Брачыслаў Ізяславіч
Брачыслаў Ізяславіч (ст.-рус. Брѧчиславъ сн҃ъ Изѧславль; 990-я — 1044) — князь полацкі (1003—1044)[5]. Першы полацкі князь, які пэўна атрымаў уладу як спадчыну бацькі, што замацоўвала Полацк за яго нашчадкамі — полацкім княжацкім родам. Пашырыў тэрыторыю княства, далучыў землі паміж Дзвіной і Дзіснай, паміж Дзвіной і Дняпром (з Віцебскам), і вакол возера Усвят (з Усвятам), заснаваў шэраг «гарадоў». БіяграфіяПаходжанне і імяСын полацкага князя Ізяслава Уладзіміравіча. Названы паводле схемы створанай дзедам — Уладзімірам Святаславічам, для называння ўласных сыноў — двухасноўным імем, дзе другая аснова -слаў, напэўна, адсылала да імя кіеўскага князя Святаслава Ігаравіча. Магчыма, ад брачы- (ст.-рус. бряцати — бразгаць) і -слаў- (параўн.: слава)[6] і мае сэнс «той, хто бразгае (гучыць) славай». Такога імя не было сярод сыноў Уладзіміра і пазней яно ўжывалася ў асноўным сярод Ізяславічаў Полацкіх. Хроснае імя невядома. Пачатак княжанняЗаняў полацкі сталец малалетнім, магчыма, па смерці свайго брата Усяслава Ізяславіча (990-я — 1003), але парадак іх старшынства цяпер невядомы і дыскусійны. Атрыманне княжання адбылося пры жыцці дзеда — Уладзіміра Святаславіча. Пачаў самастойнае княжанне з дасягненнем дарослага ўзросту. Да 1020 года пра дзейнасць Брачыслава нічога не вядома, магчыма, яна не выходзіла за межы Полацкай зямлі. Напэўна, да 1015 года, калі памёр вялікі князь кіеўскі Уладзімір, якому было падпарадкавана Полацкая княства, асноўная дзейнасць тым часам падлетка князя Брачыслава была скіравана на ўнутраныя задачы. Пасля смерці Уладзіміра стабільнасць Кіеўскай дзяржавы была парушана, разгарнулася барацьба за ўладу, у 1015—1019 гадах сыны Уладзіміра аспрэчвалі паміж сабою бацькаў сталец. Напэўна тады маглі скласціся умовы для рашэння Брачыславам пра захоп поўнага кантролю над дзвінскімі адгалінаванні шляху «з варагаў у грэкі». Паход на НоўгарадУ 1020 годзе, паводле ісландскай «Сагі аб Эймундзе», Яраслаў замацаваўся ўжо на кіеўскім стальцы і запатрабаваў ад Брачыслава перадачы памежных валасцей. Брачыслаў, па радзе Эймунда Хрынгсана, кіраўніка варажскай дружыны на службе ў Полацку, не чакаючы нападу Яраслава, пайшоў на Ноўгарад, разрабаваў горад і вывеў у Полацк шмат палонных. Адносна таго, што адбылося далей, у крыніцах даюцца розныя звесткі. Паводле «Аповесці мінулых часоў» (XII ст.), Брачыслаў разрабаваў Ноўгарад і з палоннымі вярнуўся ў Полацк, а ўжо потым Яраслаў сустрэў Брачыслава на шляху з Ноўгарада на рацэ Судаміры[5] (звычайна атаясняюць з Судомай у Пскоўская вобласці Расіі), прычым трапіў туды з Кіева за 7 дзён, разбіў у бітве, адабраў здабычу:
Пасля гэтага, паводле Наўгародскага IV летапісу, Яраслаў аддаў Брачыславу два горада — Віцебск (Видбеск) і Усвят (Въсвячь, цяпер у Пскоўскай вобласці Расіі)[5], якія ў сувязі з гэтым упершыню згаданы летапісам. Паводле ж Сагі, праз пасрэдніцтве Інгегерд паміж Брачыславам і Яраславам быў заключаны мір, паводле якога Яраслаў атрымліваў Наўгародскую зямлю, а Брачыслаў атрымліваў у дадатак да Полацкай зямлі столькі, каб яго ўладанні павялічыліся ўдвая. Астатняй часткай Русі з цэнтрам у Кіеве князі дамовіліся валодаць разам, а сваім намеснікам прызначалі Эймунда. Магчыма, роля Інгегерд у падзеях перабольшана аўтарам сагі. Сага не паведамляе якія менавіта землі атрымаў Брачыслаў. Напэўна, маглі мецца на ўвазе тыя самыя Віцебск і Усвят, на думку Вольгі Ляўко, тады Брачыслаў мог атрымаць і Менск. Княжанне пасля 1020 годаСупольнае ўладанне Руссю, магчыма, пацвярджаецца тым, што Яраслаў з 1020 года жыў не ў Кіеве, а ў Ноўгарадзе. А ў Кіеве тым часам быў «Брачыславаў двор» і «двор мужоў Яраслававых». Аднак, двуумвірат, калі існаваў, трываў нядоўга, не далей за 1024/1025 гады, калі брат Яраслава -- князь Мсціслаў Уладзіміравіч, атрымаў землі на левым беразе Дняпра.[8] З таго часу Яраслаў пачаў жыць у Кіеве, але Брачыслаў, магчыма, атрымаў нейкую кампенсацыю, бо яны захоўвалі саюз.  За часам Брачыслава пашырыўся Полацк, дасягнуўшы 40 гектараў агульнай плошчы; каля 1030-х гадоў быў пабудаваны вялікі вакольны горад, сцяна якога была знойдзена падчас археалагічных раскопак[9]. Таксама пашырылася межы Полацкай зямлі, не толькі дарамі Яраслава, але і за кошт зямель балтаў — латгалаў і літоўцаў. Імаверна, з Брачыславам звязана будаўніцтва памежных умацаванняў — гарадзішчаў у Браславе[5] (цяпер Віцебскай вобласці), на азёрах Дрысвяты і Мядзел, каля вёскі Браслаў на возеры Сівір (20 км на паўночны ўсход ад Краслаўкі, цяпер Латвія), каля вёскі Браслава (цяпер Абрэнскі раён, Латвія), каля вёскі Браслаўль (15—20 км на поўнач ад Оршы, Віцебская вобласць)[10]. Такім чынам у перыяд княжання Брачыслава Полацкае княства значна пашырылася, узмацніла свае пазіцыі на гандлёвых шляхах праз кантроль над волакамі каля Віцебска і Усвята, а таксама ў ніжнім цячэннем Дзвіны. Спрэчныя пытанніЧас Брачыслава Ізяславіча — 1021—1044 гады — адзін з самых недаследаваных у беларускай гісторыі. Брак крыніц дае магчымасць толькі для гістарычных рэканструкцый і гіпотэз. Адным з падобных дапушчэнняў лічыцца тое, што менавіта Брачыслаў заснаваў горад Браслаў. Аднак археалагічныя даныя толькі ўказваюць на XI ст. як на час заснавання горада і не даюць дакладнага часу пабудовы Браслава ў межах стагоддзя[11], але паходжанне назвы горада ад імя заснавальніка — князя Брачыслава выглядае пераканаўчым, хоць застаецца магчымасць сувязі з латышскім brasla «брод». Няма звесткі пра ўдзел Брачыслава ў гэты час у кіеўскіх справах. Задаволіўшы свае памкненні на ўсходзе княства, Брачыслаў развівае заходні напрамак дзейнасці — падтрымку крывіцкай каланізацыі і пашырэнне сваёй улады на балцкія плямёны[12]. Пра маштабы гэтай дзейнасці Брачыслава таксама казаць цяжка, але, заснаваннем Браслава як крэпасці на балта-славянскім памежжы мог быць пакладзены пачатак умацавання