Карлікавая планета

Ка́рлікавая планета — нябеснае цела ў Сонечнай сістэме, якое адпавядае наступным чатыром умовам^[1]^[2]:

круціцца па арбіце вакол Сонца;
мае дастатковую масу для таго, каб пад дзеяннем сіл гравітацыі падтрымліваць гідрастатычную раўнавагу і мець шарападобную форму;
не можа расчысціць прастору каля сваёй арбіты ад іншых аб’ектаў;
не з’яўляецца спадарожнікам планеты.

Гэты тэрмін быў прыняты МАС 24 жніўня 2006 года ў рамках больш дэталёвай класіфікацыі цел, якія абарачаюцца вакол Сонца, на 3 катэгорыі. Целы, досыць вялікія для таго, каб ачысціць арбіту вакол сябе, вызначаныя як планеты, а недастаткова вялікія, каб дасягнуць нават гідрастатычнай раўнавагі, — малымі целамі Сонечнай сістэмы. Зыходзячы з азначэння, катэгорыя карлікавых планет з’яўляецца самастойнай катэгорыяй, а не падмноствам катэгорыі планет. Таксама тэрмін карлікавая планета не адносіцца да іншых планетных сістэм^[3].

Спіс карлікавых планет

МАС афіцыйна назваў тры целы, якія адразу атрымалі класіфікацыю карлікавых планет^[4]. Тэрмін «карлікавая планета» варта адрозніваць ад паняцця «малая планета», якім называюць таксама і астэроіды. Афіцыйна тэрмін «малая планета» больш не выкарыстоўваецца, застаючыся данінай гісторыі.

**Карлікавыя планеты**
Назва	Цэрэра	Плутон	Эрыс («2003 UB₃₁₃», «Ксена»/«Зена», «Ліла»)
Нумар па MPC	1	134340	136199
Раён Сонечнай сістэмы	Пояс астэроідаў	Пояс Койпера	Пояс Койпера — рассеяныя аб’екты
Дыяметр	975×909 км	2306±20 км	2400±100 км
Маса ў кг адносна Зямлі	9,5 × 10²⁰ кг 0,00016	1,305 × 10²² кг 0,0022	~1,67 × 10²² кг^[5] 0,0028
Сярэдні экватарыяльны радыус* у км	0,0738 471	0,180 1148,07	0,19 ~1200
Аб’ём*	0,00042	0,005	0,007
Шчыльнасць (у т/м³)	2,08	2,0	2,1
Паскарэнне свабоднага падзення на экватары (у м/с²)	0,27	0,60	~0,68
Першая касмічная скорасць (у км/с)	0,51	1,2
Перыяд абарачэння (сутак) (у Сідэрычных сутках)	0,3781	−6,38718 (retrograde)
Радыус арбіты^* (а. а.) semi-major axis у км	2,5—2,9 2,766 413 715 000	29,66—49,30 39,48168677 5 906 376 200	37,77—97,56 67,6681 10 210 000 000
Арбітальны перыяд^*(гадоў) (у Сідэрычных гадах)	4,599	248,09	557
Сярэдняя арбітальная скорасць (у км/с)	17,882	4,666	3,437
Эксцэнтрысітэт арбіты	0,080	0,24880766	0,44177
Нахіл арбіты	10,587°	17,14175°	44,187°
Нахіл плоскасці экватара да плоскасці арбіты	4°	119,61°
Сярэдняя тэмпература паверхні (у К)	167	40	30
Колькасць натуральных спадарожнікаў	0	2	1
Дата адкрыцця	1 студзеня 1801	18 лютага 1930	21 кастрычніка 2003

* Значэнне ў параўнанні з Зямлёй.

