ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ

ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ

ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ (4 ਅਗਸਤ 1929- – 13 ਅਕਤੂਬਰ 1987) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਪਲੇਅਬੈਕ ਗਾਇਕ, ਅਭਿਨੇਤਾ, ਗੀਤਕਾਰ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ, ਨਿਰਮਾਤਾ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸਕ੍ਰੀਨਪਲੇ ਲੇਖਕ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਸਭ ਸਫਲ ਪਲੇਅਬੈਕ ਗਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਬੰਗਾਲੀ, ਹਿੰਦੀ, ਮਰਾਠੀ, ਆਸਾਮੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਕੰਨੜ, ਭੋਜਪੁਰੀ, ਮਲਿਆਲਮ, ਓੜੀਆ, ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ।

ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਜਨਮ ਖੰਡਵਾ (ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਇੱਕ ਵਕੀਲ ਸਨ। ਕਿਸ਼ੋਰ ਦੇ ਦੋ ਭਰਾ ਸਨ - ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਅਨੂਪ ਕੁਮਾਰ। ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ 20 ਸਾਲ ਵਡੇ ਸਨ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਦਾਕਾਰ ਸਨ। ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਂ ‘ਆਭਾਸ ਕੁਮਾਰ ਗਾਂਗੁਲੀ’ ਸੀ।^[1] ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ^[2] ਬੇਹੱਦ ਮਸਤਮੌਲਾ, ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਅਤੇ ਮਨਮੌਜੀ ਫ਼ਨਕਾਰ ਦਾ ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਗਾਇਕਾਂ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਹਾਸ-ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੁਰੀਲਾਪਨ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਰਾਰਤ ਵੀ। ਸੰਜੀਦਾ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸੋਜ਼ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੰਤਰ-ਮੁਗਧ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਛੋਹ ਵਾਲੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਚੰਚਲ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਕਿਸ਼ੋਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਦਾਕਾਰ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਗਾਇਕ ਬਣਨ ਦੀ ਸੋਚੀ ਤੇ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ’ਚ ਆਣ ਪੈਰ ਧਰਿਆ। ਪੰਡਿਤ ਖੇਮ ਚੰਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਹੇਠ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਗੀਤ-‘ਯੇ ਕੌਨ ਆਇਆ ਰੇ’, ਫ਼ਿਲਮ ‘ਜ਼ਿੱਦੀ’ ਲਈ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਵਾਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਕਦਮ-ਦਰ-ਕਦਮ ਨਵੇਂ ਮੁਕਾਮ ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਗਿਆ। ਦੇਵ ਅਨੰਦ, ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ, ਜਤਿੰਦਰ ਅਤੇ ਰਾਜੇਸ਼ ਖੰਨਾ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਹੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਗੀਤ ਗਾਏ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭੇ ਪਏ ਹਨ।

ਸੰਨ 1980 ਤੋਂ 1987 ਤਕ ਅੱਠ ਵਾਰ ‘ਸਰਵੋਤਮ ਗਾਇਕ’ ਦਾ ‘ਫ਼ਿਲਮ ਫੇਅਰ ਐਵਾਰਡ’ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ^[3] ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੀਤ ਗਾਏ ਸਨ, ਉੱਥੇ 24 ਗੀਤ ਲਿਖੇ ਵੀ ਸਨ ਅਤੇ 16 ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਵੀ ਦਿੱਤਾ। ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਆਰ.ਡੀ. ਬਰਮਨ ਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਚਹੇਤਾ ਗਾਇਕ ਸੀ। ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਗਾਏ ਅਨੇਕਾਂ ਸਦਾਬਹਾਰ ਨਗ਼ਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਨ:

