Царква Святых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базыльян (Брэст)

Царква Святых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базыльян
	Славутасць
Царква Святых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базыльян
	; Ансамбль базыльянскага манастыра. Рэканструкцыя сілуэту царквы св. Пятра і Паўла. Від з паўднёва-усходняга боку (І. Лаўроўская)
	52°05′00″ пн. ш. 23°39′32″ у. д.HGЯO
Краіна	Беларусь
Месцазнаходжанне	Брэст;
Канфесія	каталіцкая ўсходняга абраду
Епархія	Уладзімірская і Берасцейская епархія
Ордэнская прыналежнасць	Базыльяне
Архітэктурны стыль	Барока
Дата заснавання	XVII стагоддзе
Будаўніцтва	1760-я — 1774
Стан	падмуркі
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Царква Святых Апосталаў Пятра і Паўла і манастыр базыльян — уніяцкі культавы комплекс у Брэсце. Знаходзіўся на месцы старажытнага археалагічнага Берасця, на Базыльянскай вуліцы. Помнік архітэктуры барока. Манастыр зачынены і знішчаны ў 1830—40-х гадах у сувязі з будаўніцтвам Брэсцкай крэпасці, царква была перабудавана ў Белы палац і ў такім выглядзе пра існавала да 1953 года, калі была разабраная да падмуркаў.

Гісторыя

Запрошаныя сюды ўніяцкім мітрапалітам Язэпам Руцкім манахі-базыльяне аселі ў 1629 годзе, калі пастанавілі на пятым генеральным капітуле ордэна ў Жыровічах пастанавілі заснаваць у Берасці базыльянскі манастыр. Прыняты дакумент абавязваў протаархімандрыта базыльянскага закона каб той, «усмотревши, где способное мейсце, в месте Бересцейском пляц купил и потом на нем церковь и монастырок… збудовал: ажэбы зараз, прынамней иноков два там мешкало, которые её способили на материю: цэглу, вапну и дерево до выставення парадное цэркви и монастыря…»^[1]. У 1629 годзе кіеўскі ўніяцкі мітрапаліт Язэп Руцкі і харунжы берасцейскі Габрыэль Яленскі зрабілі фундуш на заснаванне ў Берасці манастыра для базыльянаў Літоўскай Кангрэгацыі Святой Тройцы. Месца для яго выбралі на былым пажарышчы, непадалёку ад кафедральнай царквы Святога Мікалая, дзе ў 1596 годзе абвясцілі Брэсцкую царкоўную унію. На момант набыцця пляца пад царкву і манастыр ім валодалі два берасцейскія мытнікі — іўдзеі Шмуль Майжашовіч і Лейзер Лазаровіч. Пляц абмяжоўваўся з паўднёвага боку Кафедральнай плошчай, з усходняга — абарончым ровам і Віленскай брамай, з поўначы і захаду — вуліцамі Яўрэйскай і Базыльянскай^[1]. Да 1631 года скончылася будаўніцтва драўляных царквы і манастыра^[2] з П-падобным у плане 1-павярховым жылым корпусам^[3]. Манастыр св. Пятра і Паўла ў Берасці ўвайшоў у склад Літоўскай Кангрэгацыі Святой Тройцы Ордэна базыльянаў.

Першапачатковы ўклад манастыра, забяспечаны 30 тыс. злотых чыншу з уладанняў Габрыэля Яленскага, у 1687 годзе на 20 тыс. злотых павялічыў Казімір Валовіч, абозны вялікі літоўскі^[1]. Пры манастыры існавалі шпіталь і рэзідэнцыя епіскапа. У крыніцах захаваліся імёны ігуменаў манастыра: Нікадзім Кашыц (1711), Іасафат Рагінскі (1712), Сцяпан Ліцвінка (1723), Ян Альшэўскі (1730), Дыянісій Дамброва-Остым (1757, 1759)^[4].