Іншыя кандыдаты

Дадаткова, існуюць некалькі цел, якія патэнцыяльна могуць кваліфікавацца як карлікавыя планеты. З такіх аб’ектаў у табліцы ніжэй пералічаныя тыя, чый дыяметр большы ці найбольш імаверна большы за 750 км:

**Імаверныя прэтэндэнты на статус карлікавай планеты:**
Назва	Катэгорыя	Дыяметр	Маса
Орк	Плуціна	840—1880 км	6,2—7,0 × 10²⁰ кг
Седна	Аб'ект рассеянага дыска	1180—1800 км	1,7—6,1 × 10²¹ кг
Квавар	К'юбівана	989—1346? км	1,0—2,6 × 10²¹ кг
2002 TC₃₀₂	Аб'ект рассеянага дыска	~1200 км	невядомая
Варуна	К'юбівана	~936 км	~5,9 × 10²⁰ кг
2002 UX₂₅	К'юбівана	~910 км	~7,9 × 10²⁰ кг
2002 TX₃₀₀	К'юбівана	<900 км	невядомая
Іксіён	К'юбівана	<822 км	невядомая

Статус Харона, які раней разглядаўся як спадарожнік Плутона, застаецца нявызначаны, бо ў цяперашні час няма дакладнага азначэння па размежаванні планет са спадарожнікам ад падвойных карлікавых планетных сістэм. Праект рэзалюцыі (5)^[3], апублікаваны МАС, указвае, што Харон павінен разглядацца як планета, таму што:

Харон сам па сабе адпавядае крытэрыям па памерах і форме для статусу планеты (у тэрмінах апошняй рэзалюцыі — для статусу карлікавай планеты).
Харон, па прычыне яго вялікай масы ў параўнанні з Плутонам, абарачаецца з Плутонам вакол агульнага цэнтра мас, размешчанага ў космасе паміж Плутонам і Харонам, а не вакол кропкі ўнутры Плутона.

Гэтага азначэння, аднак, няма ў канчатковым рашэнні МАС. Невядома таксама, ці з’явіцца яно ў будучыні. Калі падобнае азначэнне не будзе ўхвалена, Харон будзе разглядацца як карлікавая планета.

Другі, трэці і чацвёрты найбуйнейшыя аб’екты ў поясе астэроідаў (Веста, Палада і Гігея) павінны будуць класіфікавацца як карлікавыя планеты, калі акажацца, што іх форма вызначаецца гідрастатычнай раўнавагай. Да цяперашняга часу гэта пераканаўча не даказана^[6].

Памер і маса карлікавых планет

Ніжняя і верхняя граніцы памеру і масы карлікавых планет не ўказаныя ў рашэнні МАС. Няма строгіх абмежаванняў на верхнія граніцы, і аб’ект большы ці масіўнейшы чым Меркурый з неачышчанымі абласцямі арбіты можа класіфікавацца як карлікавая планета.

Ніжняя граніца вызначаецца паняццем гідрастатычна раўнаважнай формы, аднак памер і маса аб’екта, які дасягнуў такой формы, невядомыя, і эмпірычныя назіранні наводзяць на думку, што могуць моцна адрознівацца ў залежнасці ад саставу і гісторыі аб’екта. Першакрыніца папярэдняга рашэння МАС, якое вызначае гідрастатычна раўнаважную форму, прымяняецца «да аб’ектаў з масай больш 5 × 10²⁰ кг і дыяметрам больш 800 км»^[3], аднак гэта не ўвайшло ў канчатковае рашэнне 5A, якое было ўхвалена.

Па меркаванні некаторых астраномаў, новае паняцце азначае з’яўленне яшчэ 45 новых карлікавых планет^[7]^[8].

Зноскі

↑ Паводле азначэння Міжнароднага астранамічнага саюза (МАС), афіцыйнай навуковай арганізацыі па астранамічных найменнях і класіфікацыі.
↑ IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes Архівавана 25 кастрычніка 2007..
↑ ^а ^б ^в Draft Resolution 5 for GA-XXVI: Definition of a Planet (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2006. Праверана 20 сакавіка 2011.
↑ IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 25 кастрычніка 2007. Праверана 20 сакавіка 2011.
↑ Brown, M. E. et al. 2006. Satellites of the Largest Kuiper Belt Objects. Astrophysical Journal, 639:L43—L46 More accurate work based on Dysnomia’s orbit in preparation.
↑ Three new planets may join solar system (нявызн.). New Scientist (16 жніўня 2006).
↑ Nine Planets Become 12 with Controversial New Definition (нявызн.). Space.com (16 жніўня 2006).
↑ Michael E. Brown.. What makes a planet? (нявызн.) (16 жніўня 2006).