Беларускія народныя танцы  Белару́скі наро́дны та́нец склаўся на працягу гісторыі фарміравання беларускага народа і яго культуры. Пры некаторай агульнасці яго з рускім і украінскім народнымі танцамі, ён адрозніваецца сфарміраванасцю і самабытнасцю. Гістарычныя ўмовы развіцця беларускага народа, пастаянная барацьба за захаванне сваіх нацыянальных рыс, прывялі да таго, што ў беларускім фальклоры наогул і ў танцы у прыватнасці захаваліся старажытныя, архаічныя рысы[1][2], што робіць вывучэнне беларускай харэаграфіі значным для разумення вытокаў беларускай культуры. ГісторыяСа старажытных часоў культурнае жыццё беларусаў было цесна звязана са святамі каляндарнага года, не сталі выключэннем і танцы. Усе святы і народныя абрады беларусаў суправаджаліся гульнямі, карагодамі і танцамі[3]. Першапачаткова танец быў цесна злучаны ў адно сінкрэтычнае цэлае з песняй, музыкай, элементамі драматычнай акцёрскай ігры, але паступова вылучыўся ў самастойны від мастацтва[2]. Самымі старажытнымі лічацца паляўнічыя і ваенныя танцы, а таксама тыя, у якіх адлюстроўваюць працэсы працы[2]. Беларускае танцавальнае мастацтва пачало складвацца ў XIV—XVI стагоддзях, калі пачала ўтварацца беларуская народнасць[3]. Далейшае развіццё яно атрымала ў перыяд раскладання і распаду феадалізму і зараджэння капіталістычных адносін, прыкладна да канца XVIII стагоддзя — часу фарміравання беларускай нацыі[4]. З сярэдзіны XIX стагоддзя ў беларускім харэаграфічным мастацтве пачынаецца новы працэс — асіміляцыя традыцыйнага фальклору з танцавальнымі формамі кадрылі і полькі, якія прыйшлі з Заходняй Еўропы[5]. Пры гэтым трэба адзначыць, што нягледзячы на ўплыў суседніх культур, беларускі народны танец з’яўляецца самабытнай і ўнікальнай формай танцавальнага мастацтва. Ігнат Манькоўскі, апісваючы вясельны абрад сялян Віцебскай губерні, пісаў[6]:
У танцы ў мастацкай форме выявіліся адчуванне прыгажосці жыцця, эмацыянальнасць, тэмперамент і характар народа[7]. Асаблівасць беларускага танца дынамічнасць і жыццерадаснасць, эмацыйнасць і калектыўны характар выканання[8]. Першапачаткова танцавальнае мастацтва беларусаў фармавалася ў сялянскім асяроддзі і не прызнавалася сярод верхніх слаёў насельніцтва[9], але потым праз батлейку, дзе нароўні з бытавымі сцэнкамі ўключаліся фрагменты танцаў, і прыгонныя тэатры XVIII — першай паловы XIX стагоддзя (Гродзенскі тэатр Тызенгаўза, тэатр Радзівілаў у Нясвіжы, Слонімскі тэатр Агінскага, Шклоўскі тэатр Зорыча), дзе танцавалі балет, які апасродкавана ўплываў на народную харэаграфію, танец выйшаў з бытавой плоскасці ў сцэнічную і стаў заваёўваць папулярнасць сярод шырокіх мас[3]. У дадзены момант танцавальнае народнае мастацтва часцей развіваецца сіламі прафесійных і самадзейных харэографаў у танцавальных калектывах, самыя вядомыя з якіх — Дзяржаўны ансамбль танца Беларусі, ансамбль «Харошкі», «Лявоніха». КласіфікацыяТрадыцыйна беларускія танцы дзеляць на тры групы: ілюстрацыйна-выяўленчыя, гульнявыя і арнаментальныя[1].
