Марк Шагал

Марк Шагал
руск.: Марк Захарович Шагал
Шагал у 1920-я гады (фота Пятра Шумава)
Імя пры нараджэнні	руск.: Моисей Хацкелевич Шагал руск.: Мойша Захаравіч Шагалаў
Дата нараджэння	24 чэрвеня (6 ліпеня) 1887
Месца нараджэння	Лёзна, Віцебская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	28 сакавіка 1985(1985-03-28)[1][2][…] (97 гадоў)
Месца смерці	Сен-Поль-дэ-Ванс, дэпартамент Прыморскія Альпы, Францыя[3]
Месца пахавання	Cimetière de Saint-Paul-de-Vence[d][4]
Паходжанне	беларускі яўрэй
Грамадзянства	Францыя[5]  Расійская імперыя  РСФСР[d] апатрыд
Жонка	Бэла Розенфельд[6], Virginia Haggard[d] і Валянціна Бродская[d]
Дзеці	David McNeil[d] і Іда Шагал[d]
Род дзейнасці	мастак, мастак-гравёр, паэт, літограф, дызайнер, графік, ілюстратар, сцэнограф, скульптар, архітэктурны чарцёжнік, кераміст, рысавальнік
Жанр	авангард, анімалістычны жывапіс[d][3], пейзаж[3], партрэт[3] і рэлігійнае мастацтва[d][3]
Вучоба	Віцебская школа-майстэрня Юдаля Пэна[7] Académie de La Palette[d]
Мастацкі кірунак	экспрэсіянізм і каталонскі мадэрн[d][8]
Уплыў	Мікалай Канстанцінавіч Рэрых і Леон Бакст
Член у	Нацыянальны камітэт французскай гравюры[d] Каралеўская акадэмія мастацтваў Каралеўская фламандская акадэмія навук і мастацтваў Бельгіі[d] Акадэмія прыгожых мастацтваў[d]
Узнагароды	Прыз Карнегі[d] (1939) Yakir Yerushalayim[d] прэмія Эразма[d] (1960) прэмія Вольфа ў мастацтве (1981) ганаровы доктар Яўрэйскага ўніверсітэта ў Іерусаліме[d] (1975) ганаровы доктар Лувенскага каталіцкага ўніверсітэта[d] ганаровы доктар Універсітэта Глазга[d]
Сайт	marcchagall.com (фр.)​ (англ.)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Марк Шагал (7 ліпеня 1887, Лёзна, Віцебская губерня, Расійская імперыя — 28 сакавіка 1985, Францыя) — беларускі і французскі мастак яўрэйскага паходжання^[9]. Бацька — Захар Мордухавіч. Дзед — Мордух Сегал, з невядомых прычын змяніў прозвішча на Шагал. Прадзедам Марка Шагала быў вядомы мастак Хаім Сегал, які распісваў сінагогі. Пры нараджэнні будучага мастака назвалі Маісеем, імя на Марка ён змяніў, калі пераехаў у Санкт-Пецярбург.

Пачатковую адукацыю атрымаў традыцыйную яўрэйскую — па Торы, Талмуду, з вывучэннем старажытнаяўрэйскай мовы. Увосені 1900 года паступіў у гарадское чатырохкласнае вучылішча з рамесным ухілам, дзе дасягнуў поспехаў толькі ў маляванні і геаметрыі. У сям’і Шагалаў маляванне ў адпаведнасці з догмамі іўдаізму лічылася грэшным заняткам. Тым не менш, маці згадзілася з жаданнем сына і сама прывяла яго ў школу-майстэрню Іегуды Пэна, дзе ён правучыўся два месяцы. У 1907 годзе Марк Шагал накіраваўся працягваць мастацкую адукацыю ў Санкт-Пецярбург. Вучыўся ў рысавальнай школе пры Таварыстве заахвочвання мастацтваў, у прыватнай школе А. Званцавай.

У 1910 годзе Марк Шагал паехаў у Парыж, дзе наведваў даступныя ўсім жадаючым, так званыя «свабодныя Акадэміi» — знакамітую Гранд Шам’ер на Манпарнасе i Ла Палет. Але галоўнай яго акадэміяй сталі Луўр з палотнамі старых мастакоў, мастацкія салоны i крамы Парыжу, у якіх можна было ўбачыць палотны імпрэсіяністаў, постімпрэсіяністаў i авангарда 1900-х гадоў. У 1912 годзе Марк Шагал упершыню прыняў удзел у Асеннім Салоне.

