ਉਸਤਾਦ ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ (ਗਾਇਕ)
ਉਸਤਾਦ ਅਮੀਰ ਖਾਨ (ਜਨਮ 15 ਅਗਸਤ 1912 -ਦੇਹਾਂਤ 13 ਫਰਵਰੀ 1974) ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ ।[4][5] ਉਹ ਇੰਦੌਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਨ।[6][5] ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਿਛੋਕੜਉਸਤਾਦ ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਦਾ ਜਨਮ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਲਾਨੌਰ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।[2][3]ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ, ਸ਼ਾਹਮੀਰ ਖਾਨ ,ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਭੰਡੀਬਾਜ਼ਾਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸਾਰੰਗੀ ਅਤੇ ਵੀਨਾ ਵਾਦਕ ਸਨ, ਨੇ ਇੰਦੌਰ ਦੇ ਹੋਲਕਰਾਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ,ਚੰਗੇ ਖਾਨ,ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਗਾਇਕ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਨੌ ਸਾਲ ਦੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ,ਬਸ਼ੀਰ, ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਇੰਦੌਰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਵਾਦਕ ਬਣ ਗਿਆ। [lower-alpha 1] ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰੰਗੀ ਵਾਦਨ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਵੋਕਲ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੋਈਆਂ , ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੇਰੁਖੰਡ ਤਕਨੀਕ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੋਕਲ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਦਿੱਤਾ। ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਦੌਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਲਗਭਗ ਹਰ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਨਿਯਮਤ ਤੌਰ' ਤੇ ਮਹਫਿਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਬਲਾ ਵਜਾਉਣ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਪਾਠ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਚਾਚੇ ਤੋਂ ਵੀ ਸਿੱਖੇ, ਜੋ ਇੱਕ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਸਨ। ਅਮੀਰ ਖਾਨ 1934 ਵਿੱਚ ਬੰਬਈ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਅੱਧਾ ਦਰਜਨ 78-ਆਰਪੀਐੱਮ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਨ 1936 ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਏਗਡ਼੍ਹ ਸੰਸਥਾਨ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਚੱਕਰਧਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਾ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਮਿਰਜ਼ਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 15 ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਨੇ ਠੁਮਰੀ ਗਾਉਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਕਦੇ ਵੀ ਠੁਮਰੀ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਝੁਕਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਏਗਡ਼੍ਹ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਾਲ ਰਹੇ। 1937 ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਖਾਨਸਾਹਿਬ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹੇ, ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਵਾਪਸ ਬੰਬਈ ਚਲੇ ਗਏ। ਗਾਉਣ ਦਾ ਕਰੀਅਰਅਮੀਰ ਖਾਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਵੈ-ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਬਦੁਲ ਵਾਹੀਦ ਖਾਨ (ਵਿਲੰਬਿਤ ਟੈਂਪੋ), ਰਜਬ ਅਲੀ ਖਾਨ (ਤਾਨਾਂ) ਅਤੇ ਅਮਨ ਅਲੀ ਖਾਨ (ਮੇਰੁਖੰਡ) ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗਾਇਕੀ (ਗਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ) ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ।[5] ਇਹ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ੈਲੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੰਦੌਰ ਘਰਾਣੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਧ੍ਰੁਪਦ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸੁਆਦ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਖਿਆਲ ਦੀ ਅਲੰਕ੍ਰਿਤ ਜੀਵੰਤਤਾ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸ਼ੈਲੀ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ, ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ, ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸੀ। ਹੋਰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੁਆਦਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਰਿਆਇਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁੱਧ, ਲਗਭਗ ਸ਼ੁੱਧਵਾਦੀ, ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਸ਼ੈਲੀ 'ਤੇ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ। ਅਮੀਰ ਖਾਨਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਿੰਨ-ਸਪਤਕ ਰੇਂਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਬੈਰਿਟੋਨ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਗਲੇ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਲਦਾਈ ਅਤੇ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਲਈ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਬੜ੍ਹਤ (ਅਤਿ-ਵਿਲੰਬਿਤ ਲਯ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਤੀ) ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ (ਮੇਰੁਖੰਡੀ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਨਾਲ ਬੋਲ-ਆਲਾਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ ਟੈਂਪੋ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਜਾਵਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ "ਫਲੋਟਿੰਗ" ਸਰਗਮ, ਰਾਗ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਅਣਹੋਣੀ ਚਾਲਾਂ ਅਤੇ ਛਾਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਨ ਅਤੇ ਬੋਲ-ਤਾਨ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੱਧਾਲਯ ਜਾਂ ਦ੍ਰੁਤ ਲਯਾ (ਮੱਧਮ ਜਾਂ ਤੇਜ਼ ਟੈਂਪੋ ਛੋਟਾ ਖਿਆਲ ਜਾਂ ਇੱਕ ਰੂਬਾਈਦਾਰ ਤਰਾਨਾ) ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।