Казан арты керәшеннәре сөйләшенең мишә урынчылыгы

Казан арты керәшеннәре сөйләшенең мишә урынчылыгы — татар теленең урта диалектына караган казан арты керәшеннәре сөйләшенең Питрәч районы Мишә елгасы буендагы керәшен-татар авылларында таралган урынчылыгы.

Казан арты сөйләшендә Питрәч районы керәшеннәренең Мишә елгасы буендагы керәшен-татар авылларында таралган сөйләм ачык аерылып тора. Монда борынгы Нугай юлы буйлап урнашкан Янсуар, Нырсувар, Талкыш, Тегермән Тавы, Кибәч, Кәвәл, Әлбәдән, Көлкәмәр, Керәшен Сәрдәсе, Иксуар, Керәшен Казысы авыллары керә.^[1]

Бу сөйләштә барлык керәшен сөйләмнәренә дә хас сыйфатлардан тыш (ф~п, й~җ, х~қ, һ авазы булмау һ.б.), башка үзенчәлекләр дә бар.

Фонетика. Сузык авазлар. А авазы арткы рәттәге, түбән күтәрелешле сузык авазы, бик ачык әйтелә, икенче һәм өченче иҗекләрдә ирен сузыкларыннан соң а авазы бик нык лабиальләшә, кайбер очракларда о-лаша: озоқ (озак). Ə авазының сөйләмдә ике варианты бар: киң (әдәби телдәге кебек) ə һәм ябыгырак, таррак ə варианты тар и, е сузык авазлары булган иҗекләрдән соң кулланыла, мәсәлән: пешерә', килә'лә'р.

Тартык авазлар. Сүз һәм иҗек ахырында йомык-шартлау к, къ авазлары урынына бугаз йомык саңгырау тартык ' (хәмзә) кулланыла: бүлә'- бүләк, чәйне' — чәйнек. Җ һәм ч тартыклары сүз башында һәм уртасында яңгырап очрыйлар: тчақырым — чакырым, тчилә' — чиләк'; дҗаңа'- яңак һ.б.

Аваз туры килүләре. Әдәби телнең т урынына ч, ш туры килә: тушы — шушы, тушылай — шушылай, тишенә — чишенә, тишмә — чишмә. Шулай ук ч~с/с' туры килүе дә бар: пысра' — пычрак, ақса — акча.

Морфология. Зат алмашлыклары мин, син зат килештә мәңә/минә/мана/маа, сиңә/сәңә/саа/саа формаларына ия. Өлкән буын сөйләмендә боерык ялганышының борынгы формасы -гын/-ген сакланып калган: этчеген тчәй дҗасыйым тагын.

Лексикада нугай, кумык һәм каракалпак телләре белән уртак сүзләр шактый күп, мәсәлән: аптый — апа (нуг. аптей), тчечекей — чәчәк бизәкле чынаяк нуг. шешекий); айбағар — көнбагыш каракалп. айгабагар) һ.б.

Бу сөйләшнең Казан арты дөбъяз сөйләше белән уртак яклары бар (мәсәлән, бик ачык а, дҗ, тч аффрикатлары, ч~с тәңгәллеге һ.б.), шулай ук татар теленең касыйм һәм бастан сөйләшләре белән уртак яклары да очрый, алар бөтенесе дә нугай теле йогынтысында формалашкан.^[1]

• Керәшеннәр ничек сөйләшә?

• Татар халык сөйләшләре: Ике китапта: Беренче китап / Ф. С. Баязитова, Д. Б. Рамазанова, Т. Х. Хәйретдинова һ.б. — Казан: Мәгариф, 2008. — 463 б.
• Баязитова Ф. С. Говоры татар-кряшен в сравнительном освещении. — М.: Наука, 1986. — 248 с. 2. Баязитова Ф. С. К истории формирования говоров крещеных татар // В кн.: Исследования по исторической диалектологии татарского языка. — Казань: Казан. филиал АН СССР, ИЯЛИ, 1979. — С.105-138.
• Баязитова Ф. С. Керәшеннәр. Тел үзенчәлекләре һәм йола иҗаты. — Казан: Матбугат йорты, 1997. — 248 б.
• Ercan Alkaya, Zoya Kirillova. Kreşin Tatar Türkçesi (Dil, Tarih, Kültür). — İstan-bul: Kesit Yay., 2018. — 670 s.