Крычаў

Горад Крычаў Цэнтр горада Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Магілёўская Раён Крычаўскі Каардынаты 53°43′10″ пн. ш. 31°42′50″ у. д.HGЯO Першая згадка 1136 Плошча 10,7 км² Вышыня цэнтра 168 м[1] Насельніцтва ▼22 973 чал. (1 студзеня 2025)[2] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 2241 Паштовыя індэксы 213491–213496, 213498 і 213500 Аўтамабільны код 6 СААТА 7240501000 Крычаў на карце Беларусі ±

Крычаў на Вікісховішчы

Кры́чаў^[3] (афіц. транс.: Kryčaŭ) — горад раённага падпарадкавання ў Магілёўскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Крычаўскага раёна, на р. Сож. За 104 км ад Магілёва. Чыгуначны вузел на Оршу, Магілёў, Унечу і Рослаўль, на аўтадарозе Бабруйск—Рослаўль (Расія). Насельніцтва 26 178 чал. (2017)^[4].

Назва Крычаў утвораная тыповым для гэтага рэгіёна назваўтваральным спосабам (як і Быхаў, Чэрыкаў).

Наконт паходжання кораня «Крыч-» поўнай згоды няма.

Крычаўская назва магла пайсці ад назвы рачулкі ці ручая, сожскага прытоку. На Падняпроўі, у наваколлі Чарнігава фіксавалася назва не лакалізаванай цяпер рэчкі Крычалка^[5], з тым жа коранем «Крыч-» і ўтваральнікам -al- («Кры́чала»), які даследчык гідраніміі Ул. Тапароў лічыў уласцівым для балцкіх рачных назваў^[6].

Існуе колькі народна-этамалагічных паданняў, у якіх назва Крычава тлумачыцца на грунце знешняга гукавага падабенства^[7]. Паводле географа В. Жучкевіча, тапонім пайшоў ад старарускага кръч «каваль», у сувязі з наяўнасцю ў наваколлі жалезнай руды^[8].

Першы пісьмовы ўпамін пра Крычаў змяшчаецца ў статуце князя смаленскага Расціслава Мсціславіча і датуецца 1136 годам^[9]. У XII — сяр. ХІV стст. горада знаходзілася ў складзе Смаленскага княства^[10].

У 1358 Крычаў далучыўся да Вялікага Княства Літоўскага, дзе ўвайшоў у склад Мсціслаўскага княства. У ХІV—XVIII стст. існавалі Крычаўскія гарадскія ўмацаванні. З кан. ХV ст. горад увайшоў у склад Віленскага ваяводства, дзе стала цэнтрам воласці, уладання вялікіх князёў. У 1507 і 1508 маскоўскія захопнікі безвынікова намагаліся авалодаць Крычавам. У часы Інфлянцкай вайны (1558—1582) у 1564 яны зноў двойчы спрабавалі захапіць горад.

Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) Крычаў увайшоў у склад Мсціслаўскага ваяводства. З ХVII ст. ён стаў цэнтрам староства, якое знаходзілася ў валоданні Радзівілаў. У ХVII—XVIII стст. аснову планавальнай кампазіцыі Крычава складаў замак, ад якога цягнуліся вуліцы; было 8 цэркваў, касцёл, сінагога. Сфарміраваўся другі цэнтр горада — Рынак.

У 1614 маскоўскія захопнікі спалілі Крычаў і разрабавалі староства. У 1633 ён зноў моцна пацярпеў ад нападу маскоўскіх войскаў^[9]: амаль усіх жыхароў (2000 чал.) гвалтоўна вывезлі ў Маскоўскую дзяржаву, а сам горад спалілі^[11]. 23 жніўня 1633 за гераізм і адданасць радзіме кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза надаў Крычаву Магдэбургскае права і герб: «у чырвоным полі залаты крыж, побач з якім срэбны меч»^[12].

З пачаткам вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) Крычаў вытрымаў 2-месячную маскоўскую аблогу, аднак потым мусіў здацца. Па вызваленні (1661) сойм Рэчы Паспалітай на пэўны час скасаваў для горада выплату падаткаў^[9].

Паводле інвентару, на 1671 у Крычаве было 375 дымоў, на 1682 — 456 дымоў^[9]. У Вялікую Паўночную вайну (1700—1721) улетку 1708 непадалёк ад горада размяшчаўся лагер расійскіх войскаў на чале з царом маскоўскім Пятром I. На 1720 у Крычаве было 233 жылыя дамы, на 1747 — 429 дымоў, на 1779 — 470 дымоў^[9].

