Гамяюк

Гамяюк
Вадацёк
Вусце	Сож
• Каардынаты	52°25′14″ пн. ш. 31°01′01″ у. д.HGЯO
Размяшчэнне
Водная сістэма	Сож → Дняпро → Дняпроўскі ліман[d]
Краіна	Беларусь
вусце
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гамяюк (Гаміюк, Гаме́йка) — глыбокі яр у цэнтральнай частцы Гомеля, рэчышча колішняга правага прытока Сожа^[1].

Гэта адзін з найбуйнейшых яроў, якія ўтвораныя даўнейшымі ручаямі ці рэчкамі, што бралі свой пачатак з колішняга ледавіковага возера, на месцы якога ў XIX — сярэдзіне XX ст. было Гарэлае балота (у раёне цяперашняга чыгуначнага вакзала).

Ад назвы «Гамяюк» выводзіцца летапісная назва «Гомій» (згадваецца пад 1142 г.). Яна з цягам часу эвалюцыянавала ў сучасную форму «Гомель»^[2].

Гамяюк з’яўляецца адным з найбуйнейшых яроў, утвораных старыжытнымі ручаямі ці рэчкамі, якія бралі свой пачатак з возера ледавіковага паходжання, вядомага ў ХІХ — сярэдзіне ХХ ст. як Гарэлае балота (знаходзілася ў раёне цяперашняга чыгуначнага вакзала).

Ад назвы «Гамяюк» выводзіцца летапісная назва «Гомій» (згадваецца пад 1142 г.), якая з цягам часу эвалюцыянавала ў сучасную форму «Гомель»^[2]. Мяркуецца, што слова «Гамяюк» азначае «рака, што цячэ ў яры». Пры гэтым корань «гом» інтэрпрэтуецца як праславянскі са значэннем «узвышша над ярам, нізінай», а суфікс «-юк» як «сцёрты» або старажытны інтэрнацыянальны геаграфічны тэрмін са значэннем «вада», «рака»^[2][3].

Версія аб балцкаім паходжанні апелюе да найранейшага пісьмова засведчанага варыянта назвы — «Гаме́йка» (гл. ніжэй) — як найбольш аўтэнтычнага. Корань супастаўляецца з літоўскімі гідронімамі Gamė, Gamenta, Gamena, Gomerta і звязваецца з літоўскімі ж апелятывамі gamalas «камяк», gomulti «камячыць» (семантыка сціскання)^[4][5], што ўзыходзяць да індаеўрапейскага *gem- «хапаць, сціскаць»^[6]. Канчатак -ейка разглядаецца як трансфармацыя ранейшага балцкага -ēja, што адсочваецца ў рэгіянальна блізкіх падняпроўскіх гідронімах Вядзейка — Vedēja, Мярэйка — Merēja, Рыпейка — Rupēja^[7]. Рэканструяваная на гэтым грунце пачатковая балцкая форма гомельскай рэчкі — *Gamēja (або блізкая да літ. Gamė). Пры гэтым імавернасць трансфармацыі *Gam-/*Gom- → *Hom- застаецца не асветленай.

Першыя пісьмовыя згадкі Гамеюка прыпадаюць толькі на сярэдзіну XVII ст.

У «канфесатах» (пратаколах допытаў) палонных казакоў пад Гомелем ліпеня 1649 г. паведалялася аб планах паўстанцаў напасці «od Homejki, rzeki» («ад Гамейкі, ракі»)^[8].

Рэляцыя аб аблозе Гомеля казакамі ў чэрвені 1651 г. паведамляе, што казацкія загоны, намагаючыся ўзяць Гомель, «w Homejku razy pod 15 do szturmu przypuścili» («у Гамейку разоў 15 на штурм хадзілі»)^{[9][заўв 1]}.

Мяркуецца, што да Гамеюка ў другой палове XVIII ст. прылягала адно з гомельскіх прадмесцяў — Рэчыцкае падвалле. На плане Гомеля 1799 г. яр пазначаны подпісам «Оврагъ Гомѣюкъ», у яго нізоўі тады працякаў невялічкі ручай^[10].

