Беларуская народная дэманалогія

Беларуская народная дэманалогія — комплекс уяўленняў беларусаў аб дэманах, духах, нячыстай сіле і людзях, якія надзеленыя звышнатуральнымі здольнасцямі.

На падставе даных ніжэйшай міфалогіі можна зрабіць высновы аб псіхалогіі, менталітэце, узроўні асветы, рэлігійнасці народа ў пэўны перыяд і ў пэўным рэгіёне, а на падставе параўнання даных з розных часоў і рэгіёнаў — іх эвалюцыі і падабенства. Дэманалагічныя ўяўленні з’яўляюцца вельмі ўстойлівымі на працягу вякоў, таму яны могуць казаць аб светапоглядзе людзей таго часу, калі такія звесткі не запісваліся ў пісьмовых крыніцах.

Славянскі фальклор, як вядома, не захапіў рэальна зафіксаваных (у вуснай ці пісьмовай традыцыі) дахрысціянскіх апавядальных міфаў аб вярхоўных боствах і героях-першапродках, якія бралі ўдзел у стварэнні свету. Таму адзінай (па-сапраўднаму масавай і надзейнай) крыніцай для рэканструкцыі персанажаў міфалагічнай сістэмы, дзе былі б адлюстраваныя сляды старажытнага светапогляду славян, застаецца так званая «ніжэйшая» міфалогія^[1].

Дэманалагічнымі ўяўленнямі прасякнуты літаральна ўсе бакі традыцыйнай культуры і быту. Яны з’яўляюцца важнай базай вывучэння этычных і эстэтычных каштоўнасцей народа, рэканструкцыі традыцыйнай карціны свету. Паводле адной з легенд, дэманы, духі, нячысцікі паходзяць ад анёлаў, якіх Бог скінуў на зямлю за спробу ўчыніць бунт супраць яго ўлады. Нячысцікі траплялі ў лясы, вадаёмы, людскія сялібы і станавіліся, адпаведна, лесунамі, вадзянікамі, дамавікамі.

У беларускіх дэманалагічных уяўленнях прасочваецца прамая сувязь паміж ступенню аддаленасці месца пражывання нячысціка ад чалавечага жытла і ступенню яго агіднасці і варожасці да чалавека. Калі нячысцікі-насельнікі «сваёй» прасторы могуць спрыяць дзейнасці чалавека (пры ўмове, што іх мэты супадаюць), то насельнікі «чужога» — лесу, вадаёмаў і г. д. — ставяцца да чалавека пераважна як да парушальніка іх уласнай прасторы, якога неабходна пакараць.

Беларуская міфалогія як навука сёння знаходзіцца ў цяжкім стане. З аднаго боку, навукоўцамі ўжо даказана, што шэраг міфалагічных персанажаў з’явіліся пераважна як вынік кабінетных рэканструкцый даследчыкаў другой паловы ХІХ ст., у першую чаргу П. Шпілеўскага^[2]. Да такіх персанажаў могуць быць аднесены Вазіла, Ваструха, Любмел, Бордзя, Кумяльган, Яркун, Гарцукі і інш. З іншага боку, працягваюць выходзіць вучэбныя дапаможнікі, манаграфіі і нават энцыклапедычныя выданні, дзе гэтыя дасягненні навукі засталіся «незаўважанымі», і навукоўцы працягваюць з імпэтам разважаць аб тым, чаго не было.

У 1930-я гг. польскі этнограф К. Машынскі ўпершыню сфармуляваў адну з галоўных метадалагічных праблем у вывучэнні народнай дэманалогіі: гэта значная ступень вар’ірвання павер’яў аб адным і тым жа персанажы ў розных лакальных зонах, што стварае цяжкасці для распазнання асобнага тыпу дэмана^[3]. Кожны канкрэтны вобраз характарызуецца пэўнай мясцовасці асаблівым складам прыкмет і матываў, з якіх адны — вядучыя, а іншыя — перыферыйныя: на адной тэрыторыі вядома ўсяго некалькі характэрных рыс, уласцівых канкрэтнаму вобразу, а на іншай фіксуецца цэлы спектр матываў і прыкмет. Часта кола міфалагічных характарыстык застаецца быццам ранейшым, але імя дэмана змянілася, — а гэта ўжо ставіць задачу вызначыць, ці той самы гэта персанажны тып, ці ўжо іншы вобраз.

Машыньскі сцвярджаў, што, суміруючы ўсё пачутае аб канкрэтным дэмане ад народа ў розных рэгіёнах, этнограф узнаўляе яго поўны вобраз, які на самай справе можа моцна адрознівацца ад рэальна зафіксаваных у адной вёсцы ўяўленняў аб ім. У выніку нярэдка даследчык траціць яснасць, ці мае ён справу з варыянтам таго самага персанажнага тыпу, ці з іншай катэгорыяй дэманічных істот^[4].

