Фіктыўныя рэферэндумы на акупаваных тэрыторыях Украіны былі праведзены 23—27 верасня 2022 года на акупаваных Расіяй частках чатырох рэгіёнаў Украіны. Расія не мела поўнага кантролю ні над адным з гэтых рэгіёнаў: Данецкая вобласць была акупаваная толькі на 60 %[1], а ў Запарожскай вобласці, паводле даных «Бі-бі-сі», расійскія войскі не мелі кантролю больш чым над паловай рэгіёна, уключаючы яго адміністрацыйны цэнтр — горад Запарожжа[2].
Пасля правядзення рэферэндумаў, 30 верасня, Расія абвясціла пра анексію гэтых рэгіёнаў і аднавіла эскалацыю сваёй вайны ва Украіне[2][3][4]. Ва ўсіх населеных пунктах мерапрыемствы праводзіліся па адным сцэнарыі ў адсутнасці канфідэнцыяльнасці і ў суправаджэнні ўзброеных людзей[5][6]. З прававога пункту гледжання праведзеныя рэферэндумы не маюць юрыдычнай сілы[7][⇨].
Рэферэндумы былі асуджаныя ААН і мноствам краін як парушаючыя міжнароднае права[17].
Паводле слоў кіраўніка ААН па палітычных пытаннях Размары Дзікарла, «рэферэндумы» не маюць нічога агульнага са свабодным, дэмакратычным волевыяўленнем людзей. Яны былі праведзеныя ва ўмовах расійскага тэрору, псіхалагічнага ціску і пераследу ўкраінскіх грамадзян і ўкраінскіх актывістаў, якіх акупацыйная расійская ўлада кідала і працягвае кідаць у турмы, катавальныя і фільтрацыйныя лагеры[18][19][20][21][22][23].
Ва ўмовах поўнага дамінавання расійскіх СМІ жыхарам ДНР і ЛНР абяцалі ўключэнне рэгіёнаў у склад Расіі па аналогіі з Крымам. Як у 2014 годзе меркаваў дырэктар Данецкага інстытута сацыяльных даследаванняў і палітычнага аналізу, ад рэферэндумаў аб далучэнні было вырашана адмовіцца з-за малой падтрымкі далучэння да Расіі: за яе выступалі толькі 35 %, у той час як 65 % бачылі сябе ў складзе Украіны[25].
У кантэксце ўварвання ва Украіну ў 2022 годзе афіцыйныя расійскія асобы загаварылі аб далучэнні яшчэ да ўводу войскаў: 21 лютага падчас пасяджэння Савета бяспекі Расіі Сяргей Нарышкін прама падтрымаў іх уваходжанне ў склад РФ[26][27]. Агаворка спарадзіла мноства чутак пра рэальнасць гэтага плана. Пазней аб планах правядзення рэферэндумаў паведамлялі кіраўнікі ДНР і ЛНР Дзяніс Пушылін і Леанід Пасечнік, але з агаворкай аб правядзенні галасаванняў пасля заканчэння вайны[28][29].
У Херсонскай вобласці чуткі аб стварэнні «Херсонскай Народнай Рэспублікі» або анексіі з’явіліся адразу пасля акупацыі. Херсонцы адрэагавалі на іх шматтысячнымі мітынгамі пад лозунгам «Херсон — гэта Украіна», якія скончыліся толькі пасля масавых рэпрэсій — выкраданняў і катаванняў незадаволеных, пра якія распавядаў, у прыватнасці, мясцовы журналіст Алег Батурын[30]. Акупацыйныя ўлады Харкаўскай вобласці выключалі фармальнае галасаванне да акупацыі Расіяй усяго рэгіёна. Прызначаныя расійскімі ваеннымі ўлады Запарожскай вобласці ў жніўні падпісалі распараджэнне аб падрыхтоўцы да рэферэндуму[31][32]. Аднак фактычна рашэнне аб правядзенні рэферэндумаў не знаходзілася ў кампетэнцыі мясцовых уладаў, а прымалася ў Адміністрацыі прэзідэнта Расіі[33].
