c	Ċ ċ	Ç ç^[3]	Ç̇ ç̇	D d
E e	F f	G g	Ġ ġ	H h	X x	Ẋ ẋ	I i
J j	K k	Kh kh	L l	M m	N n	Ŋ ŋ^[4]	O o
Ö ö	P p	Ph ph	Q q	Q̇ q̇	R r	S s	Ş ş
T t	Th th	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z	Ƶ ƶ^[3]
Ə ə

Табліца адпаведнасці кірыліцы да сучаснай лацінкі:

Кірыліца	Назва	Лацінка	Назва	IPA
А а	а	A a	a	/ə/, /ɑː/
Аь аь	аь	Ä ä	ä	/æ/, /æː/
Б б	бэ	B b	be	/b/
В в	вэ	V v	ve	/v/
Г г	гэ	G g	ge	/ɡ/
ГӀ гӀ	гӀа	Ġ ġ	ġa	/ɣ/
Д д	дэ	D d	de	/d/
Е е	е	E e	e	/e/, /ɛː/, /je/, /ie/
Ё ё	ё	yo		/jo/ etc.
Ж ж	жэ	Ƶ ƶ^[3]	ƶe	/ʒ/, /dʒ/
З з	зэ	Z z	ze	/z/, /dz/
И и	и	I i	i	/ɪ/
Ий ий		Iy iy		/iː/
Й й (я, ю, е)	доца и	Y y	doca i	/j/
К к	к	K k	ka	/k/
Ккх ккх		Kk kk		/kː/
Кх кх	кх	Q q	qa	/q/
Кхкх кхкх		Qq qq		/qː/
Къ къ	къа	Q̇ q̇	q̇a	/qʼ/
КӀ кӀ	кӀа	Kh kh	kha	/kʼ/
Л л	лэ	L l	el	/l/
М м	мэ	M m	em	/m/
Н н	нэ	N n	en	/n/
О о	о	O o	o	/o/, /ɔː/, /wo/, /uo/
Оь оь	оь	Ö ö	ö	/ɥø/, /yø/
П п	пэ	P p	pe	/p/
Пп пп		Pp pp		/pː/
ПӀ пӀ	пӀа	Ph ph	pha	/pʼ/
Р р	рэ	R r	er	/r/
РхӀ рхӀ		Rh rh		/r̥/
С с	сэ	S s	es	/s/
Сс сс		Ss ss		/sː/
Т т	тэ	T t	te	/t/
Тт тт		Tt tt		/tː/
ТӀ тӀ	тӀа	Th th	tha	/tʼ/
У у	у	U u	u	/uʊ/
Ув ув		Uu uu		/uː/
Уь уь	уь	Ü ü	ü	/y/
Ф ф	фэ	F f	ef	/f/
Х х	хэ	X x	xa	/x/
Хь хь	хьа	Ẋ ẋ	ẋa	/ʜ/
ХӀ хӀ	хӀа	H h	ha	/h/
Ц ц	цэ	C c	ce	/ts/
ЦӀ цӀ	цӀа	Ċ ċ	ċe	/tsʼ/
Ч ч	чэ	Ç ç^[3]	çe	/tʃ/
ЧӀ чӀ	чӀа	Ç̇ ç̇	ç̇e	/tʃʼ/
Ш ш	шэ	Ş ş	şa	/ʃ/
Щ щ	щэ
(Ъ) ъ	чӀогӀа хьаьрк	Ə ə	ç̇oġa ẋärk	/ʔ/
(Ы) ы	ы
(Ь) ь	кӀеда хьаьрк
Э э	э	E e	e	/e/ etc.
Ю ю	ю	yu		/ju/ etc.
Юь юь	юь	yü		/jy/ etc.
Я я	я	ya		/ja/ etc.
Яь яь	яь	yä		/jæ/ etc.
Ӏ Ӏ	Ӏа	J j	ja	/ʡ/, /ˤ/

Прыклад тэксту

Малітва Ойча наш па-чачэнску:

Дада! Хьан цІе сийлахь хуьлда!
Хьан олалла тІекхочийла!
ХІора дийнахь напха лохьа тхуна.
Тхан къиношна гечдехьа,
Тхайна декхарийлахь болчарна оха ма-гечдарра.
Хьарам лаамна кІел ма дахийтахьа тхо.

Зноскі

↑ ^а ^б Ethnologue | Chechen (англ.)
↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls Архівавана 6 лютага 2018.
↑ ^а ^б ^в ^г На практыцы былі і іншыя варыянты: Ч — Č, Ж —Ž
↑ Некаторыя крыніцы даюць і іншыя варыянты: Ꞑ ꞑ (en:N with descender), Ņ ņ.