Наяўнасць пазнавальнага імя не заўсёды надзейная падстава для ідэнтыфікацыі канкрэтнага вобраза. Такім чынам, імя можна ппызнаць вельмі істотнай, але не абсалютнай (і не адзінай) прыкметай у працэдуры ідэныфікацыі дэманалагічнага вобраза^[5].

Даўно заўважана, што кожны вобраз «ніжэйшай» міфалогіі складаецца з блока пэўных матываў (уласцівасцяў), але кожны матыў паасобку ніколі не з’яўляецца прыналежнасцю аднаго адзінага персанажа, а ўключаецца ў набор прызнакаў то аднаго, то іншага вобраза. Машынскі піша, што дэманалагічныя матывы мігруюць, існуючы нібы незалежна ад назваў канкрэтных персанажаў ^[6]. Гэта ставіць цэлы рад пытанняў аб характары суадносін слова і паняцця ў дэманалагічнай сістэме ^[7].

Такім чынам, адзіным надзейным спосабам ідэнтыфікацыі можна прызнаць вызначэнне дэманагалічнага персанажа як сукупнасці прыкмет (функцый, матываў), якія складаюць ядро ідэнтыфікавальнага мінімуму характарыстык і на аснове якога можна адрозніць адзін персанажны тып ад іншага.

Ад рашэння праблемы ідэнтыфікацыі залежыць і распрацоўка прынцыпаў класіфікацыі дэманалагічных персанажаў, якая на сёння застаецца найменш распрацаванай. Ніводная з прапанаваных да цяперашняга часу класіфікацый не можа быць пакуль прызнана цалкам дасканалай^[8].

Зыходзячы з гэтага, персанажа можна класіфікаваць па-рознаму:

• паводле месца пражывання;
• паводле асноўнай функцыі^[9];
• паводле ступені міфалагічнасці вобраза (К. Машынскі);
• паводле ступені іррэальнасці дэманалагічнага персанажа (В. А. Чарапанава);
• паводле дэманалагічнай персаніфікацыі — як сацыяльную з’яву (Л. Пелка).

Але гэтая сістэматызацыя нячыстай сілы недаволі эфектыўная, бо з-за амбівалентнасці персанажаў інфармацыя аб іх можа аказацца ў розных рубрыках і раздзелах кнігі, што стварае значныя цяжкасці пры апісанні, аналізе і пошуку звестак^[10].

Няўдаласці ў класіфікацыі звязаны з агульнымі праблемамі вывучэння народнай дэманалогіі — пакладзеная ў аснову класіфікацыйнай сістэмы адна прыкмета (нават самая галоўная) не можа служыць дастатковым крытэрыем для вылучэння ўстойлівага і непаўторнага персанажнага тыпу. Трэба ўлічваць усе найбольш характэрныя прыкметы, інакш адзін і той жа персанаж непазбежна будзе трапляць у розныя рубрыкі^[11].

У ніжэйшую міфалогію ўключаюцца як самастойныя парадыгмы не толькі традыцыйна апісаныя дэманы, але і персанажы з менш выразным міфалагічным статусам, г. зн. духі, якія не маюць канкрэтнага імя і ярка выяўленых індывідуальных характарыстык. Улік такіх «перыферыйных» персанажаў у агульным складзе дэманалогіі вельмі істотны для сістэмы вераванняў у цэлым.

Акрамя таго, трэба ўлічваць і асобныя дэманалагічныя прыкметы персанажаў іншых узроўняў^[12].

Для любога персанажа звесткі аб яго паходжанні вельмі важныя^[13]. Частка добра вядомых матываў паходжання персанажаў звычайна ўлічваецца ў даследаваннях па народнай дэманалогіі, але паводле меркавання спецыялістаў (Э. В. Памеранцава, М. І. Талстой, М. Уласава, В. С. Кузняцова), яны развіліся з адносна позніх апакрыфічных паданняў^[14]. Сярод іх вядомыя ў фальклоры паданні аб паходжанні дэманічнага войска ад зрынутых Богам з нябёс анёлаў^[13][15]; альбо з «патаемных дзяцей» Адама, якіх ён схаваў ад вачэй Усявышняга; альбо сам чорт стварыў для сябе нячыстых духаў-дапаможнікаў, пырскаючы кроплі вады альбо высякаючы з камянёў іскры^[13].

Галоўная прыкмета дэманаў, згодна з народнымі ўяўленнямі, іх хтанічнае (а не нябеснае) паходжанне і выразна бачная сувязь са светам памерлых^[14].

Сучасныя даследчыкі згодныя з міфалагічным канцэптам Дз. К. Зеляніна, які тлумачыць дэманалагізацыю душ людзей, памерлых «не сваёй» смерцю. Ён знаходзіць пацвярджэнне ў масавым матэрыяле і растлумачвае паходжанне некаторых персанажаў^[16].