Прэзідэнт Украіны Уладзімір Зяленскі падкрэсліваў, што правядзенне рэферэндумаў на акупаваных тэрыторыях закрые для Расіі магчымасці для перамоваў[34]. Віцэ-прэм’ер Украіны Ірына Верашчук дадавала, што ўдзел украінскіх грамадзян у гэтых галасаваннях будзе расцэнены як калабарацыянізм, які караецца пазбаўленнем волі на тэрмін да 12 гадоў з канфіскацыяй маёмасці[35].
Грамадская думка
Публічнай незалежнай статыстыкі пра стаўленне да рэферэндумаў на акупаваных тэрыторыях не было. Паводле звестак закрытых апытанняў, праведзеных на замову расійскіх уладаў у ліпені 2022 года на акупаваных тэрыторыях Запарожскай і Херсонскай абласцей, толькі 30 % апытаных падтрымалі далучэнне да Расіі[36]. Але суразмоўцы «Медузы» ў расійскім кіраўніцтве не бачылі праблемы ў нізкай падтрымцы і планавалі атрымаць неабходны адсотак галасоў адміністрацыйнымі метадамі[37].
Перадумовы
Анексія тэрыторый Украіны праз рэферэндумы было неад’емнай часткай плана Уладзіміра Пуціна, хоць у прэзідэнцкай адміністрацыі не падтрымлівалі далучэнне дэпрэсіўных рэгіёнаў[28][11]. Даты правядзення рэферэндумаў былі завязаныя на поспехі расійскага ўварвання: напрыклад, рэферэндумы ў ДНР і ЛНР збіраліся правесці пасля поўнай акупацыі Данецкай і Луганскай абласцей. Аднак няўдачы на фронце пастаянна змушалі Расію зрушваць даты галасаванняў і пераглядаць сцэнарый іх правядзення[28][11].
Рэферэндумы перанеслі з канца красавіка на сярэдзіну мая[28], а затым адразу на адзіны дзень галасавання 11 верасня 2022 года (выданне «Вёрстка» агучвала альтэрнатыўную дату — 14 верасня)[36]. Калі расійскі наступ на ўсходзе Украіны забуксаваў, рэферэндумы ў ДНР і ЛНР было вырашана адкласці. Ад альтэрнатыўнага плана галасавання толькі ў Херсонскай і Запарожскай абласцях прыйшлося адмовіцца з-за пачатку контрнаступлення УСУ ў Херсонскай вобласці. 7 верасня сакратар Генеральнага савета «Адзінай Расіі», першы віцэ-спікер Савета Федэрацыі Андрэй Турчак абвясціў «адзіны дэдлайн» для ўсіх рэферэндумаў — Дзень народнага адзінства 4 лістапада 2022 года[11] (паралельна прэзідэнцкая адміністрацыя разглядала альтэрнатыўныя варыянты ў канцы восені і снежні—студзені), але фінальнае рашэнне заставалася за Уладзімірам Пуціным[38].
Падчас вайны рэферэндумы набывалі ўсё большае значэнне для расійскіх уладаў. Яны асцерагаліся, што без вайсковых перамог увага расіян зрушыцца на эканамічныя наступствы ўварвання[39]. Пастаянныя пераносы дат рэферэндумаў дэмаралізавалі прыхільнікаў вайны[38], і ўлады разлічвалі з іх дапамогай дамагчыся народнай падтрымкі, як гэта адбылося пасля анексіі Крыма ў 2014 годзе. Нарэшце, рэферэндумы разглядаліся як сімвалічны пачатак прэзідэнцкай кампаніі Уладзіміра Пуціна на выбарах 2024 года[39].