У 1743—1744 гадах у Крычаве і ваколіцах разгарэлася сялянскае антыфеадальнае паўстанне пад кіраўніцтвам Васіля Вашчылы, якое было жорстка задушанае войскам Гераніма Фларыяна Радзівіла.

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Крычаў апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, у Магілёўскай губерні. Статус паселішча панізілі да мястэчка. У 1776 Кацярына II падаравала Крычаўскае староства графу Р. Пацёмкіну. На 1779 у Крычаве было 470 двароў. У кан. XVIII ст. мястэчка стала важным цэнтрам мануфактурнай прамысловасці (у тым ліку парусінавыя мануфактуры Пацёмкіна і Галынскага і канатная мануфактура, тут працавалі суднаверф, а таксама вінакурны, цагельны, шкляны, гарбарны і медналіцейны заводы, млыны.

На 1847 у Крычаве было 630 двароў, дзейнічалі 6 цэркваў і касцёл, працавала малітоўная школа, штогод праводзіліся 3 кірмашы. Паводле вынікаў перапісу (1897) у мястэчку было 972 двары, дзейнічалі 7 цэркваў, касцёл і 5 сінагог, працавалі 2 народныя вучылішча, 3 гарбарныя і мылаварны завод, 4 крупадзёркі, 4 маслабойні, паштова-тэлеграфная кантора, хлебазапасны магазін, 125 крамаў, 5 заезных двароў, штогод праводзілася 4 кірмашы.

25 сакавіка 1918 згодна з Трэцяй Устаўной граматай Крычаў абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 згодна з пастановай I з’езду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала горад разам з іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. З 1923 тут утварыўся чыгуначны вузел на лініі Орша — Унеча.

У 1924 Крычаў вярнулі БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёна Калінінскай, з 1927 Магілёўскай акругі, з 1938 — у Магілёўскай вобласці. На 1926 тут было 2395 двароў. У 1931 годзе Крычаў атрымаў статус горада. У 1930-я гг. тут збудавалі ЦЭЦ, цэментны, фасфарытавы, крэйдавы заводы, льнозавод.

У Другую сусветную вайну з 17 ліпеня 1941 да 30 верасня 1943 горад знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

У 1962—1965 гадах Крычаў уваходзіў у склад Мсціслаўскага раёна.

У 1977 годзе ў гарадскую мяжу Крычава ўключана вёска Варанева Лабковіцкага сельсавета^[13].

• XVIII стагоддзе: 1779 год — 2,8 тыс. чал.^[9]
• XIX стагоддзе: 1880 год — 4 570 чал.; 1883 год — 6 тыс. чал.^[14]; 1897 год — 6 221 чал.
• XX стагоддзе: 1926 год — 5 592 чал.; 1939 год — 16,0 тыс. чал.; 1959 год — 19 тыс. чал.^[15]; 1972 год — 26,5 тыс. чал.; 1991 год — 32,6 тыс. чал.; 1995 год — 32,1 тыс. чал.^[16]; 1997 год — 31,9 тыс. чал.; 1998 год — 31,1 тыс. чал.^[17]
• XXI стагоддзе: 2004 год — 28 тыс. чал.; 2006 год — 27,4 тыс. чал.; 2008 год — 27 тыс. чал.^[18]; 2010 год — 27,1 тыс. чал.; 2016 год — 26 325 чал.^[19]; 2017 год — 26 178 чал.^[4]; 2025 год — 22 973 чал.

З 18 ст. вядомы як цэнтр ткацтва. Прадпрыемствы будматэрыялаў, хімічнай, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасці. Гасцініца «Крычаў»^[20].

• ВРУП «Крычаўцэментшыфер»
• РУВП «Крычаўскі завод гумавых вырабаў»
• ААТ «Крычаўскі завод жалезабетонных вырабаў»
• філіял «Крычаўскі хлебазавод» РУВП «Магілёўхлебпрам»

У Крычаве маецца чыгуначная станцыя і аўтобусны парк, які абслугоўвае 6 гарадскіх, 9 мясцовых і 2 міжгародныя маршруты.

Дзейнічае 4 дамы культуры, 4 бібліятэкі, Крычаўскі краязнаўчы музей.