Праз тое, што танцы могуць мець рэгіянальныя і выканаўчыя варыяцыі, часта цяжка вызначыцца, да якой з груп адносіцца канкрэтны танец, а часам ён утрымоўвае элементы ўсіх трох відаў[1]. Згодна са структурным прынцыпам класіфікацыі харэаграфічнага фальклору вылучаюць наступныя жанры: карагоды, традыцыйныя танцы, кадрылі, полькі і гарадскія бытавыя танцы[10]. КарагодыКарагоды — найбольш старажытная форма[2]. Меркавана, з’явіліся ў канцы I тысячагоддзя нашай эры. Карагод ўяўляе сабой трыадзінства песні, гульнявога (абрадавага) дзеяння і харэаграфічнага малюнка. Па тэматыцы беларускія карагоды разнастайныя: Яны, адлюстроўваюць працоўную дзейнасць, сямейны ўклад, любоўныя адносіны, народныя святы[10]. У карагодах народная харэаграфія паступова выпрацавала свае ўстойлівыя прыёмы, пэўныя сродкі выразнасці, якія ператварыліся ў традыцыйныя і фарміравалі аснову харэаграфічнай вобразнасці[2]. У залежнасці ад сілы аднаго з трох асноўных складнікаў карагоды дзеляць на 3 вялікія групы: карагодныя песні, гульнявыя карагоды і танцавальныя карагоды[1]:
Беларускія карагоды адрозніваюцца разнастайнасцю рухаў, малюнкаў і тэмпаў. У залежнасці ад змены тэмпу карагод здзяйсняе змяненне ад пабудовы геаметрычных малюнкаў пры павольнай мелодыі да актыўных рухаў салістаў у рытм хуткай музыцы[1]. Часцей за ўсё традыцыйныя карагоды не суправаджаліся інструментальнай музыкай, пакідаючы гэтую ролю спеву а капэла[1]. КадрыліКадрылі ў сваёй аснове маюць замежнае паходжанне. Яны прыйшлі на Беларусь у сярэдзіне XIX стагоддзя[1]. Этнографы канца XIX стагоддзя адзначалі, што ці ледзь не кожная вёска мае сваю кадрылю. Гэта адбілася ў назвах танцаў: «Турэйская», «Воранаўская», «Лядкоўская», «Смаргонская», «Ляхаўская» і г. д[1]. У розных рэгіёнах Беларусі зафіксавана шмат разнавіднасцяў кадрыляў: тоўстыя кадрылі (танцуе вялікая колькасць пар), тонкія (танцуе мала пар), былі і такія кадрылі, дзе танцавалі 40 пар. Зафіксаваныя такія кадрылі, як «Шор, шэр, шыр», «Казачковая», «Бычок», «Чыжык» і мноства іншых[10]. ПолькіПолька — танец чэшскага паходжання. Полька хоць і з’яўляецца запазычаным танцам, блізкая народнай беларускай харэаграфіі, яна моцна трансфармавалася ў нацыянальным плане пры гэтым аказаўшы моцны ўплыў на іншыя танцы[1]. 2/4 памер полькі добра зліўся з беларускім традыцыйным танцам, які меў аналагічны памер[10]. Так, напрыклад, «Трасуха» з’яўляецца сімбіёзам тыпавога народнага танца, ад якога яна і атрымала сваю назву, і полькі[1]. Беларускія полькі надзвычай багатыя па сваіх харэаграфічным і музычным малюнкам, яны адрозніваюцца вялікай ладавай і інтанацыйнай разнастайнасцю[1]. Полька патрабавала ад танцораў і майстэрства, і фізічнай вынослівасці[11]. Як і кадрыля, полька таксама мае мноства лакальных варыянтаў: «Барысаўская», «Віцяблянка», «Гаўкаўская», таксама назвы даваліся па асаблівасцях харэаграфіі: «Цераз нагу», «З падкіндэсам», «З прысюдамі», «На пяце», «Вінтом» і гэтак далей[1]. Гарадскія бытавыя танцыГарадскія бытавыя танцы з’явіліся ў канцы XIX — пачатку XX стагоддзя. Асноўныя малюнкі — пары ў калону, пары па крузе[10]. Да гэтых танцаў адносіцца танец Субота[12]. Харэаграфія Беларускі танец мае своеасаблівы малюнак, часам выкарыстоўваюцца дастаткова складаныя кампазіцыйныя прыёмы[13]. Кожны танец мае сваю групу элементаў руху, сваё музычнае суправаджэнне, свой рытмічны малюнак; «народны танец не толькі сцвярджае розныя тыпы рухаў. Ён надае ім вельмі разнастайнае пластычнае аблічча»[14]. Беларускія танцы амаль усе масавыя, парныя.