Пры гэтым сярод расійскіх сілавікоў, уключаючы супрацоўнікаў ФСБ і Расгвардыі на акупаваных тэрыторыях, склалася меркаванне аб рэферэндумах як аб пустым марнаванні сіл і сродкаў. Сярод публічных асоб за анексію ўсходу і поўдня Украіны без рэферэндумаў выступаў расійскі кіраўнік анексаванага Крыма Сяргей Аксёнаў, які зазначыў, што вынікі рэферэндуму ўсё роўна не будуць прызнаныя міжнароднай супольнасцю[11].
Пасля поспеху ўкраінскага контрнаступлення ў Харкаўскай вобласці, падчас якога УСУ вярнулі пад кантроль ключавыя населеныя пункты і лагістычныя вузлы, расійскія ўлады на нявызначаны тэрмін адмовіліся ад ідэі правядзення рэферэндумаў. Суразмоўцы «Медузы» адзначылі, што расійскія паліттэхнолагі, якія працавалі ў Харкаўскай і Запарожскай абласцях, паспешліва з’ехалі ў Расію. Прэс-сакратар прэзідэнта Расіі не пракаментаваў тэрміны вяртання да ідэі рэферэндумаў[40].
Палітычны аглядальнік «Медузы» Андрэй Перцаў выказаў здагадку, што спешна абвешчаныя ў верасні галасаванні былі закліканыя легітымізаваць непапулярную мабілізацыю і ўмацаваць падтрымку сярод прарасійску настроеных жыхароў і мясцовых чыноўнікаў. Таксама Перцаў адзначыў, што падчас саміта ШАС Пуцін замест падтрымкі атрымаў ад лідараў Турцыі і Кітая настойлівыя рэкамендацыі завяршыць вайну, што магло падштурхнуць яго хутчэй правесці галасаванні для стварэння бачнасці ўсенароднай падтрымкі[41].
Прычыны
Ваенныя аналітыкі звязваюць рашэнне аб правядзенні «рэферэндумаў» са слабасцю РФ на полі бою[14]. Аб’ява аб рэферэндумах прагучала пасля хуткага прасоўвання ўкраінскай арміі ў апошнія тыдні верасня, якія разграмілі войскі РФ на харкаўскім кірунку і знаходзяцца ў наступе на ўсходзе і поўдні. Паводле ацэнак аналітыкаў, Расія страціла дзясяткі тысяч вайскоўцаў, абвясціла мабілізацыю для набору новых салдат, і сутыкаецца з усё большым негатывам з-за свайго працяглага ўварвання.
Як паведамляла Meduza, далучэнне тэрыторый было асабістым жаданнем Уладзіміра Пуціна, а падрыхтоўкай рэферэндумаў займаліся людзі з яго адміністрацыі[28][36]. «Рэферэндумы» планавалася ўвязаць з поспехамі ў вайне, але з-за няўдач на фронце іх правядзенне кожны раз пераносілася (з красавіка на май, затым на верасень і на лістапад), а пасля пачатку паспяховага контрнаступлення УСУ ў Харкаўскай вобласці правядзенне мерапрыемстваў адклалі на нявызначаны тэрмін[40]. Падобны пастановачны рэферэндум планаваўся і ў акупаванай частцы Харкаўскай вобласці, калі б Украіна не адваявала большую яе частку[31][32][42].
Арганізацыя рэферэндумаў
Падрыхтоўка рэферэндумаў і фарміраванне новага іміджу Расіі пасля анексіі ўкраінскіх тэрыторый былі даручаныя першаму намесніку кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта Сяргею Кірыенку. Пад яго кіраўніцтвам быў сфармуляваны вобраз для знешняй аўдыторыі — Расія як «кантынент свабоды» для прыхільнікаў правых ідэалогій з усяго свету[43].