У XIX ст. у ніжняй частцы яра, што адрэзаная ад яго верхніх рукавоў вуліцай, быў створаны штучны вадаём, які ўпрыгожыў парк Паскевічаў. Гэты вадаём, вядомы як «Лебядзіная сажалка», застаецца і сёння адным з найбольш маляўнічых куткоў прысожскага парка ў Гомелі.

Праз сажалку перакінутыя два масты — Верхні (пешаходны) і Ніжні ў выглядзе аркі, з якіх можна назіраць за лебедзямі. Леў Вінаградаў у 1900 г. апісваў Верхні мост як даўгую ажурнай работы жалезную канструкцыю, перакінутую праз рэчку над векавымі дрэвамі, а саму рэчку называў ярам («оврагомъ»)^[11]

. Падобным чынам гэты мост апісваўся і ў кнізе Фёдара Жудро, Ісака Сербава і Дзмітрыя Даўгялы 1911 г., а рэчка называлася ровам («рвомъ»)^[12].

Увесну 1941 г. рэчышча Гамеюка («древней гомельской реки Гомеюк») планавалі даследаваць і апісаць удзельнікі краязнаўчага гуртка 2-й школы імя Сталіна г. Гомеля^[13]. Перад адыходам немцаў з Гомеля 22-23 лістапада 1943 г. тут — «на дне і па краях яра каля аранжарэй паблізу пешаходнага моста» — немцы расстралялі 12 чалавек, што ўхіляліся ад прымусовай эвакуацыі^[14].

За верхнімі рукавамі Гамеюка замацавалася назва «Кагальны роў»^[2].

• 
  1784 г.
• 
  1799
• 
  1830 г.
• 
  1838 г.
• 
  1910 г.
• 
  1913 г.

• 
  Сажалка ў Гамеюку. Ідэалізаваны краявід з карціны-праекта А. Ідзкоўскага, 1834—1840 гг.
• 
  Паўночны схіл да Гамеюка і дрэвы, што раслі ў ім. Імаверна, здымак зроблены з Верхнага моста праз яр. 1860-я гг.
• 
  Ніжні мост над Гамеюком, другая палова XIX ст.
• 
  Сажалка ў нізоўі Гамеюка, пачатак XX ст.
• 
  Схіл да сажалкі ў нізоўі Гамеюка, пачатак XX ст.
• 
  1918 г.
• 
  1931 г.

• 
  Куток пад Верхнім мостам, 2021 г.
• 
  Верхні мост узімку, 2022 г.

• Краявіды Гамеюка натхнілі расійскага паэта Фёдара Салагуба на стварэнне верша «***Тихо, тихо над прадедовским прудом», які быў наспісаны падчас перабывання аўтара ў Гомелі ў кастрычніку 1913 г.^[15]
• У рамане Івана Шамякіна «Сэрца на далоні» (1960—1963), дзеянне якога адбываецца ў абласным горадзе, прататыпам якога стаў Гомель, ёсць эпізод са шпацырам па парку і роздумамі галоўнага героя Кірыла Шыковіча. У тым ліку ён затрымліваецца на мосце над ровам, у якім выразна пазнаецца Лебядзіная сажалка ў Гамеюку: «На вузкім мосце цераз роў ён спыніўся. Падумаў, што было б, каб з такой вышыні скочыць у зялёную ваду сажалкі, дзе цьмяна адлюстроўваюцца неба і старыя дрэвы, парэнчы моста і горда выгнутыя шыі лебедзяў»^[16].
• У форме Гаміюка згадваецца ў легендзе «Гомель», апублікаванай А. М. Ненадаўцам у 2001 г. Паводле легенды рачулка на месцы будучага Гомеля атрымала сваю назву цераз праклён чараўніцы Марылі, чыя дачка Мілка загінула ў яе водах: «Каб жа ты вужакай-гаміюкай круцілася, гадаўка!»^{[17][заўв 2]}.

	Гамяюк на Вікісховішчы