[3] Рухі танцораў поўныя дынамізму, унутранага эмацыйнага напалу і народнага духу[15]. Асаблівасцю многіх беларускіх народных танцаў з’яўляецца таксама іх сюжэтнасць. Рухамі танца выканаўца распавядае аб сваім жыцці, аб сваёй працы, адносінах да прыроды[16]. Кампазіцыі танцаў часта нагадваюць малюнкі народнага мастацкага ткацтва і вышыўкі, выкарыстоўваюцца простыя геаметрычныя фігуры: квадрат, трохвугольнік, палоска. Пабудовы аб’ядноўваюцца ў адзінае цэлае з дапамогай перастраення, пераходаў і перапляценняў.[3] Запісаны ў Беларусі К. Галяйзоўскім вясновы карагод, уяўляў сабой разгорнуты і вобразны харэаграфічны малюнак працэсу ткацтва. Яго фігуры, якія завуцца «навіваць», «снаваць», «кішку здымаць», «апранаць», «ткаць», дасціпна ілюстравалі адпаведныя працэсы, а тэксты суправаджаючых песень да іх адносінаў не мелі[17]. Рукі ў танцы акампануюць яму, дапамагаюць перадаць настрой танцора. Палажэнні рук раскрываюць і ўзмацняюць ўнутранае мастацкае ўтрыманне танца. М. Я. Нікіфароўскі адзначаў, што ў сумесных танцах абодвух палоў мужчыны не бралі жанчыну за талію, а тыя, у сваю чаргу, не клалі рукі на плечы мужчын, у цэлым паводзіны былі досыць сціплымі[18]. Беларускія танцы часта нясуць у сабе нейкі сюжэт, яны напоўнены пэўнай доляй тэатральнасці і акцёрства[3]. РухіУ беларускім танцы часцей за ўсё сустракаюцца чатыры пазіцыі ног — першая, другая, трэцяя і шостая, — для якіх, у адрозненне ад пазіцый ног класічнага танца, характэрна паўвываратнае становішча. Таксама можна, сустрэць яшчэ дзве пазіцыі ног: другую паралельную і чацвёртую паралельную. Ва ўсіх пазіцыях цяжар корпуса размяркоўваецца раўнамерна на абедзве нагі[19]. Рухі танцаў досыць плыўныя, адмысловых мудрагелістых фігур не выкарытана. Хлопцы паказваюць сваю ўдаласць моцным прытопваннем абцасамі ў такт музыкі, ламанні шапкі набакір, размахваннем рукамі, прысвістам і спевам[20]. Характэрнымі элементамі рухаў для беларускага танца з’яўляюцца «па-дэ-баск», «галубец», «падбіўкі», «круткі», «прытоп», «галоп», «прыпаданне», «кавыралачка», «драбушачкі» ці «дробнікі». Некаторыя з іх маюць агульныя назвы з рухамі рускага і ўкраінскага народных танцаў, але каларыт і нацыянальная форма іх выразу розныя[3]. Музычнае суправаджэнне  Музычную структуру традыцыйных танцаў адрознівае перш за ўсё памер 2/4, хоць сустракаюцца і іншыя памеры, квадратная пабудова мелодыі. Інструментальнае суправаджэнне танца мае нярэдка тую ж ладава-інтанацыйную аснову, што і хараводная песня, бо з’яўляецца як бы перакладам вакальнай мелодыі на мову інструментаў, якія суправаджаюць танец. Беларуская народная танцавальная музыка мае маляўнічую мелодыку, але пры гэтым дастаткова простая. З музычных інструментаў выкарыстоўваліся дуда, скрыпка, цымбалы, бубен, пазней гармонік, віяланчэль. На Беларусі былі вядомыя і старажытнарускія гуслі[3][21]. Асаблівай папулярнасцю ў народзе карысталася дуда, што адбілася ў тэксце прыпеўкі[22]: Ой, без дуды, без дуды, Часта танцы ўзнікалі як музычнае суправаджэнне да пэўных песень або гульняў. Іх назвы маглі супадаць з назвай такіх песень. Працэс меў і зваротную сілу, так прыпеўкі у розных месцах Беларусі насілі назвы «Скакушкі», «Плясушкі», «Плясухі» і таму