Як паведамляла «Медуза», арганізацыяй рэферэндумаў займалася Упраўленне па забеспячэнні спраў Дзяржсавета Расіі пад кіраўніцтвам Аляксандра Харычава — набліжанага Кірыенкі. Непасрэдна галасаванні курыраваў намеснік Харычава Барыс Рапапорт, які лічыцца крызісным менеджарам і спецыялізуецца на праблемных выбарчых кампаніях, а з 2014 года разам з Уладзіславам Сурковым займаўся справамі ДНР і ЛНР. Галоўным тэхнолагам і каардынатарам рэферэндумаў выступаў віцэ-губернатар Севастопаля Сяргей Талмачоў (Аляксей Навальны называў яго арганізатарам нападу дзяўчат у латэкснай бялізне на штаб у Маскве пасля выхаду расследавання ФБК пра сувязь алігарха Алега Дзерыпаскі і намесніка старшыні ўрада Расіі Сяргея Прыходзькі)[37].
Рапапорт таксама падбіраў супрацоўнікаў і паліттэхнолагаў з досведам працы з апазіцыяй на ролі «палітрукоў» у акупацыйных адміністрацыях. Як адзначалі крыніцы «Медузы», нягледзячы на заробкі да 1—2 млн рублёў у месяц, ехаць на акупаваныя тэрыторыі былі гатовыя нямногія[37]. На ключавыя пасады ва ўрадах ДНР і ЛНР у рамках падрыхтоўкі да рэферэндумаў былі прызначаныя чыноўнік Мінпрамгандлю Віталь Хацэнка і былы віцэ-губернатар Курганскай вобласці Уладзіслаў Кузняцоў. Паводле інфармацыі суразмоўцы выдання, расійскія ўлады планавалі ў хуткім часе зняць Дзяніса Пушыліна і Леаніда Пасечніка і замяніць на цалкам падкантрольных функцыянераў[44].
Паводле інфармацыі «Медузы», расійскія ўлады планавалі праводзіць рэферэндумы пад слоганам «Разам з Расіяй» (ён з’яўляўся ў агітацыі ў Запарожскай вобласці, а ў Херсоне прайшоў аднайменны форум). Альтэрнатыўны слоган «Новая Расія», які меў на ўвазе «новую якасць» і больш моцную Расію, не спадабаўся Уладзіміру Пуціну і членам Савета Бяспекі[37]. За агітацыйную падрыхтоўку да рэферэндумаў адказвала група «ІМА-Кансалтынг», звязаная з першым намеснікам кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта Аляксеем Громавым[36][11][39].
Як адзначалі крыніцы «Медузы», спешнае рашэнне аб правядзенні рэферэндумаў 23—27 верасня было прынята Пуціным пад уплывам высокапастаўленых прадстаўнікоў сілавога блока. Пры гэтым Кірыенка і яго каманду фактычна адхілілі ад працэсу, а адказнымі за галасаванні былі прызначаныя акупацыйныя адміністрацыі і расійскія спецслужбы, якім патрабавалася проста забяспечыць патрэбную колькасць галасоў за. Самі рэферэндумы суразмоўцы «Медузы», блізкія да расійскіх уладаў, назвалі «рытуалам з вядомым вынікам»[45].
Замежныя назіральнікі, якія прысутнічалі на рэферэндумах, парушылі шматлікія міжнародныя прынцыпы назірання за выбарамі і займаліся не чым іншым, як палітычным актывізмам. Яны не атрымалі запрашэння Украіны для назірання за рэферэндумамі, як мінімум адзін з іх знаходзіўся ў спісе «фальшывых» і «прадузятых» назіральнікаў ад «Еўрапейскай платформы за дэмакратычныя выбары», а набіраліся яны, як і ў выпадку з рэферэндумам аб анексіі Крыма, з ліку звязаных з расійскімі сеткамі ўплыву на Захадзе палітыкаў, журналістаў і актывістаў[46].
Ход галасавання
«Рэферэндумы аб уваходжанні ў склад Расійскай Федэрацыі» ДНР, ЛНР і акупаваных частак Херсонскай і Запарожскай абласцей прайшлі 23—27 верасня 2022 года[47][48].
