Якуцкая мова рэзка адрозніваецца ад іншых цюркскіх моў наяўнасцю пласта лексікі няяснага паходжання (магчыма, палеаазіяцкага). Маецца таксама мноства мангольскіх запазычанняў.
Якуцкая мова ўтрымлівае наступныя зычныя фанемы[3], дзе значэнні ў МФА пазначаны ў нахіленых рысах «//», а значэнні на роднай мове падаюцца тоўстым шрыфтам з наступнай раманізацыяй у дужках.
Насавы плыўны /ȷ̃/ не адрозніваецца ад /j/ у арфаграфіі, дзе абодва запісваюцца як ⟨й⟩. Такім чынам, айыы можа быць ayïï[ajɯː] «дзея, стварэнне, праца» або aỹïï[aȷ̃ɯː] «грэх, правіна»[4]. Насавая прыбліжальная /ȷ̃/ мае вельмі абмежаванае размеркаванне, з’яўляючыся ў вельмі невялікай колькасці слоў.[5]
/ɾ/ вымаўляецца як аднаўдарны /ɾ/ паміж галоснымі, напрыклад: орон (oron) [oɾon] «месца», і як дрыжачы на канцы слоў, напрыклад: тур (tur) [tur] «стаяць».[6][7]
/ɾ/ не сустракаецца ў пачатку слоў у родных якуцкіх словах; запазычаныя рускія словы з пачатковым /ɾ/ звычайна перадаюцца з дапамогай эпентэтычнай галоснай, напрыклад, рускае слова рама (rama) > якуцкае араама (araama) «рама».
Якуцкая мова ў многіх адносінах з’яўляецца фаналагічна унікальнай сярод цюркскіх моў. Якуцкая мова і блізкая да яе далганская мова — адзіныя цюркскія мовы без шыпячых зычных. Акрамя таго, ніводная іншая цюркская мова, акрамя якуцкай і харасанскай турэцкай, не мае палатальнай насавой /ɲ/.
Асіміляцыя зычных
Зычныя на мяжы марфем падвяргаюцца шырокай асіміляцыі, як прагрэсіўнай, так і рэгрэсіўнай[8][9]. Усе суфіксы маюць мноства алаформаў. Для суфіксаў, якія пачынаюцца з зычнага, канчатковая форма зычнага вызначаецца на аснове апошняга гука ў аснове. Існуюць чатыры такія архіфанемныя зычныя: G, B, T і L. Прыклады кожнага з іх прыведзены ў наступнай табліцы для суфіксаў -GIt (суфікс валодання другой асобай множнага ліку, oɣoɣut «ваша [мн.] дзіця»), -BIt (суфікс валодання першай асобай множнага ліку, oɣobut, «наша дзіця»), -TA (партытыўны склонавы суфіксtiiste «некалькі зубоў»), -LArA (суфікс валодання трэцяй асобай множнага ліку, oɣoloro «іх дзіця»). Звярніце ўвагу, што чаргаванне галосных рэгулюецца гармоніяй галосных (гл. асноўны артыкул і раздзел ніжэй).
Існуе дадатковая рэгулярная морфафаналагічная з’ява для асноў, якія заканчваюцца на [t]: яны асімілююцца па месцы артыкуляцыі адразу з наступным лабіяльным або велярным гукам. Напрыклад, at «конь» > akkït «ваш [мн.] конь», > appït «наш конь».
Дэбукалізацыя
Пачатковы s- у якуцкай мове адпавядае пачатковаму h- у далганскай і адыграў важную ролю ў развіцці пратаякуцкай мовы, што ў канчатковым выніку прывяло да з’яўлення пачатковага Ø- < *h- < *s- (прыклад: далганскае huoq і якуцкае suox, абодва значаць «не»)[праясніць]. Гістарычнае змяненне *s > h, вядомае як дэбукалізацыя, з’яўляецца агульным фанетычным пераходам у мовах свету і характэрна для такіх моў, як грэчаская і індаіранская, у іх развіцці ад праіндаеўрапейскай мовы, а таксама для такіх цюркскіх моў, як башкірская, напрыклад, höt «малако» < *süt[10]. Дэбукалізацыя /s/ да /h/ таксама сустракаецца як Дыяхранічны зрух ад пратакельцкай да брытанскіх моў, і фактычна стала сінхроннай граматыкалізаванай з’явай, якая атрымала назву леніцыя ў роднасных гойдэльскіх мовах (ірландская, шатландская гэльская і мэнская).