падобнае. Прыкладамі танцаў, прывязаных да тэксту пэўнай песні, з’яўляюцца «Лявоніха», «Таўкачыкі», «Шастак» і г. д[3]. Вывучэнне танцаБеларускія танцы згаданыя ў вялікай колькасці этнаграфічнай і фальклорнай літаратуры, але часта у гэтых крыніцах прыводзіцца мала харэаграфічнай інфармацыі, а часам там даецца толькі назва танца, пакідаючы за рамкамі тэксту яго сутнасць, таму важнае значэнне мае збор этнаграфічных звестак аб народных танцах, пакуль яны не страчаны беззваротна. Сцэнічны народны танец Народны танец «Мяцеліца» ў 1852 годзе быў уведзены ў першую беларускую камічную оперу «Сялянка» (лібрэта і пастаноўка В. Дуніна-Марцінкевіча, музыка С. Манюшкі), у фінал першага акта. Гэта першы прыклад выкарыстання беларускага народнага танца ў тэатры[3]. Вялікую ролю ў з’яўленні сцэнічнага народнага танца адыграў Ігнат Буйніцкі, які стварыў у 1907 годзе Беларускі народны тэатр, трупа якога ажыццяўляла шырокую канцэртную дзейнасць, выязджаючы ў тым ліку і за межы краіны. У рэпертуары групы налічвалася больш за дзесятак танцаў («Лявоніха», «Юрка», «Верабей», «Мяцеліца», «Гняваш», «Мельнік», «Антошка», «Чобат», «Качан», «Чабор», «Полька» і інш.)[3] З. Абрамовіч так апісвае выступленне танцавальнай групы ў спектаклі[23]:
Творчая назіральнасць, цудоўныя музычныя даныя дазволілі І. Буйніцкаму этнаграфічна дакладна фіксаваць стылістыку народнага танца і ствараць яркія, дынамічныя, фальклорна-праўдзівыя танцавальныя сюіты-дывертысменты, якія сталі вытокамі нацыянальнага балетнага мастацтва[23]. У 1920 годзе ў Мінску адкрыўся Беларускі дзяржаўны тэатр, дзе балетмайстар К. А. Алексютовіч працягнуў дзейнасць Буйніцкага па збіранні і папулярызацыі народных танцаў. Працаваў на гэтым жа ніве і У. Галубок, які стварыў сваю трупу ў 1920 годзе[3]. У 1933 годзе быў адкрыты тэатр оперы і балета ў Мінску, дзе пры стварэнні нацыянальных балетаў харэографы ўпляталі ў малюнак класічнага балета элементы танцавальнага фальклору[3]. Пазней вялікая колькасць тэатральных і танцавальных калектываў, у тым ліку і самадзейных, займаліся пастаноўкай народных танцаў, што спрыяла развіццю і разнастайнасці сцэнічнага танца, ўзбагачэнню яго новымі тэхнічнымі рухамі і кампазіцыйнымі пабудовамі. Вялікі ўклад у развіццё сцэнічнага народнага танца ўнеслі такія беларускія балетмайстры, як К. Алексютовіч, К. Мулер, С. Дрэчын, А. Рыбальчанка, П. Акулёнак, І. Серыкаў, Л. Ляшэнка, І. Хвораст, М. Чысцякоў, К. Партной і інш[3]. У культурыНародныя танцы, як неад’емная частка культуры і побыту беларусаў былі шматкроць згаданыя ў беларускай літаратуры, пачынаючы з XIX стагоддзя: у Я. Купалы, В. Дуніна-Марцінкевіча, А. Пшчэлка, у ананімнай паэме «Тарас на Парнасе» героі не толькі танцуюць самі, але і размаўляюць аб танцах[3]. З. Бядуля адзначаў, што багатую дэкаратыўнасць беларускаму танцу надае багацце кветак і тэхнік беларускага народнага касцюма[24]. Выкарыстоўваў у сваёй творчасці беларускія мелодыі і рускі кампазітар Аляксандр Глазуноў, напрыклад, беларускі народны танец, запісаны ў Друскеніках, у трыо сваёй 1-й сімфоніі[25]. Некаторыя танцыВядома больш за 100 беларускіх народных танцаў, сярод якіх «Лявоніха», «Крыжачок», «Юрачка»[крыніца?], «Мяцеліца», «Кола», «Галубец», «Бульба»[крыніца?], «Таўкачыкі», «Трасуха», «Стрыкач»[12] і іншыя. Крыніцы
Літаратура
Спасылкі
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