Летам 1914 года ён вярнуўся ў Віцебск. У верасні 1918 года з рэкамендацыі Анатоля Луначарскага прызначаны паўнамоцным прадстаўніком па справах мастацтваў Віцебскай губерні, кіраваў мастацкім афармленнем Віцебска ў гонар першай гадавіны Кастрычніцкага перавароту. Стварыў Віцебскую народную мастацкую школу і ўзначальваў яе некаторы час. З 1919 года кіраваў «Вольнай майстэрняй жывапісу», дапамагаў у стварэнні Віцебскага музея сучаснага мастацтва^[ru]. У чэрвені 1920 года Марк Шагал пераехаў у Маскву, афармляў спектаклі i глядзельную залу Камернага яўрэйскага тэатра, выкладаў у працоўнай калоніі для беспрытульнікаў «III Інтэрнацыянал» пад Масквой.

У 1922 годзе Марк Шагал з сям’ёй пераехаў у Берлін, дзе яшчэ ў 1914 годзе адбылася яго выстаўка і засталіся работы, а ў 1923 годзе пераехаў у Парыж. З гэтага часу сталіца Францыі стала для яго ўжо больш чым «другі Віцебск». Мастак шмат працаваў, падарожнічаў па Францыі і за яе межамі. У 1930-я гады адбыліся яго першыя рэтраспектыўныя выстаўкі. Мастак быў узнагароджаны першымі прэміямі. Тым не менш у 1937 годзе, у пісьме з нагоды смерці Іегуды Пэна (было апублікаванае ў менскіх газетах «Акцябр» і «Звязда»), Марк Шагал сцвярджаў: «хоць я і жыву ў Парыжы ўжо з 1910 года з невялікімі перапынкамі, я ўсё ж душэўна застаўся адданы маёй радзіме, што паказаў як мог у сваім мастацтве»^[10].

У 1940 годзе Музей сучаснага мастацтва ў Нью-Ёрку запрасіў Шагала ў Амерыку, і ў чэрвені 1941 года разам з сям’ёй і сваімі работамі ён адплыў у Нью-Ёрк, дзе ў 1943 годзе сустрэўся з членамі Яўрэйскага антыфашысцкага камітэта Саламонам Міхоэлсам і І. Феферам, якія прыехалі з Масквы ў Амерыку, і перадаў з імі на радзіму «Письмо моему родному Витебску».

У 1947 годзе Марк Шагал упершыню пасля вайны прыехаў у Парыж у сувязі з адкрыццём сваёй рэтраспектыўнай выстаўкі, арганізаванай Музеем сучаснага мастацтва, а ў 1948 годзе вярнуўся ў Францыю назаўсёды. Менавіта ў гэты перыяд яго творчасць набыла сусветную вядомасць. Адна за другой адбываюцца выстаўкі жывапісу, графікі, скульптуры мастака. Ён удастойваецца ганаровых званняў i ўзнагарод, сярод якіх — вышэйшая ўзнагарода Францыі Вялікі крыж Ганаровага Легіёна. На працягу 1950—1970-х гадах ён выканаў мноства вітражоў i керамічных пано для вядомых сабораў Францыі.

У 1973 годзе ў Ніцы адкрыўся Нацыянальны музей «Біблейскае пасланне Марка Шагала». У гэтым жа годзе Марк Шагал прыязджаў у Маскву i Ленінград і перадаў у дар Дзяржаўнаму музею выяўленчага мастацтва імя А. С. Пушкіна 75 сваіх літаграфій, даў інтэрв’ю «Литературной газете», аднак у родны Віцебск патрапіць не здолеў^[11]. У 1997 годзе на радзіме мастака, у Віцебску, быў адкрыты мемарыяльны Дом-музей Марка Шагала. Нашчадкі мастака перадалі ў дар музею калекцыю яго графічных работ. Пачынаючы з 1991 года, у Віцебску штогод праходзяць Міжнародныя Шагалаўскія чытанні, адкрыты помнік Марку Шагалу работы віцебскага мастака А. Гвоздзікава.

На працягу творчасці Марк Шагал звяртаўся да розных відаў выяўленчага і прыкладнога мастацтва, але ўсё ж перавагу аддаваў жывапісу. У яго жывапісе знайшлі сваё ўвасабленне нацыянальныя звычаі, роднасныя сувязі, віцебскія краявіды. На палотнах Марка Шагала жывуць рамеснікі і гандляры, мяснікі і рабіны, местачковыя скрыпачы і блазны, а таксама сяляне, жывёлы, цэрквы і дамы Віцебска, і, перш-наперш, бацькоўскі дом («Віцебск», «Стары Віцебск», «Сіні дом у Віцебску», «Анёл над Віцебскам», «Я і мая вёска»). Шмат работ мастака прысвечана тэмам прыроды і кахання («Над горадам», «Бэла і Іда», «Бэла ў белым каўнерыку», «Шпацыр», «Блакітныя закаханыя», «Ружовыя закаханыя», «Зялёныя закаханыя», «La Mariée»).