У Крычаве працуюць 9 школаў і 11 дашкольных устаноў, Тэхнікум эканомікі, права і кіравання, Крычаўскі прафесійны агратэхнічны каледж, Магілёўскі абласны ліцэй № 4.

Медыцынскае абслугоўванне насельніцтва ажыццяўляюць 3 бальніцы і 6 паліклінік.

У Крычаве існавалі гістарычныя мясціны Забялышчын і Загарадзішча^[21].

У наш час шаша Бабруйск — Масква падзяляе Крычаў на дзве часткі. Найбольш развітая з іх — паўднёвая, якая прылягае да Сожа, у ёй размяшчаюцца адміністрацыйныя, культурна-побытавыя і гандлёвыя прадпрыемствы. У паўночнай частцы забудоўваецца мікрараён Сож. Горад мае 5 паркаў і 2 скверы.

У Вікікрыніцах ёсць тэксты па тэме
Крычаў

• Вінакурня (XVIII ст.)
• Гістарычная забудова (XIX — пач. XX стст.; фрагменты)
• Замкавая гара (XI—XVIII стст.)
• Могілкі іўдзейскія
• Палац Пацёмкіна-Галынскіх (1778—1787)
• Паштовая станцыя (1840-я)
• Плябанія (XIX ст.)
• Царква Святога Мікалая (1838), захаваўся звон 1748, адліты для царквы Параскевы Пятніцы
• Свята-Пакроўская царква 1946 г.
• Царква Уваскрасення Хрыстова (XIX ст., 1930-я)

• 
  Палац Пацёмкіна-Галынскіх
• 
  Замкавая гара і Свята-Мікалаеўская царква
• 
  Руіны замка на Замкавай гары
• 
  Свята-Мікалаеўская царква
• 
  Воданапорная вежа каля Чыгуначнай станцыі
• 
  Паштовая станцыя
• 
  Царква Уваскрасення Хрыстова
• 
  Яўрэйскія могілкі

• Верф (XVIII ст.)
• Касцёл Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Дзевы Марыі (1855—1860)
• Касцёл Святога Ільі (XV ст.)
• Сінагога
• Царква Раства Багародзіцы (XIX ст.)

• Клін, Расія^[22]

• Ілля Барысавіч Берхін (1908—1992) — савецкі гісторык, доктар гістарычных навук, прафесар, Заслужаны дзеяч навукі РСФСР.
• Таццяна Генадзеўна Голубева (нар. 1947) — беларускі палітык.
• Сяргей Іванавіч Крыжэвіч (нар. 1952) — беларускі палітык.
• Яўген Сямёнавіч Мазалькоў (1909—1969) — літаратуразнавец, крытык і перакладчык, Заслужаны дзеяч культуры БССР (1968)^[23]
• Міхаіл Фёдаравіч Мельнікаў (1921—1993) — краязнавец, заснавальнік Крычаўскага краязнаўчага музея (у 1961—1982 гг. яго дырэктар), Заслужаны работнік культуры БССР^[24]
• Аксана Мянькова (нар. 1982) — беларуская лёгкаатлетка
• Мікалай Максімавіч Мяшкоў — міністр вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі БССР (1968—1988)
• Андрэй Печкураў (1899—1996) — навуковец у галіне меліярацыі
• Барыс Токін (1900—1984) — біёлаг
• Анатоль Ігнатавіч Рыбчынскі (нар. 1936) — беларускі мастак.

• Гарады Магілёўскай вобласці
• Гарады Беларусі

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8).
• Мяцельскі А. Крычаў // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 153. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 6, кн. 2. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Т. У. Бялова (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2009. — 592 с.: іл. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0440-2.
• Мяцельскі А. Старадаўні Крычаў: Гіст.-археал. нарыс горада ад старажыт. часоў да канца XVIII ст. / Навук. рэд. П. Лысенка. — Мінск: Бел. навука, 2003. — 167 с.: іл. ISBN 985-08-0541-2.
• Цітоў А. Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — 432 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
• Крычаў // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 405. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno (польск.). — Warszawa, 1883.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Крычаў

• Геаграфічныя звесткі па тэме Крычаў на OpenStreetMap
• м. Крычаў на Radzima.org
• Крычаў на сайце Глобус Беларусі (руск.)
• Падарунак iмператрыцы // Российская газета, 21 ноября 2013
• Надвор’е ў горадзе Крычаў