Дэбукалізацыя таксама з’яўляецца актыўным фаналагічным працэсам у сучаснай якуцкай мове. У інтэрвакальнай пазіцыі фанема /s/ пераходзіць у [h]. Напрыклад, /s/ у слове кыыс (kïïs) «дзяўчынка» пераходзіць у [h] паміж галоснымі:[11]
a.
kïïs
дзяўчынка
>
>
kïïh-ïm
дзяўчынка-POSS.1SG
kïïs > kïïh-ïm
дзяўчынка > дзяўчынка-POSS.1SG
'дзяўчынка; дачка' > 'мая дачка'
Галосныя
Якуцкая мова ўтрымлівае дваццаць фанемных галосных: восем кароткіх галосных, восем доўгіх галосных[a] і чатыры дыфтонгі. У наступнай табліцы прадстаўлены шырокія транскрыпцыі кожнай фанемы галоснага[b], а таксама значэнні на роднай мове тоўстым шрыфтам і раманізацыя курсівам:
↑Фанемы доўгіх галосных /eː/, /ɔː/ і /øː/ сустракаюцца ў вельмі невялікай колькасці слоў і таму разглядаюцца як маргінальныя фанемы[12].
↑Звярніце ўвагу, што гэтыя галосныя з'яўляюцца вельмі шырокімі. Больш вузкія транскрыпцыі[13] транскрыбуюць высокую заднюю непярэднюю галосную ы як цэнтральны /ɨ/. Пярэдні невысокі неакруглены адкрыты галосны ў э, ээ, і иэ больш дакладна адпавядае [ɛ], [ɛː], [iɛ], адпаведна.
↑Некаторыя аўтары раманізуюць доўгія галосныя з дапамогай макрона (напрыклад, /iː/ ī, /yː/ ǖ)[17] або з дапамогай двукроп'я (напрыклад, /iː/ i:/iː, /yː/, ü:/üː)[18].
Гармонія галосных
Як і для іншых цюркскіх мовах, адметнай рысай якуцкай мовы з’яўляецца прагрэсіўная гармонія галосных. Большасць карэнных слоў падпарадкоўваюцца гармоніі галосных, напрыклад, у слове кэлин (kelin) «спіна» ўсе галосныя пярэднія і неакругленыя. Гармонія галосных у якуцкіх суфіксах з’яўляецца найбольш складанай у цюркскіх мовах[19]. Гармонія галосных з’яўляецца працэсам асіміляцыі, пры якім галосныя ў адным складзе пераймаюць пэўныя асаблівасці галосных у папярэднім складзе. У якуцкай мове наступныя галосныя пераймаюць пярэднасць, і ўсе ненізкія галосныя пераймаюць акругленне губ галосных папярэдніх складаў.[20] Існуюць два асноўныя правілы гармоніі галосных:
Гармонія пярэднасці/заднасці:
Пярэднія галосныя заўсёды суправаджаюцца пярэднімі галоснымі.
Заднія галосныя заўсёды суправаджаюцца заднімі галоснымі.
Гармонія акруглення:
Неакругленыя галосныя заўсёды суправаджаюцца неакругленымі галоснымі.
Высокія акругленыя галосныя заўсёды з’яўляюцца пасля высокіх акругленых галосных.
Адкрытыя неакругленыя галосныя не пераймаюць акругленне ад высокіх акругленых галосных.
Якасць дыфтонгаў /ie, ïa, uo, üö/ для мэт гармоніі галосных вызначаецца першым сегментам у дыфтонгу. Увогуле, гэтыя правілы азначаюць, што форма наступных складоў у якуцкай мове цалкам прадказальная, і ўсе словы будуць прытрымлівацца наступнай формы:[21] Як і правілы асіміляцыі зычных, прыведзеныя вышэй, суфіксы маюць мноства алаформаў, якія вызначаюцца асновай, да якой яны далучаюцца. Існуе дзве архіфанемныя галосныяI (падставова высокі галосны) і A (падставова нізкі галосны).