Не абыдзена ў творчасці мастака і біблейская тэма («Белае распяцце», «Падзенне анёла», 17 палотнаў пад агульнай назвай «Біблейскае пасланне»). Творы Марка Шагала вылучаюцца жывапісным тэмпераментам, эмацыянальнасцю, пластычнай выразнасцю, сакавітым колерам і мяккім лірызмам. Свае сюжэты мастак трактуе ў гратэскна-сімвалічным і іранічна-фантастычным духу. З жывапісам шчыльна звязаная і графіка мастака. Асноўныя тэмы яго графічных работ — адвечныя моманты чалавечага і прыроднага існавання («Адам і Ева», «Мацярынства», «Каін і Авель»), родны горад (серыя літаграфій «Успаміны аб Віцебску»), тэатр і цырк. Вялікую частку графічных работ мастака складаюць ілюстрацыі да «Мёртвых душ» М. Гогаля, «Баек» Ж. Лафантэна, казак «Тысяча і адна ноч» і іншых выданняў.

Марк Шагал таксама добра вядомы як скульптар, керамік, майстар мазаік і габеленаў, але больш за ўсё як майстар вітража. Свае вітражныя работы ён ствараў не толькі для французскіх сабораў, але і для храмаў Рэймса, Цюрыха, Майнца, будынкаў ААН у Нью-Ёрку, сінагогі Медыцынскага цэнтра «Хадаса Эйн Керэм» у Іерусаліме, гатычнага сабора ў Мецы.

Марк Шагал пакінуў значную літаратурную спадчыну — дзённікі, лісты і вершы.

У 2016 годзе ў Віцебску з’явілася вуліца Шагала, яшчэ раней — праезд Шагала^[12]. У чэрвені 2017 плошча Марка Шагала з’явілася ў Іерусаліме^[13].

8 лютага 2012 года на лонданскім аўкцыёне «Christie’s» за 650 000 долараў «Белгазпрамбанкам» у рамках карпаратыўнай праграмы «Мастакі Парыжскай школы — выхадцы Беларусі» была выкуплена карціна «Закаханыя» (1981). Карціна стала першай жывапіснай працай на Радзіме мастака, да гэтага творчасць Марка Шагала ў Беларусі была прадстаўлена толькі некалькімі літаграфіямі ў Віцебску^[14]. Пазней карпаратыўную калекцыю папоўнілі іншыя творы Шагала^[15].

• Шагал. Возвращение мастера [Изоматериал] : по материалам выставки в Москве к 100-летию со дня рождения художника: [альбом-каталог] / сост. М. А. Бессонова; авт. ст.: А. Вознесенский и др.]. — [2-е изд.]. — М.: Советский художник, 1989. — 327 с.: цв. репрод.
• Марк Шагал = Marc Chagall [Выяўленчы матэрыял]: творы міжземнамор. перыяду, 1949—1985: гуашы, акварэлі, літаграфіі: [кат. выстаўкі] / Нац. маст. музей Рэсп. Беларусь і інш. [уступ. арт. С. Фарэсцье]. — Мн.: [б.в.], 1997. — 95 с.: каляр. рэпрад.
• Марк Шагал. Пейзажи = Marc Chagall. Paysages [Изоматериал] / [авт. ст.: Б. Фасье и др.]. — [Б. м.: б. и.], 2002. — [29] с., [35] л. цв. репрод.
• Марк Шагал і Біблія = Марк Шагал и Библия = Marc Chagall and the Bible [Изоматериал]: кат. прац са збору музея Марка Шагала ў Віцебску / [аўт.-уклад.: Ю. Сцепанец, Л. Хмяльніцкая]. — Віцебск: Музей Марка Шагала, 2002. — 95 с.: рэпрад.
• Марк Шагал и сцена = Marc Chagall et la scène [Изоматериал]: [кат. выставки, Нац. худож. музей Респ. Беларусь (Минск), 7 июля — 12 сент. 2004 г., Музей Марка Шагала (Витебск), 15 сент. — 17 окт. 2004 г.]. — [Б. м. : б. и.], 2004. — [24] c., [40] л. цв. репрод.
• Марк Шагал. Колер у чорна-белым = Marc Chagall. Farbe in Schwarz-Weib = Marc Chagall. La couleur en noir et blanc = Марк Шагал. Цвет в черно-белом [Выяўленчы матэрыял]: [альбом] / М-ва культуры Рэсп. Беларусь [і інш.]. — Мн.: Юніпак, 2005. — 87 с.: рэпрад. — На бел., ням., фр. і рус. мовах.