[7] ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਰਾਨਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਦਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖਿਆਲਨੁਮਾ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੁਖੰਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਸ਼ੁੱਧ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੇਰੁਖੱਂਡੀ ਅਲਾਪ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰੁਖਂਦ਼ੀ ਅੰਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ।[8] ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਗਮਕ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਖਾਨਸਾਹਿਬ ਅਕਸਰ ਝੂਮਰਾ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਦੀ ਤਾਲ ਵਰਤਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਠੇਕਾ (ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਬਲਾ ਸਟਰੋਕ ਜੋ ਤਬਲਾ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਤੋਂ ਤਾਲ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ) ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੰਗੀ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿਰਫ ਛੇ ਤਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਤਾਨਪੁਰਾ ਅਤੇ ਤਬਲਾ ਨਾਲ ਖਿਆਲ ਅਤੇ ਤਰਾਨਾ ਗਾਉਂਦੇ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਇੱਕ ਨਰਮ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਦੀ ਸੰਗਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਲਗਭਗ ਕਦੇ ਵੀ ਸਾਰੰਗੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ।[9] ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਬੋਲ-ਬੰਤ ਸਮੇਤ ਰਵਾਇਤੀ ਲੇਅਕਾਰੀ (ਲੈਅਕਾਰੀ ਨਾਟਕ) ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ , ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸੁਰ -ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਅਲਾਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਦੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੇਅਕਾਰੀ ਆਮ ਤੌਰ' ਉੱਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸੂਖਮ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਘੱਟ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਸਤਿਕਾਰ, ਸੰਜਮੀ ਜਨੂੰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਘਾਟ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।[5] ਕੁਮਾਰਪ੍ਰਸਾਦ ਮੁਖੋਪਾਧਿਆਏ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਦਿ ਲੌਸਟ ਵਰਲਡ ਆਫ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਮਿਊਜ਼ਿਕ' ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਡ਼ੇ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਬਾਹਰੀ, ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਅਤੇ ਭੀਡ਼ ਖਿੱਚਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਮਿਰ ਖਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਅੰਤਰਮੁਖੀ, ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਦਰਬਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਸੀ। ਅਮੀਰ ਖਾਨਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ਿਆਲ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਲਮੀ ਨਾਮ, ਸੁਰ ਰੰਗ (ਸਵਰ ਵਿੱਚ ਰੰਗੀਨ) ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਕਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਛੱਡੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਰਾਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਣ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਲਾਸੀਕਲ ਅਨੁਵਾਦ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ " ਕੁਝ ਲੋਗ ਨਗਮੇ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਰਾਗ ਨੂੰ ਏਧਰ-ਓਧਰ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਮੇਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕੀ ਰਾਗ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੋਵੇ"। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, "ਨਗਮਾ ਵਹੀ ਨਗਮਾ ਹੈ ਜੋ ਰੂਹ ਸੁਨੇ ਅਤੇ ਰੂਹ ਸੁਨਾਏ" (ਨਗਮਾ ਵਹੀ ਨਗ਼ਮਾ ਹੇ ਜਿਸੇ ਰੂਹ ਸਨੇ ਔਰ ਰੂਹ ਸੁਣਾਏ) ਸੰਗੀਤ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਦਿਲ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੂਹ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨਃ
ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਨੇ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਫਿਲਮ ਗੀਤ ਵੀ ਗਾਏ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ, ਸ਼ਬਾਬ ਅਤੇ ਝਨਕ ਝਨਕ ਪਾਇਲ ਬਾਜੇ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ। ਫਿਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨੇ ਖਾਨਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦਿੱਖ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਾਲਿਬ 'ਤੇ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ਲਈ ਇੱਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਰਹੀਏ ਅਬ ਐਸੀ ਜਗਾ ਵੀ ਗਾਇਆ। ਖਾਨਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਮਰਨਾਥ, ਸੰਗੀਤਾਚਾਰੀਆ ਊਸ਼ਾ ਰੰਜਨ ਮੁਖਰਜੀ, ਏ. ਕਾਨਨ, ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੇਂਟਲ, ਅਖ਼ਤਰ ਸਦਮਾਨੀ, ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਰ, ਭੀਮਸੇਨ ਸ਼ਰਮਾ, ਗਜੇਂਦਰ ਬਖਸ਼ੀ, ਹਿਰਦੈਨਾਥ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ, ਕਮਲ ਬੋਸ, ਕੰਕਾਨਾ ਬੈਨਰਜੀ, ਮੁਕੁੰਦ ਗੋਸਵਾਮੀ, ਮੁਨੀਰ ਖਾਨ, ਪ੍ਰਦਿਉਮਨਾ ਕੁਮੁਦ ਮੁਖਰਜੀ ਅਤੇ ਪੂਰਾਬੀ ਮੁਖਰਜੀ, ਕਮਲ ਬੰਦੋਪਾਧਿਆਏ, ਸ਼ੰਕਰ ਮਜੂਮਦਾਰ, ਸ਼ੰਕਾਰ ਲਾਲ ਮਿਸ਼ਰਾ, ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਦਰਜ਼, ਸ਼੍ਰੀਕਾਂਤ ਬਕਰੇ ਅਤੇ ਥਾਮਸ ਰੌਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[6] ਉਸ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੇ ਕਈ ਹੋਰ ਗਾਇਕਾਂ ਅਤੇ ਸਾਜ਼ਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭੀਮਸੇਨ ਜੋਸ਼ੀ, ਗੋਕੁਲੋਤਸਵਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਮਹਿੰਦਰ ਟੋਕੇ, ਪ੍ਰਭਾ ਅਤ੍ਰੇ, ਰਸ਼ੀਦ ਖਾਨ, ਅਜੋਏ ਚੱਕਰਵਰਤੀ, ਰਸਿਕਲਾਲ ਅੰਧਾਰੀਆ, ਸੰਹਿਤਾ ਨੰਦੀ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਸ਼ਰਮਾ, ਨਿਖਿਲ ਬੈਨਰਜੀ, ਪੰਨਾਲਾਲ ਘੋਸ਼, ਇਮਦਾਦਖਾਨੀ ਘਰਾਣੇ ਅਤੇ ਸੁਲਤਾਨ ਖਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਇੰਦੌਰ ਘਰਾਣੇ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ, ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ਬ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।[10] ਉਸਤਾਦ ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ 1967 ਅਤੇ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ 1971 ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[11][12] ਤਰਾਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖੋਜਉਸਤਾਦ ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਗੀਤਕ ਕੈਰੀਅਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਤਰਾਨਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਾਇਆ ਕਿ ਤਰਾਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਖੋਜ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੱਸੇਃ ਤਾਨਾਨ ਦਰ ਆ-ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਵੋ। ਓ ਦਾਨੀ-ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਤੂੰ ਦਾਨੀ-ਤੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈਂ। ਨਾ ਦਿਰ ਦਾਨੀ-ਤੁਸੀਂ ਸੰਪੂਰਨ ਬੁੱਧੀ ਹੋ। ਤੋਂਮ-ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਹਾਂ। ਯਲਾ-ਯਾ ਅੱਲ੍ਹਾ ਯਾਲੀ-ਯਾ ਅਲੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਦੱਸੇ ਦਾਰ-ਭੀਤਰ, ਅੰਦਰ (ਅੰਦਰੋਂ) ਦਾਰਾ-ਅੰਦਰ ਆ (ਅੰਦਰ ਜਾਓ ਜਾਂ ਅੰਦਰ ਆਓ) ਦਰਤਨ-ਤਨ ਕੇ ਅੰਦਰ (ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ) ਤਨੰਦਾਰਾ-ਤਨਕੇ ਅੰਦਰ ਆ (ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਓ) ਟੌਮ-ਮੈਂ ਤੁਮ ਹੂੰ (ਮੈਂ ਤੁਸੀਂ ਹਾਂ) ਨਾਦਿਰਦਾਨੀ-ਤੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਨਤਾ ਹੈ (ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਣਦੇ ਹੋ) ਤੰਦਰਦਾਨੀ-ਤਨ ਕੇ ਅੰਦਰ ਕਾ ਜਾਨਨੇ ਵਾਲਾ (ਉਹ ਜੋ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੀ ਹੈ) ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨਅਮੀਰ ਖਾਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਆਹ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਦੀ ਭੈਣ ਜ਼ੀਨਤ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਆਹ ਤੋਂ, ਜੋ ਆਖਰਕਾਰ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਧੀ, ਫੈਮਿਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਮੁੰਨੀ ਬਾਈ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਅਕਰਮ ਅਹਿਮਦ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। 1965 ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ, ਖਾਨਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਗਰਾ ਦੀ ਠੁਮਰੀ ਗਾਇਕਾ, ਮੁਸਤਰੀ ਬੇਗਮ ਦੀ ਧੀ ਰਾਇਸਾ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਮੁੰਨੀ ਬੇਗਮ ਤੀਜੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਵੇਗੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੁੰਨੀ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਰਾਇਸਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਹੈਦਰ ਆਮਿਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਖਾਨ ਕਿਹਾ ਗਿਆ।[4] ਖਾਨਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੌਤ 13 ਫਰਵਰੀ 1974 ਨੂੰ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਰ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਗੋਬਰਾ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[4] ਡਿਸਕੋਗ੍ਰਾਫੀਫ਼ਿਲਮਾਂ
78 ਆਰਪੀਐਮ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ
ਜਨਤਕ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ
ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ
ਨੋਟਸ
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀਹਵਾਲੇ
|
||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