Гармонія якуцкіх галосных
Катэгорыя
Канчатковы галосны у аснове
Суфіксальныя галосныя
Неакругленыя, заднія
a, aa, ï, ïï, ïa
a, aa, ï, ïï, ïa
Неакругленыя, пярэднія
e, ee, i, ii, ie
e, ee, i, ii, ie
Акругленыя, заднія
u, uu, uo
a, aa, u, uu, uo
Акругленыя, пярэднія, высокія
ü, üü, üö
e, ee, ü, üü, üö
Акругленыя, заднія
o, oo
o, oo, u, uu, uo
Акругленыя, адкрытыя, нізкія
ö, öö
ö, öö, ü, üü, üö
Гармонія архіфанемных галосных
Архіфанемны галосны
Папярэдні галосны
Пярэднія
Заднія
неакруглены (i, ii, ie, e, ee)
акругленыя
неакруглены (ï, ïï, ïa, a, aa)
акругленыя
высокія (ü, üü, üö)
нізкія (ö, öö)
высокія (u, uu, uo)
нізкія (o, oo)
I
i
ü
ï
u
A
e
ö
a
o
Прыклады I можна ўбачыць у пасэсіўным суфіксе дамоўленасці першай асобай адзіночнага ліку -(I)m:[22] як у (a):
a.
aat-ïm
імя-POSS.1SG
aat-ïm
імя-POSS.1SG
'маё імя'
et-im
мяса-POSS.1SG
et-im
мяса-POSS.1SG
'маё мяса'
uol-um
сын-POSS.1SG
uol-um
сын-POSS.1SG
'мой сын'
üüt-üm
малако-POSS.1SG
üüt-üm
малако-POSS.1SG
'маё малако'
Падставова нізкая фанема A прадстаўляецца праз суфікс дамоўленасці трэцяй асобы адзіночнага ліку -(t)A[23] у (b):
b.
aɣa-ta
бацька-POSS.3SG
aɣa-ta
бацька-POSS.3SG
'яго/яе бацька'
iỹe-te
маці-POSS.3SG
iỹe-te
маці-POSS.3SG
'яго/яе маці'
oɣo-to
дзіця-POSS.3SG
oɣo-to
дзіця-POSS.3SG
'яго/яе дзіця'
töbö-tö
верх-POSS.3SG
töbö-tö
верх-POSS.3SG
'яго/яе верх'
uol-a
сын-POSS.3SG
uol-a
сын-POSS.3SG
'яго/яе сын'
Пісьмовасць
Толькі з 1819 года якуцкая мова стала лічыцца пісьмовай мовай у сапраўдным сэнсе, калі расійскія місіянеры ўвялі ў якутаў мадыфікаванае кірылічнае пісьмо для запісу мовы.
Якуцкі алфавіт 1917—1929 гг.
Каля 1917 года З. А. Наўгародаў стварыў новы алфавіт на падставе фанетычнай сістэмы, якая складалася з выбару знакаў Міжнароднага фанетычнага алфавіта (МФА) і чатырох дадатковых знакаў для дыфтонгаў.[24] Гэтыя чатыры дадатковыя знакі былі ўключаны ў Unicode пачынаючы з версіі 8.0 (чэрвень 2015 года). Першапачаткова алфавіт утрымліваў толькі малыя літары, а таксама знак : для адлюстравання доўгіх гукаў (як галосных, так і зычных).
Пазней ён рэфармаваўся яшчэ некалькі разоў, пакуль у 1929 не быў заменены на ўніфікаваны цюркскі алфавіт (Яналіф).
У 1939 годзе Сталін увёў абавязковае навучанне рускай мове для ўсіх нацыянальнасцей СССР, у тым ліку і ў якутаў, што прывяло да ўвядзення мадыфікаванага кірылічнага алфавіта.
Сёння ў якуцкай мове выкарыстоўваецца алфавіт, які ўтрымлівае ўвесь рускі алфавіт, плюс пяць дадатковых літар: Ҕҕ, Ҥҥ, Өө, Һһ, Үү і дзве камбінацыі: Дь дь, Нь нь. Выкарыстоўваюцца таксама 4 дыфтонгі: уо, ыа, иэ, үө.