• Ангел над крышами: стихи. Проза. Статьи. Выступления. Письма / Марк Шагал; [пер. с идиш, сост., авт. предисл. и коммент.] Л. Беринский; [илл. М. Шагала]. — М.: Современник, 1989. — 222 с. : цв. ил.
• Паэзія / Марк Шагал; [пер. з ідыш Р. Барадуліна, Л. Бярынскага; іл. М. Шагала]. — Мінск : Мастацкая літаратура, 1989. — 131 с. : каляр. іл.
• Моя жизнь : [автобиогр. роман] / Марк Шагал; [пер. с фр. Натальи Мавлевич; предисл. Н. Апчинской]. — Санкт-Петербург : Азбука-классика, 2004. — 253 с. : ил.

• У Віцебску ўсталяваны помнікі, барэльеф Марку Шагалу і названа вуліца^[16]

• Родам з Віцебска = Родом из Витебска : Марк Шагал, 1887—1985 : бібліягр. паказ. / Віцеб. цэнтр. гар. б-ка імя А. М. Горкага; [аўт.-склад. Д. Н. Геніна; пад рэд. М. С. Рыўкіна]. — Віцебск : ВЦГБ, 1994. — 31 с.
• Марк Шагал (1887—1985) : бібліягр. агляд // Новыя кнігі. 1997. № 4. Дадат. Паміж с. 16—17.
• Гірыч А. Мастак родам з дзяцінства: пер. з рус. / Аляксей Гірыч // Мастацтва. 1997. № 7. С. 44—48.
• Мальцаў У. Марк Шагал — тэатральны мастак (1918—1922 гг. Віцебск — Масква) / Уладзімір Мальцаў // Мастацтва. 1998. № 1. С. 24—27.
• Хмяльніцкая Л. Марк Шагал у культуры Беларусі і свету / Людміла Хмяльніцкая // Гісторыя. Культуралогія. Мастацтвазнаўства : матэрыялы III Міжнар. кангрэса беларусістаў «Беларуская культура ў дыялогу цывілізацый». 1 сес. — 21-25 мая. 2 сес. — 4-7 снеж. Мінск, 2000 г. / [рэдкал.: В. Скалабан (гал. рэд.) і інш.]. Мінск. 2001. С. 316—325.
• Вакар Л. Беларусі, Шагалу і іншым…, або Творчасць Марка Шагала ў рэтраспектыве мастацкай культуры Беларусі XVIII—XIX стагоддзяў / Людміла Вакар // Мастацтва. 2002. № 1. С. 9—13.
• Усава Н. Міф Віцебска ў творчасці Марка Шагала : пер. з рус. / Надзея Усава // Роднае слова. 2002. № 7. С. 82—85.
• Шагал (Chagall) Марк (Моўша Хацкелевіч, Майсей Захаравіч) // Бел. энцыкл.: у 18 т. Мінск, 2003. Т. 17. С. 356—357.
• Шагал Марк Захаравіч // Энцыкл. гісторыі Беларусі : у 6 т. Мінск, 2003. Т. 6, кн. 2. С. 189.
• Дзянісаў У. М. Новыя дакументы да біяграфіі і радаводу Марка Шагала / У. М. Дзянісаў // Архіварыус : зб. навук. паведамл. і арт. / Кам. па арх. і справаводству пры Савеце Міністраў Рэсп. Беларусь [і інш.]. Мінск, 2004. Вып. 2. С. 96—99.
• Карандашава Т. Марк Шагал: колер у чорна-белым / Тамара Карандашава / Мастацтва. 2005. № 11. С. 10—11.
• Шагал і Віцебск = Шагал и Витебск = Chagall and Vitebsk / [аўт. тэксту Л. У. Хмяльніцкая; пер. на англ. Дз. У. Людчыка; фота У. С. Базана]. — Мінск : Беларусь, 2006. — [87] с. — На бел., рус. і англ. мовах.
• Хмяльніцкая Л. Віцебск і Шагал / Людміла Хмяльніцкая // Мастацтва. 2006. № 9. С. 54—55.
• Шишанов В. А. Витебский музей современного искусства: история создания и коллекции. 1918—1941. — Минск: Медисонт, 2007. — 144 с.[1] Архівавана 3 лістапада 2013.
• Шишанов В. Имена в списках // Бюллетень Музея Марка Шагала. 2000. № 2. С. 4.
• Шишанов В. «Школа и революция» // Бюллетень Музея Марка Шагала. 2000. № 2. С. 5—8.
• Шишанов В. Яков Розенфельд: превратности судьбы // Бюллетень Музея Марка Шагала. 2001. № 1 (3). С. 5—6.
