ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ
ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ (13 ਅਕਤੂਬਰ 1884 -4 ਮਾਰਚ 1939) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਕੌਮੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ [1] ਜਿਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਣ ਤੇ ਸੰਚਾਲਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੇਸਭਗਤੀ ਦੀ ਜੋ ਅਲਖ ਜਗਾਈ ਉਸਦਾ ਆਵੇਗ ਨਿਰੰਤਰ ਵਧਦਾ ਹੀ ਗਿਆ। ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਫੈਸਲਾ ਆਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਈ, ਸੰਨ 1927 ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 1938 ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਤੇ ਆਗਿਆ ਤਾਂ ਮਿਲੀ ਪਰ ਭਾਰਤ ਪਰਤਦੇ ਹੋਏ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਹੀ 4 ਮਾਰਚ, 1939 ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਮਹਾਂਨਗਰ ਫਿਲਾਡੇਲਫੀਆ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।   ਜੀਵਨ ਬਿਰਤਾਂਤਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਦਾ ਜਨਮ 14 ਅਕਤੂਬਰ, 1884 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ‘ਮੁਹੱਲਾ ਚਿੜਾਖਾਨਾ’’ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਨੇੜੇ ਮਾਤਾ ਭੋਲੀ ਰਾਣੀ ਤੇ ਪਿਤਾ ਗੌਰੀਦਿਆਲ ਮਾਥੁਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ‘ਰੀਡਰ’ ਸੀ। ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਪੰਡਤ ਪਿਤਾ ਗੌਰੀਦਿਆਲ ਮਾਥੁਰ ਨੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆਪ੍ਰੇਮੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। 17 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰ ਰਾਣੀ ਨਾਮ ਦੀ ਅਤਿਅੰਤ ਰੂਪਸੀ ਕੰਨਿਆ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ। ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਈ ਪਰ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਸੰਨ 1908 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਔਲਾਦ ਇੱਕ ਪੁਤਰੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਰਿਆ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸਿੱਖਿਆਸਟੀਫ਼ਨ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਬੀ.ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਤੇ ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਵਜ਼ੀਫਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਦੀ ਆਰੰਭਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਕੈਂਬਰਿਜ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਸੇਂਟ ਸਟੀਫ਼ਨ ਕਾਲਜ, ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਬੀ.ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਐਮ.ਏ. ਕੀਤੀ। ਇਸ ਪਰੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਅੰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ 200 ਪੌਂਡ ਦਾ ਵਜ਼ੀਫ਼ਾ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਹਰਦਿਆਲ ਜੀ ਉਸ ਵਜ਼ੀਫ਼ੇ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਲੰਦਨ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸੰਨ 1905 ਵਿੱਚ ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਵਜ਼ੀਫ਼ੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਹਰਦਿਆਲ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਾਰਜ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। 12 ਘੰਟੇ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਦੇ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਪਾਠੀ ਮਿੱਤਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਡਰਾਮਾ ਮੂੰਹ ਜਬਾਨੀ ਸੁਣ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹ ਮਾਸਟਰ ਅਮੀਰਚੰਦ ਦੀ ਗੁਪਤ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਆਮ ਜੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਵਰਮਾ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਥੇ ਹੀ ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਤਹਾਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੱਧਤੀ ਨੂੰ ਪਾਪ ਸਮਝਕੇ ਸੰਨ 1907 ਵਿੱਚ ਭਾੜ ਵਿੱਚ ਜਾਵੇ ਆਈ ਸੀ ਐਸ ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ ਤੱਤਕਾਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਦੇਸਭਗਤ ਸਮਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਜਿਸਦਾ ਵਿਚਾਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 1920 ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਵਤੰਤਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਵਨਾ ਜਗਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕਰੜੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਫਿਰ ਲੜਾਈ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਦ ਕੋਈ ਠੋਸ ਨਤੀਜਾ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਅਦ 1908 ਵਿੱਚ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਏ। ਯੰਗ ਮੈਨ ਇੰਡੀਆ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਯੁਵਕਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਈ ਇੱਕ ਹੀ ਕਲੱਬ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਸੀ 'ਯੰਗ ਮੈਨ ਕਰਿਸ਼ਚੀਅਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ' ਜਾਂ ਵਾਈ ਐਮ ਸੀ ਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਐਮ ਏ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲੱਬ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤਿੱਖੀ ਬਹਿਸ ਹੋ ਗਈ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਆਵ ਵੇਖਿਆ ਨਾ ਤਾਵ, ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਵਾਈ ਐਮ ਸੀ ਏ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਯੰਗ ਮੈਨ ਇੰਡੀਆ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰ ਲਈ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਮੋਹੰਮਦ ਅੱਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ਵੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਨ ਜੋ ਉੱਥੇ ਦਰਸ਼ਨਸ਼ਾਸਤਰ ਪੜ੍ਹਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਦੋਸਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰੋ. ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਸਮਾਰੋਹ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾ ਸਾਰੇ ਜਹਾਂ ਸੇ ਅੱਛਾ ਹਿੰਦੋਸਤਾਂ ਹਮਾਰਾ ਤਰੰਨਮ ਵਿੱਚ ਸੁਣਾਈ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਤਰਾਨਾ ਗਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਛੋਟੀ ਲੇਕਿਨ ਜੋਸ਼ ਭਰੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸ਼ਰੋਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਇੰਨਾ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਕਬਾਲ ਨੂੰ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਅਤੇ ਸਮਾਪਤੀ - ਦੋਨਾਂ ਹੀ ਮੌਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਇਹ ਗੀਤ ਸੁਣਾਉਣਾ ਪਿਆ। ਭਾਰਤ ਆਗਮਨਭਾਰਤ ਪਰਤ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਨਾ ਜਾਕੇ ਉਹ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਵਾਂਗ ਸੰਨਿਆਸ ਲੈ ਲਿਆ। ਚੇਲਾ - ਮੰਡਲੀ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਲਗਾਤਾਰ 3 ਹਫ਼ਤੇ ਤੱਕ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਿਵੇਚਨ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੈਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਨਿਜੀ ਪੱਤਰ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਿਖਦੇ ਸਨ ਪਰ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਇਹ ਗੱਲ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ - ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿਖਿਆ ਪੱਧਤੀ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਰਿੱਤਰ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਰੋਤ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਈਸਾਈਅਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਾਡੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਘਟ ਰਹੀਆਂ ਸਾਰੇ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਗਮਨ1908 ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਚੱਕਰ ਚੱਲਿਆ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਾਲਜ ਛੱਡਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਆਪਣੀ - ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ। ਭੈਭੀਤ ਸਰਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟ ਗਈ। ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਸਲਾਹ ਮੰਨ ਕੇ ਆਪ ਝੱਟਪੱਟ ਪੈਰਿਸ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਕੇ ਜੇਨੇਵਾ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਮਾਸਿਕ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਗੋਖਲੇ ਵਰਗੇ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ ਕੇ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹੁਤਾਤਮਾ ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ - ਇਸ ਅਮਰ ਵੀਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਅਮਲਾਂ ਉੱਤੇ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਮੌਤ ਨਾਲ ਨਵ – ਵਹੁਟੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ - ਮੇਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਈਸਵਰ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅਪਮਾਨ ਮੈਂ ਕਦੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਉਹੀ ਮੈਂ ਕੀਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਉੱਤੇ ਜਰਾ ਵੀ ਪਛਤਾਵਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ ਪੈਰਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਚਾਰ - ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਖਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀ ਦੇਸਭਗਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਉਹ 1910 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਅਲਜੀਰੀਆ ਗਏ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਏਕਾਂਤਵਾਸ ਹੇਤੁ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਥਾਨ ਖੋਜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲਾਮਾਰਤਨੀਕ ਟਾਪੂ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਸਮਾਨ ਤਪ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਪਰ ਉੱਥੇ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੇ ਅਤੇ ਭਰਾ ਪਰਮਾਨੰਦ ਦੇ ਅਨੁਰੋਧ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਾਰਥ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਹੋਨੋਲੂਲੂ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤਟ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਕੇ ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ, ਜਾਨ ਕੀਟ, ਹੀਗਲ ਅਤੇ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਭਰਾ ਪਰਮਾਨੰਦ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਕਈ ਵਿਖਿਆਨ ਦਿੱਤੇ। ਅਮਰੀਕੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਸੰਤ, ਰਿਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਵਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਪਤੀ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1912 ਵਿੱਚ ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਆਨਰੇਰੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਗਦਰ ਅਖਬਾਰ ਕਢਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਅਖਬਾਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰੰਗ ਦਿਖਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਭਿਆਨਕ ਜੰਗ ਛਿੜ ਗਿਆ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਪਰਤਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਲਗਪਗ ਦਸ ਹਜਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਪਰਤੇ। ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸੂਲੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ ਉੱਧਰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਭਰਾ ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੇ ਏਧਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਰਾਂਤੀ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਤਾਕਤਵਰ ਕੀਤਾ। ਜਿਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਗਏ। ਭਰਾ ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਦੰਡ ਸੁਣਾਇਆ ਗਿਆ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਕਾਲ਼ਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਹਰਦਿਆਲ ਜੀ ਅਚਾਨਕ ਸਵਿਟਜਰਲੈਂਡ ਖਿਸਕ ਗਏ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਕਰਨ ਦੇ ਜਤਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਜਰਮਨੀ ਹਾਰਨ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਲਾਲਾ ਜੀ ਉੱਥੋਂ ਚੁਪਚਾਪ ਸਵੀਡਨ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਆਨਨ - ਫਾਨਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲਈ ਅਤੇ ਸਵਿਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਤਹਾਸ, ਸੰਗੀਤ, ਦਰਸ਼ਨ ਆਦਿ ਉੱਤੇ ਵਿਖਿਆਨ ਦੇਣ ਲੱਗੇ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਤੇਰਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਦਾ ਸਾਹਿਤ
ਪ੍ਰਦੇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਤਲਾਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਨ 1927 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਯਤਨ ਜਦੋਂ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ‘ਡਾਕਟਰਾਈਨਜ ਆਫ ਬੋਧੀਸਤਵ’ ਨਾਮਕ ਸ਼ੋਧਪੂਰਣ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੰਦਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲੰਦਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਲਜਈ ਰਚਨਾ ਹਿੰਟਸ ਫਾਰ ਸੇਲਫ ਕਲਚਰ ਛਪੀ ਜਿਨੂੰ ਪੜ੍ਹੀਏ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਦੀ ਪੰਡਤਾਈ ਅਥਾਹ ਸੀ। ਅਖੀਰ ਕਿਤਾਬ ਟਵੇਲਵ ਰਿਲੀਜਨਸ ਐਂਡ ਮਾਰਡਨ ਲਾਈਫ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਮੰਨ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸੰਸਥਾ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਤਤਕਾਲੀਨ ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਨ 1938 ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਰਤਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਪਰਤ ਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ। ਹਵਾਲੇ
|
||
Portal di Ensiklopedia Dunia