Доўгія галосныя абазначаюцца праз падваенне літар, напрыклад: үүт (üüt) /yːt/ «малако», практыка, якой прытрымліваюцца многія даследчыкі ў лацінізаваных запісах мовы.[26][27][28]
Поўны якуцкі алфавіт змяшчае літары для зычных фанем, якіх няма ў родных словах (і таму не паказаны ў фаналагічных табліцах вышэй): літары В/v/, Е /(j)e/, Ё /jo|/, Ж/ʒ/, З/z/, Ф/f/, Ц/t͡s/, Ш/ʃ/, Щ/ɕː/, Ъ, Ю /ju/, Я /ja/ выкарыстоўваюцца выключна ў русізмах. Акрамя таго, у родных якуцкіх словах мяккі знак⟨Ь⟩ выкарыстоўваецца выключна ў дыграфах ⟨дь⟩ і ⟨нь⟩.
Лексіка
Якуцкая ўтрымлівае значную колькасць запазычанняў з мангольскай мовы, якія складаюць каля 13 % яе слоўнікавага запасу (у тым ліку тэрміны, звязаныя са сваяцтвам і часткамі цела). Нягледзячы на цесныя кантакты з эвенкійскай мовай, у якуцкай налічваецца адносна мала запазычанняў з гэтай мовы.
Anderson, Gregory D. S. (1998). "Historical Aspects of Yakut (Saxa) Phonology". Turkic Languages(англ.). 2 (2): 1–32.
Antonov, N. K. (1997). Tenshev, E. R. (рэд.). Yazyki mira (seriya knig)(руск.). Indrik (izdatelstvo). pp. 513–524. ISBN5-85759-061-2.
Baker, Mark C; Vinokurova, Nadya (2010). "Two modalities of case assignment: case in Sakha". Natural Language and Linguistic Theory(англ.). 28 (3): 593–642. doi:10.1007/s11049-010-9105-1. S2CID18614663.
Forsyth, James (1994). A History of the Peoples of Siberia: Russia's North Asian Colony 1581-1990(англ.). Cambridge University Press. ISBN9780521477710.
Johanson, Lars (2021). Turkic(англ.). Cambridge: Cambridge University Press. pp. 20, 24.
Kharitonov, L. N. (1947). Samouchitel' jakutskogo jazyka(руск.). Jakutskoe knizhnoe izdatel'stvo.
Kirişçioğlu, M. Fatih (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri(тур.). Ankara: Türk Dil Kurumu. ISBN975-16-0587-3.
Krueger, John R. (1962). Yakut Manual(англ.). Bloomington: Indiana University Press.
Robbeets, Martine; Savalyev, Alexander (2020). "Romanization Conventions". In Robbeets, Martine; Savalyev, Alexander (рэд-ры). The Oxford Guide to the Transeurasian Languages(англ.). Oxford University Press. pp. lii–lxxxii.
Pakendorf, Brigitte (2007). Contact in the prehistory of the Sakha (Yakuts): Linguistic and genetic perspectives (Thesis)(англ.). Universiteit Leiden.
Pakendorf, Brigitte; Stapert, Eugénie (2020). "Sakha and Dolgan, the North Siberian Turkic Languages". In Robbeets, Martine; Savalyev, Alexander (рэд-ры). The Oxford Guide to the Transeurasian Languages(англ.). Oxford University Press. pp. 430–45. doi:10.1093/oso/9780198804628.003.0027. ISBN978-0-19-880462-8.
Petrova, Nyurguyana (2011). Lexicon and Clause-Linkage Properties of the Converbal Constructions in Sakha (Yakut) (Thesis)(англ.). University of Buffalo.
Stachowski, Marek; Menz, Astrid (1998). "Yakut". In Johanson, Lars; Csató, Éva Á. (рэд-ры). The Turkic Languages(англ.). Routledge.
Sakha Open World — Орто ДойдуАрхівавана 22 верасня 2017 года. — платформа для прасоўвання якуцкай мовы ў Інтэрнэце; навіны, тэксты песень, музыка, шрыфты, форум, відэанавіны (на якуцкай мове, Unicode)
