Беларускі менталітэт

Беларускі менталітэт — своеасаблівы тып мыслення, які прыпісваецца беларусам. Адлюстроўвае ўяўленні пра свет у цэлым, пра прыроднае і сацыяльнае асяроддзе, пра саміх сябе і прадстаўнікоў іншых груп^[1]. Уключае ўсвядомленыя і неўсвядомленыя ўяўленні, устаноўкі і стэрэатыпы, сацыяльныя паводзіны^[2].

Ідэі прыроджанай культуры, нацыянальнага характару і іншага ў рамках сучаснай сацыялогіі цалкам дыскрэдытаваныя або з’яўляюцца састарэлымі^[3][4].

Глыбінныя вытокі беларускага менталітэту і яго асноватворныя рысы пачалі фарміравацца яшчэ ў старажытнасці. Да прыняцця хрысціянства жыхары тэрыторыі сучаснай Беларусі прытрымваліся паганскіх вераванняў, пакланяліся розным багам, аддавалі ўшанаванні прыродным стыхіям, нябесным свяцілам, а таксама святым дрэвам, камяням, пагоркам. Ментальнасць насельніцтва той эпохі вызначалася абагаўленнем зямлі, адухаўленнем усёй прыроды (пантэізм), перакананасцю ў рэальнае існаванне душы, злых і добрых духаў (анімізм), вербальнай магіі (вера ў цудатворную сілу асаблівых слоў і выразаў), адчуванне непарыўнага адзінства паміж чалавекам і навакольнай прасторай^[5][1].

Нават пасля прыходу хрысціянства ментальнасць шмат у чым заставалася паганскай. Гэта было абумоўлена, перш за ўсё, тым, што новая вера распаўсюджвалася павольна. Як пісала культуролаг Таццяна Баярчук, на доўгае захаванне рэшткаў паганства ў немалой ступені аказала ўплыў і тое, што большасць насельніцтва да XX стагоддзя былі сялянамі. Усё ж у светаразуменні насельніцтва адбыліся змены, выкліканыя спляценнем старой і новай вер. Паступова ўкараніўся монатэізм і хрысціянскі гуманізм^[6].

У эпоху фарміравання Вялікага Княства Літоўскага ў насельніцтва выяўляецца імкненне да дзяржаўна-палітычнага адзінства. У гэты перыяд этнічная самаідэнтыфікацыя выяўлялася этнонімамі «русіны», звязаным з часамі Кіеўскай Русі і пазначаўшым праваслаўнае насельніцтва, і «ліцвіны», пад якім разумеліся ўсе жыхары дзяржавы незалежна ад канфесіі і этнічнага паходжання. У эпоху Вялікага Княства Літоўскага развівалася мова, пісьменнасць, філасофская думка, ствараліся дакументы, якія характарызуюць высокі ўзровень палітычнай і прававой ментальнасці. У насельніцтва ўзнікае ўяўленне аб Вялікай (маецца на ўвазе Княства) і Малой (лакальная тэрыторыя пражывання) радзіме. Складваецца этнічная тэрыторыя будучага беларускага народа. Лічыцца, што менавіта тады насельніцтва сучаснай Беларусі стала ўяўляць сабой адзіную народнасць^[7].

Перыяд уваходжання беларускіх зямель у склад Рэчы Паспалітай адзначыўся палітыкай паланізацыі і акаталічвання, грамадскай дэзынтэграцыяй. У дадзеную эпоху этнічная самасвядомасць насельніцтва была прадстаўлена наступнымі кампанентамі: тэрыторыяй пражывання, якая мела назву «Белая Русь»; этнонім «беларусцы», дапаўняльным іншым, больш старажытным этнонімам «ліцвіны»; уніяцкай царквой, якая аб’яднала да канца XVIII стагоддзя каля 80 % жыхароў. З уключэннем у склад Расійскай імперыі польскі ўплыў замяняецца рускім, пачалася русіфікацыя. Аднак быў запушчаны працэс нацыянальнай мадэрнізацыі. У літаратуры актывізавалася ўжыванне беларускай мовы, якая да гэтага захоўваўся толькі ў вуснай форме^[8]. Менавіта пры расійскай уладзе за насельніцтвам краю канчаткова замацаваўся этнонім «беларусы»^[9].

Пры савецкай уладзе ў 1920-х гадах праводзілася палітыка беларусізацыі. Яна спрыяла шырокаму развіццю нацыянальнай культуры, што выяўлялася ў стварэнні школ, тэхнікумаў, ВНУ на беларускай мове навучання, дзейнасці культурна-асветных устаноў, развіцці беларускай літаратуры, публікацыі на беларускай мове кніг, газет, часопісаў і г.д.; а таксама ў вылучэнні беларусаў на партыйную, савецкую і прафсаюзную працу. У гэты час запушчаны працэс нацыянальнага адраджэння, выявілася імкненне асобных прадстаўнікоў беларускага этнасу заявіць пра беларусаў як самастойную, унікальную, самабытную нацыі, здольную стварыць уласную дзяржаўнасць^[10].

