Маргер (паэма)

Маргер
польск.: Margier
Першае выданне
Жанр	Паэма
Аўтар	Уладзіслаў Сыракомля
Мова арыгінала	польская
Дата напісання	6 жніўня 1854
Дата першай публікацыі	1855
Асобнае выданне	1855
Выдавецтва	Рубен Рафаловіч
Месца публікацыі	Вільня
Колькасць старонак	136
Медыяфайлы на Вікісховішчы

«Ма́ргер» (польск.: Margier) — гістарычная паэма Уладзіслава Сыракомлі. Паэт называў яе «найлепшым з дзяцей свайго духу»^[1].

Твор паэт пісаў з канца 1852^[2] да 6 жніўня 1854 г. у Барэйкаўшчыне, а ў 1855 г. паэма выйшла асобным выданнем^[3].

Паэма заснаваная на гераічнай абароне Пілянскага (у літоўскай Жамойці) замка ў 1336 годзе супраць крыжакоў.

Пасля доўгай абароны мужныя літоўцы на чале з Маргерам, згубіўшы надзею на ратунак і не хочучы здавацца ў палон, здзейснілі самагубства ў вогнішчы^[4]. На гэтую гістарычную падзею ўвагу Ўладзіслава Сыракомлі звярнула пісьменніца Паўліна Вільконская^[5].

Сыракомля пісаў паэму некалькі месяцаў і быў з яе вельмі задаволены^[1]. Пішучы ўступ, паэт, на думку Тадэвуша Піні, арыентаваўся на «Дзеву возера» Вальтэра Скота, якога Сыракомля ў маладосці ахвотна чытаў^[6].

Падчас сутычкі з крыжакамі, у палон да літоўцаў трапляе немец Рансдорф. Літоўцы хочуць яго забіць, але правадыр Маргер захоўвае яму жыццё і загадвае занесці яго ў свой замак "Пулен", дзе параненага крыжака лекуюць. Маргер яго ўпадабаў і нават адмовіўся прынесці яго ў ахвяру богу Поклюсу. Дачка правадыра Эгле (польск.: Egle, ад літ. eglė "яліна, елка") нават закахалася ў палоннага. Але Маргера пагадзіўся ў выніку даць немца ў ахвяру, праз што Эгле вызваліла Рансдорфа і з дапамогай старога Лютаса выпусціла таго з замка праз падземныя хады, узяўшы толькі прысягу, што Рансдорф нікому пра іх не распавядзе^[7].

Немец вяртаецца да сваіх, марачы доўга пра літоўку, якая ўратавала яму жыццё. Тым часам крыжакі збіраюцца на новую вайну з Літвою, жадаючы здабыць замак Пулен. Рансдорфа як дасведчанага чалавека, які ведае мясцовасць, бяруць з сабой і даюць кіраваць адным атрадам. Аднак ён сам сабе прысягае, што не выдасць патаемнага ходу^[8].

У гэты час вестка пра ўцёк крыжака ў замку пакінула вялікае ўражанне на ўсіх. Маргер здагадаўся, хто ў гэтым вінаваты і прабачыў дачцэ, але святары пагражалі страшнай помстай бога і жадалі задобрыць Поклюса, аддаўшы Эгле ў ахвяру, інакш на Літву зваліцца вялікае няшчасце. Маргер, хочучы ўратаваць Айчыну, аддае дачку святарам, тая чакае часу свайго спалення. Рансдорф даведваецца пра гэта ад Лютаса, якога крыжакі схапілі ў палон і якому немец захаваў жыццё. З гэтымі весткамі, Рансдорф не зажадаў больш стрымлівацца прысягай, бо каханне яго апанавала. Крыжакі атачаюць замак з усіх бакоў, лезуць на сцены, а Рансдорф з атрадам ідзе патаемным ходам і хутка з’яўляецца ў цэнтры замка. Пачынаецца бітва, літоўцы абараняюцца з двух бакоў. Рансдорф жа бяжыць да запаленай вязніцы, выносіць адтуль непрытомную Эгле і ўцякае да крыжачкага лагера^[9].

Літоўцы, бачачы, што ім не перамагчы, пастанаўляюць здзейсніць самагубства. Літоўцы гінуць у вогнішчы, застаецца адзін Маргер. Жадаючы ўжо ўваткнуць у свае грудзі меч, ён заўважае каля замка лодку, што плыве па Нёмане, з Рансдорфам і Эгле. З астатніх сілаў літовец хапае лук і выпускае дзве стралы. Целы немца і дачкі падаюць у ваду, а Маргер спакойна працінае сабе грудзі і падае мёртвы ў вогнішча пасярод сваіх суродзічаў^[10].

Па публікацыі на паэта пасыпалася злосная крытыка, якую ён успрымаў балюча. Творцу вінавацілі за фанабэрыстасць і ганарыстасць у прадмове, дзе Сыракомля адкрыта прызнаваў «Маргера» за найлепшы свой твор. Праз ціск крытыкі Сыракомля думаў нават кінуць пісьменніцтва^[11].

Прыяцель паэта Язэп Крашэўскі шчыра пісаў у газеце «Gazeta Warszawska», што «Маргер» не з’яўляецца такім шэдэўрам, як здаецца Сыракомлю, што лепш яму ісці заўсёды толькі за сэрцам, бо тады ён піша найпрыгажэй і найчуллівей. Сыракомлю гэта моцна закранула, аднак ён не пакрыўдзіўся^[12].