Акупацыйныя адміністрацыі прымушалі людзей да галасавання: асноўным спосабам збору галасоў быў пакватэрны абыход у суправаджэнні расійскіх вайскоўцаў. Жыхары асцерагаліся галасаваць супраць ці нават адмаўляцца ад удзелу ў рэферэндумах[4]. Жыхарка Энергадара засведчыла выпадак, калі салдаты самі запаўнялі бюлетэні на падставе вуснага апытання[5].
У вызваленым Украінай пасля «рэферэндуму» сяле Шаўчэнкаўка Херсонскай вобласці ўсе апытаныя журналістамі мясцовыя жыхары сказалі, што не галасавалі за «далучэнне» да Расіі[49]. Некаторыя падазраюць, што, нягледзячы на гэта, салдаты запісалі іх галасы як «так». Некаторыя баяліся, што іх застрэляць, калі яны не прагаласуюць[50].
Заяўленыя вынікі галасавання
27 верасня 2022 года ЦВК РФ заявіла аб наступных выніках «рэферэндумаў»: у ДНР за далучэнне да Расіі нібыта склала 99,23 %, у ЛНР — 98,42 %, у Херсонскай вобласці — 87,05 %, у Запарожскай — 93,11 %. Рэальная колькасць асоб, што прагаласавалі, невядомая: Расія не кантралюе цалкам ні адзін з рэгіёнаў, а з многіх населеных пунктаў на акупаванай тэрыторыі з’ехала большасць жыхароў (так, з пасёлка Наватошкаўскае, дзе да пачатку вайны жылі больш за 2000 чалавек, засталіся ўсяго 10)[4].
Ацэнкі
Як адзначалі журналісты Рускай службы Бі-бі-сі, расійскія ўлады анексавалі акупаваныя тэрыторыі Украіны да Расіі на аснове таго ж канстытуцыйнага закона «Аб парадку прыняцця ў РФ і ўтварэння ў яе складзе новага суб’екта РФ», які выкарыстоўваўся і ў 2014 годзе для анексіі Крыма[2]. Пры гэтым рэферэндумы на акупаваных тэрыторыях Украіны, як і крымскі рэферэндум 2014 года, супярэчылі як расійскаму, так і ўкраінскаму заканадаўству[2]. Так, згодна з заканадаўствам РФ, арганізаваць і правесці рэферэндум можна было мінімум за чатыры месяцы, а артыкул 73 украінскай Канстытуцыі агаворваў, што пытанне аб змене тэрыторыі краіны можа вырашацца толькі на ўсеўкраінскім рэферэндуме[2].
Рэферэндумы таксама былі сфальсіфікаваныя[51][52][53] і нелегітымныя: яны прайшлі без паўнавартаснага абмеркавання сярод грамадзян, а пасіўная прапаганда і агітацыя ў непрацяглы перыяд паміж аб’явай і правядзеннем рэферэндумаў была недастатковая, каб лічыцца інфармаваннем або адкрытай дыскусіяй. У Запарожскай і Херсонскай абласцях грамадзян Украіны прымусілі адказваць на тры пытанні пад выглядам аднаго: «Вы за выхад Запарожскай вобласці са складу Украіны, утварэнне Запарожскай вобласцю самастойнай дзяржавы і ўваходжанне яе ў склад Расійскай Федэрацыі на правах суб’екта Расійскай Федэрацыі?» — гэта таксама парушае ўстояныя традыцыі і правілы рэферэндумаў[54].
Рэдактар выдання Republic Міхаіл Мінакоў адзначаў, што неверагоднасць вынікаў рэферэндумаў супярэчыла нават мінімальным стандартам «легалізму», якіх раней прытрымліваліся расійскія ўлады[54]. Эксперт Міжнароднай крызіснай групы (англ.) Алег Ігнатаў казаў, што «„рэферэндумы“ і наступнае далучэнне ўкраінскіх тэрыторый да Расіі абернецца прэцэдэнтам, калі анексаванымі акажуцца яшчэ не захопленыя тэрыторыі.»[2].