Наступныя падзеі, звязаныя з рэпрэсіямі, вайной, міграцыяй, урбанізацыяй, недапрацоўкай дзяржаўных устаноў, прывялі да парушэння перадачы этнакультурнай інфармацыі да маладога пакалення. Карэнныя змены ў нацыянальнай самасвядомасці беларусаў адбыліся ў другой палове 1980-х гадоў, калі ў Савецкім Саюзе была пачата «перабудова». У грамадстве наспеў запыт на пераадоленне адставання нацыянальна-культурнага развіцця карэннага этнасу і адраджэння мовы і культуры^[11].

Баярчук сярод ключавых традыцыйных рыс беларусаў вылучыла гуманнасць, талерантнасць і памяркоўнасць. Пад талерантнасцю (сацыёлаг Віктар Кірыенка лічыў яе вызначальнай рысай^[12]) разумеецца цярпімасць у адносінах да іншых, не сваіх поглядаў, пазіцый, узораў культуры, «глыбіннае дасягненне магчымасці і нават неабходнасці дружалюбнага суіснавання» з прадстаўнікамі іншых груп. Дадзеная рыса мае канкрэтныя гістарычныя карані, так як беларусы доўгі час жылі ў складзе шматнацыянальных і шматканфесійных дзяржаў. Вылучаюць таксама цярплівасць, цягавітасць і неагрэсіўнасць (у той жа час гэта можа тлумачыцца як пакорлівасць і абыякавасць^[12]). Аднак, у пэўных сітуацыях, як лічыла культуролаг, спасылаючыся на вопыт Вялікай Айчыннай вайны, яны здольныя да праявы адвагі і рашучасці. Акрамя таго, яна дадала яшчэ працавітасць, разважлівасць, стрыманасць, сціпласць, высокі ўзровень адукаванасці, шырокі культурны кругагляд^[13]. Кірыенка пісаў, што ментальны аўтапартрэт сучасных беларусаў вызначаецца ў першую чаргу сацыяльна-духоўнымі і патрыярхальна-традыцыйнымі, калектывісцкімі характарыстыкамі, у меншай ступені — рацыянальна-дзейнымі, індывідуалістычнымі ментальнымі^[12].

Асаблівую спецыфіку менталітэту надало культурнае памежжа паміж Захадам і Усходам. Дадзеная акалічнасць прадставіла спрыяльныя магчымасці для самастойнасці нацыі. У той жа час яна ставіць перад неабходнасцю ажыццяўляць выбар паміж Захадам і Усходам і пастаянна шукаць свой уласны шлях развіцця^[14][15]. На думку Кірыенкі, менталітэт беларусаў з’яўляецца роднасным як усходнеславянскім — рускаму і ўкраінскаму, так і заходнеславянскаму польскаму, але разам з тым з’яўляецца самастойным, валодае ўласнай самабытнай культурай. Гэтым тлумачыцца і шматвектарнасць знешняй палітыкі Беларусі^[12].

На думку Баярчук, беларусам уласцівая прыхільнасць да сваёй зямлі-карміцелькі, роднага краю, імкненне прыстасаваць працу і адпачынак да пэўных прыродна-сезонных цыклаў (т. зв. «каляндарны тып менталітэту»). Даследчыца спаслалася на народны каляндар, багаты святамі, і адпаведныя песні, танцы, абрады, прыкметы і павер’і^[16].

Расійскі культуролаг Эмір Тужба пісаў, што знаходжанне пад уплывам савецкай культуры з уласцівымі ёй рысамі (калектывізм; эгалітарызм; аскетызм; адмаўленне матэрыяльных каштоўнасцяў і выгод; інтэрнацыяналізм; ахвярнасць) адказвала ментальным каштоўнасцям беларусаў. Асаблівае значэнне набыла роля лідара (у савецкі перыяд — Пятра Машэрава, у постсавецкі — Аляксандра Лукашэнкі)^[17].