Будаванне новай мураваной базыльянскай царквы Святых Апосталаў Пятра і Паўла пачалося за ігуменам а. Дыянісіем Дамбровам, у 1762—1766 гадах «за кошт сродкаў і старанняў правінцыі Літоўскай». У 1774 годзе, калі ігуменам быў а. Яўхім Кучынскі, у сувязі з пачаткам палітычнага крызісу ў Рэчы Паспалітай будоўлю незавершанай (без вежаў і ўласцівых для барока шчытоў^[5]) мураванай царквы мусілі былі тэрмінова закансерваваць да лепшых часоў і асвяціць. Царква была сімвалічна асвячоная ў імя вярхоўных апосталаў Св. Пятра і Паўла кобрынскім архімандрытам а. Луцыдам Вейраловічам^[1]^[5].

Манастыр неаднойчы выбіраўся месцам правядзення генеральнага капітула Ордэна базыльянаў. Такія пасяджэнні адбываліся ў Берасці ў 1747, 1751, 1759, 1772 гадах^[4].

Пасля забароны езуітаў у 1775 годзе берасцейскім базыльянам перадалі калегіум езуітаў, таксама яны апекаваліся парафіяльнай школай, якую заклалі пры спрыянні князя Адама Чартарыйскага і ўтрымлівалі за кошт горада^[4]. Школа, якая дзейнічала пры манастыры, упершыню ўпамінаецца ў 1670 годзе Пахомам Агілевічам, генеральным вікарыем протаархімандрыта Ордэна базыльянаў.

Пад уладай Расійскай імперыі

Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе царква і манастыр базыльянаў працягвалі дзейнічаць. У 1819 годзе правінцыял базыльянаў Цэзарый Камінскі апісваў стан святыні наступным чынам: «…фасад яе, узнесены з муру з дзвюма вежамі і чатырма пілястрамі… дасёлета незакончаны з-за сціплай фундацыі». Аднак нават у няскончаным выглядзе царкву называюць адной з найбольш цікавых базыльянскіх святыняў, збудаваных на тэрыторыі Літоўскай правінцыі Ордэна базыльянаў у трэцяй чвэрці XVIII стагоддзя^[1]. У 1823 годзе ўпамінаюцца дзве вежы над царквой.

1835 г.
Перабудаваная царква Святых Пятра і Паўла на копіі М. Г. Жашкова карціны М. Залескага «Крэпасць Брэст-Літоўск у 1840 г.»
Фасад. 1843 г.
Разрэз. 1843 г.

Пасля скасавання уніі тут месціўся праваслаўны Дабравешчанскі манастыр з аднайменнай хатняй царквой (на 3-м паверсе манастырскага комплекса). Пэўны час пасля скасавання з-за пажару тут месціўся таксама Сімяонаўскі манастыр^[3].

Манастыр базыльянаў зачынены і знішчаны ў сувязі з будаўніцтвам у 1830—40-х гг. крэпасці^[3]. Царкву перабудавалі ў 1840 годзе пад афіцэрскі клуб, які атрымаў назву «Белы палац», схаваўшы за класіцыстычным мурам хвалісты фасад, паднялі муры сакрысцій і правага бакавога нефу.

Найноўшы час

У Другую сусветную вайну будынак царквы пацярпеў падчас баявых дзеянняў. У 1950-я гады вайсковыя ўлады загадалі разабраць гэты помнік да падмуркаў на цэглу. У 1972 годзе рэшткі падмуркаў былі закансерваваны як аб’ект, які прадстаўляе моц абароны крэпасці ў чэрвені 1941 года^[5].

Архітэктура

Касцёл — твор архітэктуры барока: 3-нефавая 2-вежавая базіліка з паўкруглай апсідай і бакавымі сакрысціямі. У адну лінію з фасадам храма быў пастаўлены мураваны 2-павярховы корпус 5-класнага вучылішча. Галоўны фасад меў хвалісты абрыс^[3], які распаўсюдзіўся ў Вялікім Княстве Літоўскім ад віленскага касцёла візітак^[ru] (1727)^[5], дыяганальна пастаўленыя пілоны і ордарная пластыка (высокія пілястры на магутным руставаным цокалі) стваралі яго аб’ёмна-прасторавую структуру^[3]. Адметна, што новую мураваную царкву, насуперак ранейшай усходняй традыцыі, арыентавалі алтаром у кірунку да Іерусаліма, у бок Магілы Гасподняй^[1].