Прафесар міжнароднага права юрыдычнай школы Універсітэта ДжорджыіДыяна Мары Аман (англ.) адзначыла, што заявы Расіі аб адпаведнасці праведзеных рэферэндумаў Статуту ААН не адпавядаюць рэчаіснасці, так як права народаў на самавызначэнне, прадпісанае Статутам ААН, з’яўляецца абмежаваным і павінна рэалізоўвацца першапачаткова мірнымі сродкамі, чаго не было ў выпадку з Украінай і «рускім этнасам»[7].
Адным з адказаў міжнароднай супольнасці на правядзенне рэферэндумаў стаў запланаваны восьмы пакет санкцый ЕС, які ўключае дадатковыя забароны на імпарт расійскай прадукцыі і экспарт тэхналогій, а таксама закладвае прававую аснову для абмежавання цэн на расійскую нафту[58].
Рэакцыя
Многія эксперты і прадстаўнікі міжнароднай супольнасці лічаць рэферэндумы нелегітымнымі, называючы іх «фальшывымі» (sham[59][60]), «так званымі рэферэндумамі»[61][62], «псеўдарэферэндумамі»[63], а таксама «медыйнымі практыкаваннямі»[64].
АБСЕ назвала рэферэндумы незаконнымі, паколькі яны парушаюць украінскае заканадаўства і міжнародныя стандарты і праводзяцца ў зоне баявых дзеянняў[68].
Генеральны сакратар НАТАЕнс Столтэнберг напісаў у Твітэры: «Фальшывыя рэферэндумы не маюць легітымнасці і не мяняюць характар агрэсіўнай вайны Расіі супраць Украіны. Гэта далейшая эскалацыя вайны Пуціна»[69].
Прэзідэнт ТурцыіРэджэп Таіп Эрдаган падтрымлівае канструктыўныя адносіны як з НАТА, так і з Расіяй, але асудзіў спробу незаконнага рэферэндуму, зрабіўшы публічную заяву, у якой гаварылася: «Такія незаконныя факты, што адбыліся, не будуць прызнаныя міжнароднай супольнасцю. Наадварот, яны ўскладняць намаганні па ажыўленні дыпламатычнага працэсу і ўзмацняць нестабільнасць»[77].
Міністр замежных спраў ВялікабрытанііДжэймс Клеверлі заявіў, што ў Вялікабрытаніі ёсць доказы таго, што расійскія афіцыйныя асобы ўжо ўстанавілі мэты для «выдуманай яўкі выбаршчыкаў і ўзроўня ўхвалення гэтых фальшывых рэферэндумаў»[78].
Прэзідэнт ЗШАДжо Байдэн з нагоды рэферэндуму заявіў, что гэта «фальшывы» рэферэндум аб анексіі ўжо акупаваных Расіяй тэрыторый на ўсходзе Украіны[79].
Кіраўнік МЗС СербііНікола Селакавіч заявіў, што Сербія не прызнае рэферэндумы, так як яны супярэчаць статуту ААН і прынцыпам міжнароднага права з аднаго боку, а з іншага — ўнутранай палітыцы Сербіі, накіраванай на захаванне тэрытарыяльнай цэласнасці і суверэнітэту[80]. Пазней прэзідэнт СербііАляксандр Вучыч афіцыйна заявіў, што Сербія не прызнае вынікі «рэферэндумаў на часткова акупаваных тэрыторыях»[81].
Афіцыйны прадстаўнік МЗС Казахстана Айбек Смадыяраў заявіў, што Казахстан не прызнае рэферэндумы аб далучэнні да Расіі новых украінскіх тэрыторый. Ён нагадаў пра міжнароднае права і статут ААН, у якіх таксама сказана пра тэрытарыяльную цэласнасць дзяржаў і адказнасць краін за падтрыманне міру[82][83][84].
МЗС Грузіі асудзіў рэферэндумы, пацвердзіўшы падтрымку суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны[85].