Полацкім княствам сваёй заходняй мяжы. Пра неабходнасць гэтых мерапрыемстваў могуць сведчыць сляды пажарышча першай паловы XI ст. на гарадзішчы Браслава[13] і перапыненне жыццядзейнасці на ўмацаваным паселішчы Гарадзец на Мнюце, датаванае тым жа часам[14], што можа сведчыць пра ваенныя сутыкненні з балцкімі плямёнамі на захадзе. Далейшыя мерапрыемствы ў гэтым кірунку звязваюць з абарончай лініяй на мяжы з балцкімі плямёнамі — заснаваннем умацаваных пунктаў Маскавічы, Рацюнкі, Дрысвяты[15]. Адным са спрэчных ёсць пытанне пра далучэнне Менскай воласці да Полацкага княства. Адны навукоўцы выказвалі думку, што Полацк распаўсюдзіў даніну на паўночных дрыгавічоў (асноўнае насельніцтва Менскай воласці) ужо ў канцы X ст.[16], іншыя, наадварот, лічылі, гэтыя зямлі былі спрэчнымі паміж Тураўскім і Полацкім княствамі, і да часу княжання Усяслава Брачыславіча тураўскія князі не збіралі тут даніну, таму канчаткова далучыў да Полацкага княства землі на поўнач ад Менска толькі Усяслаў да 1063 года[17]. Найбольш абгрунтавана гэта пытанне выклаў Юрый Заяц, ён паказваў, што ваенная прысутнасць крывічоў у вярхоўях Свіслачы назіраецца ўжо ў першай палове — сярэдзіне X ст.[12]. Заяц думаў, што Менская воласць трапіла пад уладу Полацка праз перадачу яе Яраславам Брачыславу ў 1024 годзе, каб замацаваць саюз для супрацьстаяння з Мсціславам[18]. Уключэнне Менскай воласці ў склад Полацкага княства, напэўна, адбылося ў час княжання Брачыслава, але з роўнай імавернасцю як ў 1024 годзе, так і ў 1026, і ў 1038—1044 гадах[12], калі кіеўскі князь Яраслаў здзейсніў некалькі паходаў супраць літоўцаў і яцвягаў, удзел Брачыслава ў якіх дапускаюць некаторыя навукоўцы[19]. Калі лічыцца з тэзісам Міколы Ермаловіча, што паходы Яраслава супярэчылі інтарэсам Полацка на Панямонні[20], то як паплечнік Яраслава па барацьбе з балцкімі плямёнамі Брачыслаў мог атрымаць Менскую воласць як ўзнагароду за ўдзел у паходах, або перадача Менскай воласці выглядае як жаданне пазбегнуць вайны з Полацкім княствам ва ўмовах узнікнення супярэчнасцей на Панямонні[12]. Сям’яІпацьеўскі летапіс ускосна згадвае жонку Брачыслава ў 1044 годзе, якая нарадзіла сына Усяслава «ад чарадзейства». Магчыма, Брачыслаў назваў свайго сына ў імя брата — Усяслава Ізяславіча[21]. Княжацкі знакКняжацкі знак Брачыслава Ізяславіча не вядома. На думку Сяргея Бялецкага, Брачыслаў ужываў знак трызуба з крыжападобнай вяршыняй цэнтральнага зубца і ножкай, якая абапіраецца на крыж. То-бок мадыфікаваным княжацкім знакам, які прыпісваюць яго бацьку Ізяславу Уладзіміравічу, праз дапоўнене ножні крыжом. Падобны знак захаваўся на сцяне Кіеўскага Сафійскага сабора (графіці XI ст.) і на рукаятцы з археалагічных раскопак Ізмерскага паселішча X—XI ст. (Спаскі раён, Татарстан, Расія)[22]. У культуры і памяці
ЗаўвагіКрыніцы
Літаратура
Спасылкі
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.jpg)
Portal di Ensiklopedia Dunia