Выкарыстаныя прыёмы пабудовы прасторавай кампазіцыі царквы Св. Пятра і Паўла, пластыка яе формы сугучны пластычным фасадам сабора Св. Юра ў Львове (1744—1758), базыліянскай царквы ў Беразвеччы (1750—1767) ці касцёла Св. Яна у Вільні (1731—1748), выкананага архітэктарам Янам Крыштафам Глаўбіцам. У той жа час, у параўнанні з завершанымі (і захаванымі да сёння) сакральнымі збудаваннямі, бачна, што архітэктура берасцейскай базыльянскай царквы спалучала з экспрэсіўнасцю форм барока аскетызм і стрыманасць элементаў. Найбольш аскетычны дарычны архітэктанічны парадак, які выкарыстоўваўся менавіта для храмаў, асвячаных у імя Св. апосталаў Пятра і Паўла, падкрэсліваў памкненні базыліян да ўбоства^[5].

Унутраная прастора храма, у адрозненне ад фасада была бліжэй да завяршэння^[5]. Галоўны неф, вышыня якога дасягала 14,9 метраў^[5], быў перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі на падпружных арках, абапёртых на прафіліраваныя пілоны і прысценныя пілястры^[3], бакавыя нефы — крыжовымі на падпружных арках скляпеннямі^[6]. Кожны з апорных слупоў падзялялі 8 пілястраў складанага профіля. Царква асвятлялася праз 12 верхніх і 8 ніжніх вокнаў, адно з якіх — вялікае — мелася ў прэзбітэрыі, які быў нязначна ніжэйшы за галоўны неф^[5]. Пры ўваходзе ў нартэксе былі ўстроены хоры з пластычным, хвалістага абрысу парапетам^[3]. Інтэр’ер царквы, які быў цалкам атынкаваны і пафарбаваны, месцамі аздабляўся дэкаратыўнай ляпнінай. Дакладна вядома, што ляпніна падкрэслівала важнейшыя элементы галоўнага неф: музычныя хоры, размешчаныя над бабінцам, і насупраць яго — першы ярус галоўнага алтара Хрыста Збавіцеля, які дасягаў скляпення царквы^[5]. Галоўны алтар 2-яруснай архітэктанічнай ордарнай кампазіцыі з’яўляўся апафеозам дэкаратыўнага ўбрання інтэр’ера^[3]. Частка алтара была зроблена з дрэва і аздоблена расліннай разьбою, вазонамі і выявай Св. Духа. У ім — абраз, што меў у вышыню 1 1/4 локця і прадстаўляў Св. Тройцу з выявай Св. Духа ў выглядзе голуба ў залатых праменнях^[5]. З папярэдняга драўлянага храма былі перанесены 6 драўляных кулісных алтароў^[3], адзін з якіх — Дзевы Марыі — знаходзіўся ў капліцы, размешчанай пры ўваходзе, пад правай вежай^[5].

Манастыр

Манастырскі корпус — П-падобны ў плане 1-павярховы будынак, які стаяў ззаду царквы. Меў галерэйны план.

Побач з царквой знаходзіўся 2-павярховы прамавугольны ў плане будынак школы, накрыты высокім вальмавым дахам з нізкай дэкаратыўнай вежачкай у цэнтры.

Цікавыя факты

Адзін з абразоў, вывезеных навуковай экспедыцыяй у 1960-я гг. з пакінутай уніяцкай царквы пад Кобрынам, паказвае Тройцу (новазаветную) з выявай Святога Духа ў выглядзе голуба ў залатых праменнях. На абразе намаляваныя выявы шэрагу цэркваў, сярод якіх верагодна тыя, што будаваліся базыльянамі ў Літоўскай правінцыі Насвяцейшай Тройцы: Берасцейскага, Кобрынскага і Тараканскага манастыроў^[5].