• Дамавік
• Хлеўнік
• Ёўнік (асетнік)
• Гуменнік
• Пуннік
• Лазнік (лазеннік, баннік)
• Кікімара (вешчыца)

• Лясун (лесавік, лешы, лясны дзед)
• Вадзянік
• Русалка (русаўка, вадзяніца, казытка, купалка, каўка)

• Ваўкалак (ваўкалака, ваўкалека)
• Вупыр
• Ведзьма (чараўніца)
• Чорт (д’ябал, сатана, нячысты дух)
• Люцыпар (Анцыпар, Нічыпар)

• Ліхаманка
• Халера
• Чума
• Начніцы

• Беларуская міфалогія
• Беларускі фальклор

• Т. А. Навагродскі [і інш.] Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. Вучэб.-метад. дапам. — Мінск, БДУ, 2009. — 335 с. іл. ISBN 978-985-518-121-8
• Виноградова, Л. Н. Народная демонология и мифо-ритуальная традиция славян / Л. Н. Виноградова. М., 2000.
• Левкиевская, Е. Е. Механизмы создания мифологических фантомов в «Белорусских народных преданиях» П. Древлянского / Е. Е. Левкиевская. Рукописи, которых не было. Подделки в области славянского фольклора. М., 2002.
• Богданович А. Е. Пережитки древнего миросозерцания у белорусов. Гродно, 1895.
• Беларуская міфалогія / уклад. У. А. Васілевіч. Мінск, 2001.
• Беларускі фальклор : энцыклапедыя. Мінск, 2005. Т. 1; 2006. Т. 2.
• Беларуская міфалогія : энцыкл. слоўн. Мінск, 2004.
• Бобровский П. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Гродненская губерния. Часть 1. СПб., 1863.
• Богданович А. Е. Пережитки древнего миросозерцания у белорусов. Гродно, 1895.
• Виноградова, Л. Н. Народная демонология и мифо-ритуальная традиция славян / Л. Н. Виноградова. М., 2000.
• Вуглік, І. Р. Міфалогія беларусаў : навучальна-метадычны дапаможнік / І. Р. Вуглік. — Мінск : Сучасныя веды, 2005. — 151 с.
• Добровольский В. Н. Народные сказания о самоубийцах // Живая старина. Кн. II. СПб., 1894.
• Левкиевская, Е. Е. Механизмы создания мифологических фантомов в «Белорусских народных преданиях» П. Древлянского / Е. Е. Левкиевская. Рукописи, которых не было. Подделки в области славянского фольклора. М., 2002.
• Ляцкий, Е. А. Представления белоруса о нечистой силе / Е. А. Ляцкий // Этнографическое обозрение. 1890. № 4.
• Народная духоўная культура Брагіншчыны: фальклорна-этнаграфічны зборнік / склад.: В. С. Новак, У. І. Коваль / навук. рэцэнзенты: А. У. Марозаў, А. С. Ліс. — Гомель: Белдрук, 2007. — 240 с.: іл.
• Народная духоўная спадчына Гомельскага раёна / Укладанне, сістэматызацыя, тэксталагічная праца В. С. Новак. Гомель: ААТ «Полеспечать». 2007. — 456 с.: іл.
• Никифоровский, Н. Я. Нечистики. Свод простонародных в Витебской Белоруссии сказаний о нечистой силе / Н. Я. Никифоровский. Вильно, 1907.
• Пяткевіч Ч. Рэчыцкае Палессе / Уклад., прадм. У. Васілевіча. Мінск: «Беларускі кнігазбор», 2004. 670, [2] с. іл. 21 см.
• Романов, Е. Р. Белорусский сборник / Е. Р. Романов. Вып. 4. Витебск, 1891 ; Вып. 8. Быт белоруса. Вильно, 1912.
• Россия: Полное географическое описание нашего отечества. Том девятый. Верхнее Поднепровье и Белоруссия / Под. ред. В. П. Семёнова. СПб., 1905.
• Сержпутоўскі А. К. Прымхі і забабоны беларусаў-палешукоў / прадм. У. К. Касько; маст. В. Р. Мішчанка. — Мн.: Універсітэцкае, 1998. — 301 с.
• Славянская мифология : энцикл. слов. М., 1995.
• Славянские древности : этнолингвист. слов. :в3т. М.,1995. Т. 1 ; М., 1999. Т. 3 ; М., 2004. Т. 2.
• Цебриков М. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Смоленская губерния. СПб., 1862.
• Эремич М. Очерки белорусского Полесья / составил Иван Эремич. — Вильна: в Типографии М. Ромма, 1868. — 89 с.
• Шамак, А. А. Міфалогія беларусаў / А. А. Шамак. Мінск, 2005.
• Шейн П. В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края, собранные и приведённые в порядок П. В. Шейном. Т. 3. СПб., 1902.
• Federowski M. Lud białoruski na Rusi Litewskiej: materyały do etnografii słowianskiej zgromadzone w latach 1877—1905. T. 1. Wiara, wierzenia i przesady z okolic Wołkowyska, Słonima, Lidy i Sokołki. Kraków, 1897.