• ਇਕ ਚਤੁਰ ਨਾਰ,
• ਚੱਲ-ਚੱਲ ਮੇਰੇ ਹਾਥੀ,
• ਮੇਰੀ ਪਿਆਰੀ ਬਹਿਨੀਆ ਬਨੇਗੀ ਦੁਲਹਨੀਆ,
• ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਆਜ ਕਿਆ ਹੈ,
• ਮੇਰੇ ਨੈਨਾ ਸਾਵਨ ਭਾਦੋਂ,
• ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਕੋਰਾ ਕਾਗਜ਼,
• ਮਾਨਾ ਜਨਾਬ ਨੇ ਪੁਕਾਰਾ ਨਹੀਂ,
• ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਏਕ ਸਫ਼ਰ ਹੈ ਸੁਹਾਨਾ,
• ਕਸਮੇਂ-ਵਾਦੇ ਨਿਭਾਏਂਗੇ ਹਮ,
• ਬਚਨਾ ਐ ਹਸੀਨੋ,
• ਤੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਸੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਹਟਤੀ, ਅਤੇ ‘
• ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾ ਸਫ਼ਰ ਹੈ ਯੇ ਕੈਸਾ ਸਫ਼ਰ

ਆਦਿ ਕਾਬਲ-ਏ-ਜ਼ਿਕਰ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸ਼ੋਰ ਨੇ ਅਭਿਨੇਤਾ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਲਈ ਵੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਪਿਆਰ’ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੀਤ ਗਾਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਬੋਲ ਸਨ-‘ਓ ਬੇਵਫ਼ਾ ਯੇ ਤੋਂ ਬਤਾ।’

ਗਾਇਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੋਖਾ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਸੰਨ 1946 ਵਿੱਚ ਬਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਸ਼ਿਕਾਰੀ’ ਰਾਹੀਂ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਵਿੱਚ ਬਤੌਰ ਅਦਾਕਾਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਕੁੱਲ ਇੱਕ ਸੌ ਦੋ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ *ਲੜਕੀ, ਝੁਮਰੂ, *ਦੂਰ ਕਾ ਰਾਹੀ, *ਦੂਰ ਗਗਨ ਕੀ ਛਾਂਵ ਮੇਂ, *ਚਲਤੀ ਕਾ ਨਾਮ ਗਾੜ੍ਹੀ, *ਅੰਦੋਲਨ, *ਮੁਕੱਦਰ, *ਸਾਧੂ ਔਰ ਸ਼ੈਤਾਨ, *ਮੇਮ ਸਾਹਬ, *ਹਮ ਸਬ ਚੋਰ ਹੈਂ, *ਮਨਮੌਜੀ, *ਪੜੋਸਨ, *ਬੰਬੇ ਟੂ ਗੋਆ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਲੀਨਾ ਚੰਦਰਾਵਰਕਰ ਅਤੇ ਗਾਇਕ ਪੁੱਤਰ ਅਮਿਤ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਕੁੱਲ ਚੌਦਾਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਬਤੌਰ ਨਿਰਮਾਤਾ ਬਣਾਈਆਂ ਸਨ, ਪੰਦਰਾਂ ਦੀ ਪਟਕਥਾ ਲਿਖੀ ਸੀ ਤੇ ਬਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। 13 ਅਕਤੂਬਰ 1987 ਨੂੰ ਇਸ ਹਰਫਨਮੌਲਾ ਫ਼ਨਕਾਰ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ।

ਫਿਲਮਫੇਅਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪਿੱਠਵਰਤੀ ਗਾਇਕ ਜੇਤੂ

ਨਾਮਜਾਦਗੀਆਂ

ਬੰਗਾਲੀ ਫਿਲਮ ਸਨਮਾਨ

ਜੇਤੂ

• 1971 - ਵਧੀਆ ਮਰਦ ਗਾਈਕ ਅਰਾਧਨਾ^[4]
• 1972 - ਵਧੀਆ ਮਰਦ ਗਾਈਕ ਅੰਦਾਜ਼^[5]
• 1973 - ਵਧੀਆ ਮਰਦ ਗਾਈਕ ਹਰੇ ਰਾਮਾ ਰਹੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ^[6]
• 1975 - ਵਧੀਆ ਮਰਦ ਗਾਈਕ ਕੋਰਾ ਕਾਗਜ਼^[7]

ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੁੱਗਾਂ ਦੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਗਾਇਕਾਂ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਹੁ-ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਯੁਗਲ ਹਿੱਟ ਦੇਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਆਸ਼ਾ ਭੋਸਲੇ (687) ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯੁਗਲ ਗੀਤ ਗਾਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ, ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ, ਮੁਕੇਸ਼, ਮੰਨਾ ਡੇ, ਮਹਿੰਦਰ ਕਪੂਰ, ਗੀਤਾ ਦੱਤ, ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ, ਸੁਲਕਸ਼ਨਾ ਪੰਡਿਤ, ਐੱਸ ਜਾਨਕੀ, ਪੀ. ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਨਾਲ ਵੀ ਕਈ ਯੁਗਲ ਗੀਤ ਗਾਏ।

ਅਮਰ ਅਕਬਰ ਐਂਥਨੀ ਦੇ ਗੀਤ "ਹਮਕੋ ਤੁਮਸੇ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਪਿਆਰ" ਵਿੱਚ, ਕਿਸ਼ੋਰ ਨੇ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ, ਮੁਹੰਮਦ ਰਫੀ ਅਤੇ ਮੁਕੇਸ਼ ਨਾਲ ਇੱਕ ਗੀਤ ਗਾਇਆ, ਜੋ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਗਾਇਕ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਆਖਿਰੀ ਵਾਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕਠੇ ਇੱਕ ਗੀਤ ਲਈ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।^[1] ਕਿਸ਼ੋਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਰਫੀ ਨਾਲ 30 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੀਤ ਗਾਏ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵੈਰ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਚੰਗੇ ਦੋਸਤ ਸਨ।^[2]

ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ "ਆਓ ਕਨਹਾਈ ਮੇਰੇ ਧਾਮ" (1972),'ਸਵਰਗ ਸੇ ਸੁੰਦਰ , ਵਿੱਚ "ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ" (1986) ਫਿਲਮ ਕੁੰਵਾਰਾ ਬਾਪ ਵਿੱਚ "ਜੈ ਭੋਲਾਨਾਥ ਜੈ ਹੋ ਪ੍ਰਭੂ" (1974), ਫਿਲਮ ਛੋਟੀ ਬਹੂ ਵਿੱਚ "ਹੇ ਰੇ ਕਨ੍ਹਈਆ" (1971),ਫਿਲਮ ਅਭੀ ਤੋ ਜੀ ਲੇ ਵਿੱਚ "ਜਬ ਰਾਮ ਨਾਮ ਲੇ" (1977) ਰਾਮਪੁਰ ਕਾ ਲਕਸ਼ਮਣ ਵਿੱਚ "ਕਹੇ ਅਪਨਾ ਕਾਮ ਨਹੀਂ ਆਏ ਤੂ" (1972-) "ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਬੋਲੋ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ" ਨਵਾਂ ਦਿਨ ਨਈ ਰਾਤ ਤੋਂ (1974-1953) "ਹਮਸਫਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭੂਜੀ ਤੇਰੀ ਲੀਲਾ ਅਪਾਰੰਪਾਰ" ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਭਜਨ ਗਾਏ।^[3][4]

ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਕਈ ਕਵਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਿੱਟ "ਵਾਦਾ ਤੇਰਾ ਵਾਦਾ" ਦੁਸ਼ਮਣ ਤੋਂ (1971) "ਹਮ ਤੋ ਝੁਕ ਕਰ ਸਲਾਮ ਕਰਤੇ ਹੈ" ਫਕੀਰਾ ਤੋਂ (1976) "ਮੇਹਫਿਲ ਮੇਂ ਪੈਮਾਨਾ ਜੋ ਲਗਾ ਝੂਮਨੇ" ਚੁਨੋਤੀ ਤੋਂ (1980) "ਇਸ ਇਸ਼ਕ ਮੇਂ" ਮਿਸਟਰ ਰੋਮੀਓ ਤੋਂ (1974) "ਕਿਆ ਚੀਜ ਹੈ ਔਰਤ ਦੁਨੀਆ ਮੇਂ" ਜ਼ੋਰੋ ਤੋਂ (1975) "ਹਾਲ ਕਿਆ ਹੈ ਦਿਲੋਂ ਕਾ" ਅਨੋਖੀ ਅਦਾ ਤੋਂ (1973) ਇੱਕ ਅਰਧ ਕਵਾਲੀ "ਜਬ ਸੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਸ਼ਾਬੰਦੀ ਤੋਡ਼ ਦੀ" 5 ਰਾਈਫਲਜ਼ ਤੋਂ (1974] ਚਾਰਟ ਬੱਸਟਰ ਕਵਾਲੀ "ਕੁਰਬਾਨੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕੁਰਬਾਨੀ" ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੋਂ (1980] ਆਦਿ)।^[5][6]

ਕਿਸ਼ੋਰ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਮਹਿੰਦੀ ਤੋਂ "ਪਿਛਲੀ ਯਾਦ ਭੁਲਾ ਦੋ" (1983) ਦਰਦ ਤੋਂ "ਐਸੀ ਹਸੀਨ ਚਾਂਦਨੀ" (1981) ਦਰਦ ਕਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤੋਂ "ਯੂੰ ਨੀਂਦ ਸੇ ਵੋ ਜਾਨ-ਏ-ਚਮਨ" (1982) "ਆਪਸ ਕੀ ਬਾਤ" ਤੋਂ "ਤੇਰਾ ਚੇਹਰਾ ਮੁਝੇ ਗੁਲਾਬ ਲਗੇ" (1981 ") ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਦੀਦਾਰ ਏ ਯਾਰ (1982) ਤੋਂ" ਸਰਕਤੀ ਜਾਏ ਹੈ ਰੁਖ਼ ਸੇ ਨਕਾਬ " (1982") ਲਕਸ਼ਮੀਕਾਂਤ ਪਿਆਰੇਲਾਲ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਅਧੀਨ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਨਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰ ਅਮੀਰ ਮੀਨਾਈ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗਾਜ਼ੀਆਂ ਗਾਈਆਂ।^[6][7]

1. ↑ Yadav, Nitesh (1 March 2020). "When Manmohan Desai brought Kishore, Rafi, Mukesh together for a song". India TV News (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 20 April 2022.
2. ↑ "Mohammed Rafi's son reveals that his father, Kishore Kumar were 'good friends', not rivals: 'Dad invited him for dinner'". Hindustan Times. 25 December 2021. Archived from the original on 17 August 2023. Retrieved 8 September 2023.
3. ↑ "Kishore Kumar Bhajan Songs". SaReGaMa. Retrieved 20 April 2022.
4. ↑ "Top Bhajans By Kishore Kumar". IWMBuzz. 26 April 2020. Retrieved 20 April 2022.
5. ↑ "39 Years of Qurbani (20/06/1980)". Medium (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 20 June 2019. Retrieved 20 April 2022.
6. ↑ ^{6.0 6.1} Iyenger, Shreeram (13 October 2016). "10 Kishore Kumar songs with a difference - Cinestaan.com". Cinestaan. Archived from the original on 20 January 2022. Retrieved 20 April 2022. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "cinestaan.com" defined multiple times with different content
7. ↑ "टॉप 5 किशोर कुमार के ग़ज़ल गाने जो आपके दिल को छू जाएंगे" [Top 5 Kishore Kumar's Ghazal Songs That Will Touch Your Heart]. IWMBuzz (in ਹਿੰਦੀ). 28 June 2020. Retrieved 20 April 2022.