Тадэвуш Піні адзначае, што, дарма што многія перавагі і прыгожыя ўступы, «Маргер» саступае іншым паэмам («Дабрародны Ян Дубарог», «Акраец хлеба»)^[1]. Даследчык заўважае:^[13]

… у гэтым творы няма той натуральнасці, той прастаты, якая паказвае, што адзін выпадак выплывае з другога ясна і дакладна. Тут усё апавяданне абапіраецца толькі на выпадковых здарэннях. Які ж гэта неасцярожны правадыр, які дазваляе непрыяцелю хадзіць спакойна па сваім замку, не маючы намеру забіць яго, а потым дапускаючы, што ён выйдзе на волю! Які легкадумны стары Лютас, які Рансдорфу паказвае патаемны ход, выпускае яго на свабоду, а потым зусім без патрэбы кажа яму пра зняволенне Эглі, быццам прагнуў, каб немец парушыў прасягу і ў адчаі памкнуўся на дапамогу каханай, несучы адначасова згубу ліцвінам.

Тадэвуш Піні таксама сцвярджае, што ў паэме Сыракомлі нічога новага адносна Міцкевічавых «Гражыны» і «Конрада Валенрода» няма; нічога новага пра звычаі старажытных літоўцаў не даведацца з яе, акрамя як пра рэлігію, якую Сыракомля, на ягоную думку прадставіў дакладней, хаця карціна прынашэння ахвяр, паводле Піні, не адпавядае рэчаіснасці^[14].

У 1882 годзе Ян Нечас зрабіў і выдаў пераклад на чэшскай мове^[15]. На літоўскую мову паэма перакладзена двойчы: Сімонасам Норкусам-Наркявічусам (1883)^[16] і Антанасам Валайцісам (1936)^[17]. У 1880 годзе Ліядор Пальмін апублікаваў свой пераклад на рускую мову ў маскоўскім часопісе «Русская Мысль»^[18]. Іншы рускі пераклад зрабіў Міхаіл Зянкевіч^[19].

На беларускую мову перакладзены толькі ўрывак (перакладчык А. Мікус):

Бой трывае, цвярдыня палае – літва сабе радзіць:

Пасярэдзіне пляцу ахвярнае вогнішча ладзяць.

Жудкі роспачы енк дасягае самога падзем’я;

Йдзе вядуння, а з ёю багі, быццам прывіды з цемры.

Яе дух узмацнеў, яна Зніч назаўжды загасіла,

З яго іскры апошняй раздзьмула агонь з усёй сілы.

А крыжак на ўсё тое няўцямна здаля пазірае:

Грудзі вояў сякерай страшною ўскрывае старая.

Пад лязом вайдэлоткі літвінскія шэрагі таюць,

Хто сканаў – аднаго на другога, як дровы, складаюць.

Дзеці грознай Літвы, што ад роспачы й шалу п’яныя,

Забіваюцца самі, у вогнішча скачуць жывымі.

Не адзін літасць страціўшы бацька сярод тлуму й дыму

Немаўля сваё выхапіў з зыбкі і ў вогнішча кінуў.

А матуля выцягвае ды паўспалёнага корміць;

Той ідзе і яе ўбіць – яна нежывая ўжо з гора.

Маргер кажа у трубы зайграць святарам сваім гучна,

Каб узняць у тых, хто йдзе ў ахвяру, іх духу рашучасць.

А сам з колькімі мужнымі сцены цвярдыні абрынуў,

Каб упалі на немца й літва мела лішняй хвіліну –

Яе лёсам спаўняцца ў не бачанай светам ахвяры. –

Дык не ўбачыш, чужой веры носьбіт, ні здрады, ні свары!^[20]

Гэты перакладзены ўрывак у 2015 г. пакладзены на музыку музычным праектам "Anafelas".^[21] У сінгле "Margier" партыю дуды выканаў перакладчык урыўку А. Мікус.

За назву сваёй паэмы "Маргер" Сыракомля ўзяў імя правадыра Пілянскага замкавага гарнізону Маргера. Гэтае імя - двухасноўнае старабалцкага (старалітоўскага) тыпу, складаецца з асноў Mar-, Gir-^[22]. Адыменнае прозвішча "Margir" бытавала ў Горадні яшчэ на сутыку XVIII і ХІХ стагоддзяў, яно засведчанае ў метрыцы горадзенскага касцёла пад 1800 годам^[23].

• Pini, T. Władysław Syrokomla i jego utwory (польск.). — Lwów: Macierz Polska, 1901. — 247 с.
• Spasowicz, Wł. Władysław Syrokomla (польск.). — Lwów: Księgarnia Polska, 1881. — 148 с.

• Варабей, М. П. Асэнсаванне хрысціянскага і язычніцкага ў паэме «Маргер» Уладзіслава Сыракомлі (бел.) // Мова – Літаратура – Культура. — Мінск: РІВШ, 2016. — С. 79-82. — ISBN 978-985-586-012-0. Архівавана з першакрыніцы 5 снежня 2021.
• Варабей, М. Хрысціянізацыя ВКЛ вачыма Уладзіслава Сыракомлі ў гістарычнай паэме «Маргер» (бел.) // Беларуска-польскія моўныя, літаратурныя, гістарычныя і культурныя сувязі. — Мінск: Выдавецкі цэнтр БДУ, 2016. — С. 217-221. — ISBN 978-985-553-407-6. Архівавана з першакрыніцы 17 красавіка 2017.