У Міністэрстве замежных спраў і еўрапейскай інтэграцыі Малдовы заявілі, што Малдова «рашуча асуджае гэтак званыя плебісцыты, незаконна арганізаваныя Расійскай Федэрацыяй у акупаваных тэрыторыях Херсонскай, Запарожскай, Данецкай і Луганскай абласцях, якія ўяўляюць сабой грубае парушэнне асноватворных прынцыпаў міжнароднага права»[86].
«Ізраіль прызнае суверэнітэт і тэрытарыяльную цэласнасць Украіны і не прызнае вынікі рэферэндумаў ва ўсходніх акругах». Такую заяву зрабіла 27 верасня 2022 года МЗС Ізраіля наконт праведзенага рэферэндуму[87].
Пастаянны прадстаўнік Бразіліі пры ААН Раналда Коста Філью заявіў, что «неразумна меркаваць, што насельніцтва ў раёнах канфлікту можа свабодна выказваць сваю волю»[23].
Пастаянны прадстаўнік Мексікі пры ААН Хуан Рамон дэ ла Фуэнтэ заявіў, што любая спроба змяніць межы Украіны з дапамогай пагроз і іншых сродкаў парушае міжнароднае права[23].
Махамед Абушахаб, намеснік пастаяннага прадстаўніка Аб’яднаных Арабскіх Эміратаў пры ААН, заявіў, што рэферэндумы на акупаванай Расіяй тэрыторыі Украіны ўскладняць мірныя перамовы паміж Расіяй і Украінай[23].
Прэм’ер-міністр ІталііМарыа Драгі ў тэлефоннай размове з прэзідэнтам Украіны Уладзімірам Зяленскім заявіў, што яго краіна ніколі не прызнае незаконныя рэферэндумы[88].
Міністр замежных спраў ЭстонііУрмас Рэйнсалу паведаміў: «Мы ніколі не прызнаем вынікі юрыдычна нікчэмных расійскіх „рэферэндумаў“ і незаконную анексію тэрыторый Украіны»[89].
МЗС Узбекістана заявіла, што Рэспубліка Узбекістан нязменна адданая павазе тэрытарыяльнай цэласнасці іншых дзяржаў[90].
МЗС Ірана у кантэксце «рэферэндумаў» заявіў пра «неабходнасць поўнага выканання прынцыпу тэрытарыяльнай цэласнасці краін»[91].
Прэзідэнт ПольшчыАнджэй Дуда заявіў, што рэферэндумы нічога не вартыя і Польшча не прызнае іх вынікі[92].
Гаральд Адлай Аг’еман, пасол і пастаянны прадстаўнік Ганы пры ААН у Нью-Ёрку, заявіў, што міжнародная супольнасць «не можа працягваць жыць у паралельных сусветах», і заклікаў Расію паважаць суверэнітэт Украіны[23].
Міністэрства замежных спраў КНДР паведаміла, што краіна падтрымлівае анексію ўкраінскіх тэрыторый, прызнаўшы рэферэндумы[93].
↑Tymur Korotkyi, Nataliia Hendel (2018). "The Legal Status of the Donetsk and Luhansk "Peoples' Republics"". In S. Sayapin, E. Tsybulenko (рэд.). The Use of Force against Ukraine and International Law. pp. 145–170. doi:10.1007/978-94-6265-222-4_7.
↑Michael E. Miller and Anastacia Galouchka. In one Ukrainian village, occupation ended — and the feud began(нявызн.). The Washington Post. — «No villagers told The Post they voted in favor — not even those who allegedly supported the occupation. But several said they suspected soldiers recorded their votes as “yes” because they had taken the money.
Tetiana convinced the soldiers her religion did not allow her to vote — a stretch given she voted for Volodymyr Zelensky for president in 2019.
When the soldiers knocked on Halyna’s door, she began to cry. She felt that voting for Russia would betray her son, but she feared voting no. “They’ll shoot me if I don’t vote,” she said. Her husband intervened, accusing the soldiers of impersonating election officials, and they left without signatures.» Архівавана з першакрыніцы 8 лістапада 2022. Праверана 8 лістапада 2022.
.svg){kind=small}