Велізарны ўплыў таксама аказалі натуральныя фактары: клімат, рэльеф, флора і фауна. Суровыя ўмовы надвор’я, такія як працяглыя і халодныя зімы, кароткае лета, багацце ападкаў, моцныя вятры і агульная неабароненасць людзей, выклікалі ў насельніцтва страх і пакланенне перад сіламі прыроды. Неспрыяльны клімат прымушаў жыхароў аб’ядноўвацца для сумеснага вядзення гаспадаркі і абароны. Багацце рэк, балот, нізін, спадзістых раўнін спрыяла з’яўленню сузіральнага ўспрымання жыцця. З рэльефам мясцовасці Баярчук звязвала такія нацыянальныя рысы, як мяккасардэчнасць, талерантнасць, дабрыня, адсутнасць схільнасці да прыняцця хуткіх, вокамгненных рашэнняў^[16]. Са слоў Кірыенкі, гэта вылілася ў грунтоўнасці, ашчаднасці, асцярожнасці і канкрэтнасці мыслення; эмацыйнай патрэбе ў калектыўным ажыццяўленні працы і адмаўленні індывідуалістычных настрояў; у дамінаванні ў працоўным паводзінах фактару абставінаў, чым рацыяналізму і практыцызму; у перавазе падазронага стаўлення да багацця^[12].

На сённяшні дзень вядуцца спрэчкі вакол таго, ці ўдзельнічалі ўсе пласты насельніцтва ў фарміраванні беларускай самасвядомасці, альбо ж нацыянальная ментальнасць сфармавалася выключна ў сялянскім асяроддзі^[18].

Паводле апытання Інстытута сацыялогіі НАН Беларусі, праведзенага ў ліпені 2017 года сярод 2094 чалавек, грамадзяне Беларусі ў большай ступені прыпісалі сабе такія якасці, як працавітасць, прыязнасць, сціпласць, спагадлівасць, талерантнасць, шчырасць. У меншай ступені выказана меркаванне аб уласцівасці беларусам такіх рыс, як прагрэсіўнасць, прадпрымальнасць, крэатыўнасць, ініцыятыўнасць^[19].

Даныя даследавання Сяргея Шавеля і Людмілы Галіч паказалі, што грамадская думка Беларусі адрозніваецца большай напружанасцю і экспрэсіўнасцю. Дадзеная акалічнасць прыводзіць да перабольшання рызык і небяспекі некаторых праблем. На думку даследчыкаў, невялікія маштабы і колькасць насельніцтва краіны павышаюць шчыльнасць сувязі, сацыяльна-псіхалагічную эмпатыю, а разам з тым і ўспрыманне верагоднасці ператварэння абстрактнай магчымасці ў рэальную^[20].

Паводле даследавання псіхолагаў Марыі Адзінцовай і Алены Сямёнавай, беларусы схільныя ў стрэсавых сітуацыях звяртацца да копінга стрэсавай паводніцкай стратэгіі пазбягання, адцягваючыся ад праблем. Яны мала замыкаюцца на сваім болі і не так востра адчуваюць псіхалагічнае напружанне. Эмацыйнае рэагаванне на стрэсы ў беларускіх жанчын нашмат вышэй, чым у беларускіх мужчын. Жанчыны адрозніваюцца нізкай адаптыўнасцю і нізкай настойлівасцю^[21].

• Курбиева, И. Ю. Белорусский менталитет и его развитие / И. Ю. Курбиева // Беларусь в современном мире : материалы IV Республик. науч. конф. студентов, магистрантов и аспирантов, Гомель, 12 мая 2011 г. / М-во образования Респ. Беларусь, Гомел. гос. техн. ун-т им. П. О. Сухого ; под общ. ред. В. В. Кириенко. – Гомель : ГГТУ им. П. О. Сухого, 2011. – С. 276 - 278.
• Боярчук, Т. Н. Влияние исторического прошлого на менталитет белорусов // Історичні і політологічні дослідження. – 2012. – № 1. – С. 280-291.
• Тужба Э. Н. Факторы формирования отношений и повседневности русских и белорусов // Russian Journal of Education and Psychology. — 2016. — № 11(67). — С. 345—362.
• Балич Н.Л., Харитонов И.Н. Этническое самосознание и практики национальных общностей Беларуси // Социологический альманах. — 2018. — № 9. — С. 132—149.
• Зуева, Н. М. Выяўленне нацыянальнага менталітэту беларусаў у апавяданні Лукаша Калюгі «Шкодны вісельнік» // Беларуская мова, лiтаратура, культура i свет: праблемы рэпрэзентацыi: зб. навук. арт. па вынiках Мiжнар. навук. канф., Мiнск, 15-16 лiстап. 2018 г. – Мiнск: МДЛУ, 2021. – C. 186-193.
• Мукомель Владимир Ксенофобия и мигрантофобии в России : истоки и вызовы // Migration Policy Centre, CARIM-East, Explanatory Notes / Европейский университетский институт. — 2013. — № 96.
• Штомпка Петр Доверие – основа общества / пер. с пол. Н. В. Морозовой. — М.: Логос, 2012.