• Родити, Э. Диалоги об искусстве: Марк Шагал(недаступная спасылка) / Вступление и комментарии В. Шишанов. Перевод с немецкого А. Белодед // Бюллетень Музея Марка Шагала. 2002. №1 (7). С. 6-13.
• Шишанов В. А. Транслингвистическая порча [Рец. на книги: Шагал Б. Горящие огни: Пер. с фр. Н. Мавлевич. М.: Текст, 2001. 351 с.: ил. Шагал Б. Горящие светильники: Пер. с нем. Г. Снежинская. СПб.: Лимбус Пресс, 2001. 224 с.] Архівавана 3 лютага 2016. // Бюллетень Музея Марка Шагала. 2002. № 2(8). С.17—19.
• Шишанов В. Художественная жизнь Витебска на страницах изданий «Известия Витгубисполкома совучдепов», «Школа и революция», «Юный марсиянин» // Шагаловский сборник. Вып. 2. Материалы VI—IX Шагаловских чтений в Витебске (1996—1999). Витебск: Музей М. Шагала, 2004. С. 121—124.
• Шишанов, В. Материалы о Ю.М. Пэне в РГАЛИ Архівавана 2 студзеня 2023. / В. Шишанов // Малевич. Классический авангард. Витебск – 11: [альманах / ред. Т. Котович]. – Минск: Экономпресс, 2009. – С.42-55.
• Шишанов В. К вопросу о «первом опыте обращения к творчеству Шагала в местной печати» // Бюллетень Музея Марка Шагала. 2004. № 2(12). С.12—16.
• Шишанов В. А. Марк Шагал: этюды к биографии художника по архивным делам // Шагаловский сборник. Вып. 3. Материалы X – XIV Шагаловских чтений в Витебске (2000-2004). Минск: «Рифтур», 2008. С.171-175.
• Шишанов В. А. «Эти молодые люди были ярыми социалистами…»: Участники революционного движения в окружении Марка Шагала и Беллы Розенфельд // Бюллетень Музея Марка Шагала. 2005. № 13. — С. 64—74.
• Шишанов В. А. Об утраченном портрете Марка Шагала работы Юрия Пэна // Бюллетень Музея Марка Шагала. 2006. № 14. С. 110—111.
• Шишанов В. А. Несколько строк из жизни Марка Шагала / В. А. Шишанов // Мишпоха. 2010. № 26. С. 46—50..
• Шишанов В. А. «Наконец появился царь…» // Шагаловский международный ежегодник, 2008: сб. статей; под ред. А. М. Подлипского. — Витебск: Витеб. обл. тип., 2010. — С. 69—73..
• Изобразительное искусство Витебска 1918—1923 гг. в местной периодической печати : библиограф. указ. и тексты публ. / сост. В. А. Шишанов. — Минск : Медисонт, 2010. — 264 с.[2]
• Шишанов, В. А. «Двойной портрет с бокалом вина» — в поисках источников сюжета картины Марка Шагала / В. А. Шишанов // Марк Шагал и Петербург. К 125-летию со дня рождения художника / Науч. ред. и сост.: О. Л. Лейкинд, Д. Я. Северюхин. — С.-Петербург: Издательство «Европейский Дом», 2013. С. 167—176.[3]
• Шишанов, В. А. Польскоязычная периодика о Марке Шагале (1912 – 1940) / В. Шишанов, Ф. Шкирандо // Шагаловский сборник. Вып. 5: материалы XXVI и XXVII Шагаловских чтений в Витебске (2017 – 2019) / Музей М. Шагала; [редкол.: Л. Хмельницкая (гл. ред.), И. Воронова]. – Минск: Национальная библиотека Беларуси, 2019. – С. 57–78.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Марк Шагал
• Віцебскі музей Марка Шагала Архівавана 21 лютага 2011.
• Вершы Марка Шагала ў перакладзе Рыгора Барадуліна
• Валерий Шишанов. Марк Шагал: Этюды к биографии художника по архивным делам Архівавана 3 лютага 2017.
• Витебский музей современного искусства 1918—1941
• Ліст М. Шагала да Ю. Пэна. Аўтограф. [1927]